Галина Алексеева: «Хара кыталык» дьоруойдара олорбут сирдэрэ — Чочу»

Саха норуодунай бэйиэтэ, бөдөҥ драматург Иван Гоголев-Кындыл төрөөбүтэ 95 сылын бэлиэтиир үбүлүөйдээх тэрээһиннэр күргүөмнээхтик ыытыллаллар.
Биир оннук тэрээһининэн Дьокуускай куоракка Былатыан Ойуунускай аатынан литература түмэлигэр быыстапка буолла. Манна норуодунай бэйиэт төрөөбүт нэһилиэгэр Чочуга баар түмэлтэн сүүрбэ сэдэх матырыйаал кэлэн турда.
Биһиги бүгүҥҥү ыалдьыппыт – Галина Николаевна Алексеева, Бүлүү улууһун Чочу нэһилиэгин Иван Гоголев-Кындыл аатын сүгэр түмэл дириэктэрэ.
– Галина Николаевна, билигин үлэлии сылдьар түмэлиҥ туһунан ааҕааччыларбытыгар билиһиннэриэх эрэ. Эн манна үлэҥ хайдах саҕаламмытай?
– Түмэл – устуоруйа, култуура хаамыытын кэрэһилиир малы-салы хомуйар, үөрэтэр, харайар уонна көрдөрөр тэрилтэ. Эбии үөрэтэр-сырдатар уонна билиини тарҕатар аналлаах.
Саха сиригэр бастакы кыраайы үөрэтэр түмэл тэриллиитигэр биһиги нэһилиэктэн 1886 сыллаахха булуллубут бизон төбөтүн уҥуоҕа бэриллибитэ. Бу экспонат “музей эһэтэ” диэн мээнэҕэ ааттаммат. Онон нэһилиэкпит түмэл төрүттэниитигэр кылааттааҕынан киэн туттабыт.
Аан бастаан түмэл Чочуга оскуола иһинэн тэриллибитэ. 1959 сыллаахха маны энтузиаст учуутал Михаил Томскай саҕалаабыта. Сүрүн экспонаттарынан былыргы сэлии муоһа, бизон төбөтүн уҥуоҕа, араас кыыллар уҥуохтара буолбуттара. Ону таһынан Михаил Захарович былыргы иһити-хомуоһу, кумааҕы харчыны, манньыаттары муспута. Кыыллар чуучулаларын оҥортообута. Тыыннаах муннугу тэрийэн үлэлэппитэ. Биир улахан үлэтинэн нэһилиэк историятын 1922-1972 сылларын кэпсиир летопись буолбута. Онтон иккис түмэли тэрийии оскуола иһинэн 1966 сыллаахха В.И. Ленин төрөөбүтэ 100 сылын көрсө аһыллыбыта. Салайааччынан Семен Томскай этэ. Онтон улугуруу бириэмэтигэр, 1995 сылларга ыһыллыбыт түмэли чөкөтөн, хомуйан үлэлэппит киһинэн Март Николаевич Прокопьев буолар. 2004 сылга саҥа түмэл дьиэтэ тутуллан, нэһилиэк түмэлэ буолбута. 2005 сылтан түмэлбит Саха норуодунай бэйиэтэ Иван Михайлович Гоголев-Кындыл аатын сүгэр. Биһиги үлэбит хайысхата литературнай-кыраайы үөрэтэр диэн буолар.
Мин төрөөбүт дойдум түмэлигэр 2005 сыллаахха аан бастаан уборщица быһыытынан үлэбин саҕалаабытым. Онтон пуонда үлэһитинэн сылдьан баран, билигин дириэктэрдиибин. Төрөөбүт сирбэр кэлэрбэр Бүлүү куоракка Петр Староватов түмэлигэр уон биир сыл үлэлээбит уопуттааҕым.
Бэйэлэрин кэмнэригэр үлэлээн ааспыт, нэһилиэкпит историятын суруйан, оҥорон, үйэтитэн хаалларбыт кыраайы үөрэтээччилэрбит Михаил Томскай, Семен Томскай, Март Прокопьев үлэлэрин салҕаан, өссө да саҥа экспонаттарынан байытан, тупсаран, кэнчээри ыччаппытыгар тиэрдии – биһиги, түмэл үлэһиттэрин, ытык иэспит.
– Нэһилиэк историятын үйэтитиигэ хоннохтоохтук ылсыбыт энтузиаст дьоннордоох эбиккит. Өрөспүүбүлүкэ ханнык даҕаны нэһилиэгэр суох обелиск-пааматынньык турара даҕаны элбэҕи кэпсиир. Оччотооҕу дьон ырааҕы көрөр өйдөрө, санаалара сырдыга көстөр.
– Оннук ээ. Оччотооҕу кэмҥэ тиэхиньикэ, билиҥҥи курдук сыбаарка арааһа даҕаны кэлиэ баара дуо? Дьэ, кырдьык, кэлбит, көрбүт эрэ бары сөҕөр-махтайар пааматынньыктаахпытынан киэн туттабыт. Бу тула нэһилиэкпит бэлиэ түгэннэрэ билигин даҕаны ыытылла турар буоланнар, кини суолтата хаһан да өлбөөдүйбэт.
– Историятын сэгэттэххэ?
– Сурукка киирэринэн, 1972 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтэ төрүттэммитэ 50 сылыгар, Пионерия 50 сылыгар анаан оҥоһуллубут обелиск-вышка.
Бу дьыаланы көҕүлээччинэн Чочу аҕыс кылаастаах оскуолатын учуутала, энтузиаст кыраайы үөрэтээччи, түмэли төрүттээччи норуот үөрэҕириитин туйгуна Михаил Захарович Томскай буолар.
Саха АССР төрүттэммитэ 100 сыллаах үбүлүөйдээх сылыгар бу пааматынньык-вышка ханнык сылга, хайдах туруоруллубут историятын кэпсиир бэлиэ турбута. Бу суругу М.З. Томскай Дьокуускайга олорор оҕолоро оҥорбуттара. Түмэлбитигэр аҕаларын үлэтин, Чочуга бастакы түмэл хайдах тэриллибитин кэпсиир баай ис хоһоонноох кинигэ-альбому бэлэхтээбиттэрэ. Бу бэлиэни Дьокуускай – Бүлүү маршрутунан кэлбит Саха АССР оскуолаларын 1985 сыллаахха бүтэрбит выпускниктарын анал десана туруорбута. 50 сыл анараа өттүгэр турбут обелиск-пааматынньыкпытыгар оскуола үөрэнээччилэригэр үөрүүлээх быһыыга-майгыга линейка, массыынанан парад оҥорбуттара. Онон биир умнуллубат бэлиэ күн буолбута.
– Галина Николаевна, Иван Гоголев-Кындыл аатын сүгэр төрөөбүт дойдутун түмэлэ, бука, үлэтэ-хамнаһа оргуйан олордоҕо. Норуодунай бэйиэт үбүлүөйүгэр аналлаах тэрээһиннэргэ тохтоон ааһыахха.
– Бэйиэт төрөөбүт күнүгэр, тохсунньу 18 чыыһылатыгар, Дьокуускай куоракка улахан тэрээһин буолан ааста. Маны таһынан улууспут иһинэн баай ис хоһоонноох былааннаах үлэлэр ыытыллаллар. Ол курдук, улуус таһымнаах оҕолор ортолоругар хоһоон ааҕыыта, олохтоох түмэл иһинэн “Хара Кыталык” прототиптарынан “Кындыл кыталыктаах кырдалларынан” скульптура аһаҕас күрэҕэ ыытылынна. Ким баҕалаахтарга анаан улуус иһинэн хара кыталык брошь оҥорууга күрэх тэрилиннэ. «Дойдум дьоно» видео сюжет, бэйиэт туһунан уонна кини айымньыларынан музейнай уруоктар дьон биһирэбилин ыллылар. Бүлүү куоратыгар баар Петр Староватов аатынан түмэли кытта “Музей в чемодане” диэн ааттаах кыттыгас бырайыакпытынан сыл устата үлэ барара былааннанар. Ону таһынан Иван Гоголев айымньытын прототиптарынан туристическай маршруттаахпыт. Ити курдук түмэлбит аатын сүгэр, саха норуота таптыыр бэйиэппит үбүлүөйүгэр аналлаах баай ис хоһоонноох үлэлэринэн быйылгы 2025 сылы көрүстүбүт.
– Иван Гоголев Чочуга төрөөбүт киһи буоларын быһыытынан, кини олоҕуттан ахтар эбит буоллахпытына, тугу кэпсиэҥ этэй, Галина Николаевна?
– 1930 сыллаахха тохсунньу 18 күнүгэр Бүлүү куоратыгар учуутал дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Оҕо эрдэҕинэ Улахан Сыдыбыл диэн Чинэкэ ыккардыгар Быыттый диэн күөл таһыгар эһэтэ туппут дьиэтигэр дьоннорунуун олорбут эбит. Оҕо сылдьан кини маҥан сирэйдээх, хара баттахтаах, хатыҥыр, сүүрбүт-көппүт, нарын, синньигэс куоластаах, чобуо, хайдах эрэ уустаан-ураннаан ону- маны ыпсаран кэпсиир уол эбит. Чочу оскуолатыгар үһүс кылааска киирбит. Бу иннигэр Халбаакыга олорбуттар. Оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар поэзияҕа холонорун таһынан, олус кыһамньылаах, үчүгэй уруһуйдьут эбит. 1954 сыллаахха Москубаҕа Максим Горькай аатынан Литературнай институту бүтэрэр. Уонна аҕыйах сыл Саха сиригэр кинигэ таһаарар издательствоҕа эрэдээктэринэн, оскуолаҕа учууталынан үлэлээбит. Ол кэнниттэн кини идэтийбит суруйааччы быһыытынан олоҕун бүүс-бүтүннүү үлүскэннээх айар үлэҕэ анаабыта. Бастакы хоһоонун 1948 сыллаахха суруйар. 1952 сыллаахха, 22 саастааҕар, “Ыҥырар уоттар” поэмаларын уонна хоһооннорун хомуурунньуга бэчээттэнэр.
Саха тапталлаах бэйиэтэ дойдутун, Бүлүүтүн Чочутун, умнубат этэ. Биир дойдулаахтара кинини истиҥник саныыллара, киэн тутталлара, ытыктыыллара.
Төрөөбүт дэриэбинэтигэр 1999 сыллаахха тохсунньу 12 күнүгэр Иван Гоголев аата оскуолаҕа иҥэриллибитэ. Ону таһынан уулусса уонна нэһилиэк историятын уонна Иван Гоголев нэһилиэстибэтин үөрэтэр түмэл баар. Төрөөбүт сиригэр Быыттыйга олохтоох дьаһалта анал дьаһалынан Ытык сир оҥоһуллубута.
Чочулар киэн туттар норуодунай бэйиэппит Иван Михайлович киинэ түспүт дьиэтэ 1939 сыллаахха Быыттый диэн кыракый алаастан дэриэбинэҕэ көһөрүллэн киирбитэ. Төрөппүттэрэ бу дьиэлэрин, уоллара Уйбаан үөрэххэ барарыгар борогуон гынаары, Сивцевтар диэн ыалга атыылаабыттар. Ол кэннэ бу дьиэ кураанах турдаҕына, олохтоох салалта оскуола уопсайа оҥорор. Оскуолаҕа учууталлыы кэлбит эдэр ыал Станислав Иванов дьиэ кэргэнэ бу дьиэҕэ олохсуйан, оҕолоро манна төрөөн улааталлар. Үөрэх салаата эдэр, кэскиллээх, туруоруммут сыалын ситиһэр учууталы оскуола дириэктэринэн анаан, уопсай дьиэҕэ көһөрөр. Станислав Самуилонович бииргэ үлэлиир, барыга бары сыстаҕас кэллиэгэлэриниин бу дьиэ муостатын, сарайын уонна оһоҕун аҕыйах бириэмэ иһигэр уларыталлар. Ити бириэмэҕэ энтузиаст учуутал Михаил Захарович Томскай 1959 сылтан Арассыыйаҕа биллэр гына сайыннарбыт түмэлэ 1995 сылтан, ыһыллыы-тоҕуллуу кэмэ буолан, көрүүтэ-истиитэ суох хаалар. Маны Станислав Самуилович кыраҕы хараҕынан, мындыр толкуйунан тобулан, түмэли үлэҕэ киллэрэргэ диэн былааннаан, айылҕаттан талааннаах, бары өттүнэн дэгиттэр Март Николаевич Прокопьевы үлэҕэ ылар. Кини салалтатынан түмэл чочулар киэн туттар норуодунай бэйиэппит Иван Михайлович Гоголев-Кындыл аатын ылан, өрөспүүбүлүкэҕэ биир биллэр тэрилтэ быһыытынан үлэлии-хамсыы турар.
– Туристическай маршрут диэн тугуй? Хайдах саҕаламмытай?
– Софья Мартыновна Саввинова биһиги нэһилиэкпититтэн төрүттээх, бэйэтэ учуутал идэлээх. Кини нэһилиэкпитигэр баһылыгынан олорор кэмигэр 2006 сыллаахха бу идеяны аан бастаан киллэрбит. Бырайыак “Кындыл кыталыктаах кырдаллара” диэн Бүлүүтээҕи педколледж преподавателлэриниин хоһоон ааҕыыттан саҕаламмыта. Ол саҕалааһыннарын билиҥҥэ диэри тутан сылдьаллар. Ол эбэтэр сылын аайы ыам ыйыгар тахсаннар хоһоон ааҕыытын тэрийэллэрин дьон-сэргэ кэрэхсии көрөр-истэр. Оскуола үөрэнээччилэригэр үчүгэйи түстүүр биир үгэскэ кубулуйбут бырайыак буолар.
Биһиги мантан тирэх ылан, бу саҥа саҕалааһыны кэҥэтэн, билигин туристическай маршрут быһыытынан үлэлэтэбит. Хас даҕаны маршруттаахпыт. Бары тус-туһунан сыаллаахтар-соруктаахтар. Олортон биирдэстэригэр – Иван Гоголев олоҕор, айар үлэтигэр аналлаах маршруппутугар сиһилии тохтоотохпуна, маннык.
– Дьэ, эрэ.
– Биһиги нэһилиэкпитигэр киириигэ көлүйэлээхпит. Ол таһыгар өтөх баар. Манна Тээллэристээх диэннэр олорбуттар. Бу Иван Гоголев “Хара кыталык” арамаанын дьоруойдара. Туристическай маршруппут бу сиртэн саҕаланар. Манна бэйиэт айымньытыттан билиһиннэрэн кэпсээммитин саҕалаан бараммыт, салгыы дэриэбинэҕэ киирэбит. Онно иккис тохтобулбут – Иван Гоголев киинэ түспүт, көһөрүллэн кэлбит төрөөбүт дьиэтэ. Түмэл иһин кэпсиибит. Салгыы «Хара кыталыкка» кэпсэнэр Бүөр алааска барабыт.
Онон арамаан прототиптара тойон киһи Тээллэриис, Хараанай эмээхсин, Хабырыыс, Хобороос олорбут өтөхтөрө барыта биһиэхэ, Чочуга, бааллар.
– Олус да интэриэһинэй. Арамааны аахпыт эрэ бу маршрутунан сылдьыан, илэ хараҕынан көрүөн баҕарар буолуохтаах. Олус сэргэх уонна туһунан тыыннаах эбит.
Бэйиэт аны поэзията сыттаҕа дии! Манна даҕаны, бука, таах олорбот буолуохтааххыт дии саныыбын.
– Оо, норуодунай бэйиэт буоллаҕа дии. Хоһооно да элбэҕэ сыттаҕа эбээт! Иван Гоголев 95 сылынан 95 хоһоону аахтарбыппыт. Биллэн турар, бу барыта бэйиэт араас кэмҥэ суруйбут хоһоонноро. Дьоммут-сэргэбит улаханныын-кыралыын сүрдээх көхтөөхтүк кытыннылар. Биир уратыта диэн, билигин нэһилиэккэ олорор эрэ дьон буолбакка, ыраах сирдэринэн олохсуйбут биир дойдулаахтарбыт эмиэ бу бырайыакпытыгар кытыннылар.
Ол курдук, Сахабыт сиригэр эрэ буолбакка, Арассыыйа атын куораттарыгар олохтоох биир дойдулаахтарбыт. Чэ, холобурдаан эттэхпинэ, Крымтан, ону таһынан Краснодартан кыттыыны ылбыттара сүрдээх хайҕаллаах. Түгэнинэн туһанан бары кыттыбыт дьоммутугар Иван Гоголев аатынан түмэл аатыттан махтал маанытын тириэрдэбит.
– Галина Николаевна, түмэлгэ Кындыл тус олоҕун кэрэһилиир экспонаттар бааллар дуо? Бэйиэт сэдэх экспонаттарыгар тохтуу түһүөх эрэ. Соторутааҕыта Дьокуускайга турбуорбут быыстапкаҕытын таарыйыахха.
– Дьокуускайга Былатыан Ойуунускай аатынан литература түмэлигэр Иван Гоголев төрөөбүт күнүгэр быыстапка тэрилиннэ. Манна биһиги түмэлбитигэр баар сорох экспонаттарбытын туруордубут. Үөһэ ахтан ааспыт хара кыталык брошь оҥоруутугар киирбит оҥоһуктар турдулар. Ону таһынан айымньытын дьоруойдарынан скульптуралар биллэр миэстэни ыллылар. Бэйиэт бэйэтэ тутта сылдьыбыт малларыттан илдьэн көрөөччүлэргэ быыстапка биир сэргэх түгэн буолла.
Ол курдук, биһиги эрэ түмэлбитигэр баар Иван Гоголев бу сүҥкэннээх айымньыларын бэчээттээбит илии массыыҥката баар. Туруга билигин даҕаны үчүгэй. Ону таһынан дьиҥнээх бэйэтэ олорон үлэлээбит остуола баар. Кириэһилэтэ баар. Удьуор уус аймахтар эбит. Иван Гоголев эһэтинэн Куугунуур ууһуттан төрүттээх. Инньэ гынан Куугунуур уустан хаалбыт тимир, мас оҥоһуктар бааллар. Олор истэригэр сундууктара эмиэ.
Түмэлбит саамай саастаах экспонатынан 18-с үйэтээҕи чороон буолар. Бу Иван Гоголев өбүгэтин чорооно. Ол чороонун кини доҕоро, нуучча суруйааччыта Олег Шестинскайга бэлэх биэрбит. Иван Гоголев өлбүтүгэр ол бэлэҕи оҕолоругар аҕалан биэрбитин, бэйиэт кыыһа Лена Ивановна түмэлбитигэр туттарбыта.
– Үбүлүөйдээх эрэ сылга буолбакка, сыллата ыытыллар былааннаах үлэҕитигэр тохтоотоххо, тугу сырдатыаҥ этэй?
– Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ыытыллыбыт биир бырайыакпытыгар тохтоон ааһыахпын баҕарабын. Ол курдук, былырыын Иван Гоголев-Кындыл “Хара кыталык” арамаанынан “Кындыл кыталыктаах кырдалынан” скульптураҕа аһаҕас күрэҕи саҕалаабыппыт. Манна өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан уон кыттааччылаах 11 үлэ киирбитэ. Хаҥаластан, Намтан, Уус Алдантан уонна Бүлүү улууһуттан кыттыбыттара. Муҥутуур кыайыылааҕынан Афанасий Иванов “Хабырыыс уонна Хобороос” скульптурата буолбута. Иккис миэстэни Алексей Слепцов оҥорбут “Кыһалҕа ойуун” үлэтэ ылбыта, Мичил Корякин “Хараанай” үлэтинэн үһүс миэстэни ылары ситиспитэ. Ону таһынан анал ааттар иҥэриллибиттэрэ: “Дебют” – Хаҥаластан Варвара Кузьмина оҥорбут “Бэдэр харах” үлэтэ; “Творческое вдохновение” – Эдуард Сивцев, “Тойон киһи” скульптурата; “За креативность и оригинальность” анал аат Казимир Петровка иҥэриллибитэ. Куйаар ситиминэн ыытыллыбыт куоластааһыҥҥа “Көрөөччү биһирэбилэ” анал ааты биэс саастаах кыттааччы Родион Петров ылыан ылбыта.
Муҥутуур кыайыылаахпыт, Бүлүү куоратыттан Афанасий Егорович Иванов, “Хабырыыс уонна Хобороос” үлэтэ Иван Гоголев-Кындыл аатынан Чочутааҕы түмэлбит тиэргэнигэр улахан скульптура буолан арыллыбыта. Онон көрөөччү улуу суруйааччыбыт айымньытын дьоруойдарын кытта аан бастаан билсииттэн түмэлбит күндү ыалдьыта буолар.
– Бииртэн биир дириҥ суолталаах кэпсээннээх киһи буолан биэрдиҥ. Сахабыт сирин араас муннуктарыгар дойдуларын, олохтоох сири-уоту, кыраайы, биир дойдулаахтарын ааттарын ааттата турар үйэлээх үлэлэри айа-тута олорор дьонунан музей үлэһиттэрэ буоллаххыт эбээт. Түмүкпүтүгэр бэйэҥ баҕа санааҕын истиэх дуу, Галина Николаевна.
– Биһиги түмэлбит үүнэ-сайда турарыгар көмөлөһөр оскуолабыт оҕолоругар, эдэр ыччаттарбытыгар ыраах-чугас олорор биир дойдулаахтарбытыгар, дьоммутугар-сэргэбитигэр, нэһилиэкпит иһинэн баар түмсүүлэрбитигэр махтанабыт.
Түмэлбит үлэлии-хамсыы турарыгар, саҕалааһыннарбытыгар өйөбүлүгэр, тирэх буоларыгар нэһилиэкпит дьаһалтататын баһылыга Петр Александрович Догоюсовка махтанабыт.
Саха норуодунай бэйиэтэ, искусство үтүөлээх диэйэтэлэ аатын үйэтитиигэ үлэ былааннаахтык барар. Бу күннэргэ Иван Гоголев-Кындыл төрөөбүтэ 95 сылын Бүлүү улууһун уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин уопсастыбаннаһа киэҥник бэлиэтиир.
Хаартыскалар: Дьоруой биэрбит архыыбыттан
Сонуннар
Ордук ааҕаллар


