Физик-удаҕан Байхаана: «Суолларын арыйабын, баайы-дуолу тардабын»

Саҥа сылбыт үүннэ, ону тэҥэ бастакы ыйбыт – Таҥха Хаан ыйа саҕаланна. Бу ыйы былыр бүтэй кэм дииллэрэ. Саха киһитэ былыр-былыргыттан бу ыйга билгэлэнэр, аһыллар, сэрэбиэйдэнэр, итэҕэйэр. Бу кэмҥэ түһээбит түүл иччилээх, тойоннооһуна дьиҥнээх буолар, бит-билгэ олоххо киирэр диэн этэллэр.
Мин бүгүҥҥү ыалдьытым чараас эйгэни кытта үлэлиир, өбүгэ ситимин оҥорор Мария Евсеева-Байхаана.

– Мария, дорообо, бастатан туран, Саҥа дьылынан эҕэрдэлиибин, бары үтүөнү, кэрэни эрэ баҕарабын. Сахалыы сиэринэн бэйэҥ тускунан кэпсии түспэккин ээ.

– Бэйэбин билиһиннэрэр буоллахха, бэйэм Уус Алдантан төрүттээхпин, оҕо сааһым Бороҕон нэһилиэгэр, Тумул бөһүөлэгэр ааспыта. Өбүгэлэрим Баайаҕаттан төрүттээхтэр, Баай хааннаах баай тайҕа кыыһа диэммин, онон Байхаана диэн ааты ылыммытым. Бииргэ төрөөбүт иккиэбит, бырааттаахпын, ийэм, аҕам бааллар. Ийэм идэтинэн физика учуутала, аҕам инженер-механик, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олороллор.

Хаһыакка бу бастакы улахан интервьюбун биэрэ олоробун. Атын ханна да бэчээттэммэтэҕим. Бастаан үс сыл бэйэбин харыстанан үлэлээтим, улаханнык кэпсэммэккэ, аныгылыы эттэххэ, “рекламаламмакка”. Онтон дьон син биир истиһэн, билэн кэлэр буолан барбыттара. Былырыыҥҥыттан улахан сиэрдэри-туомнары оҥорон эрэбин, оҕо кутун тардыы курдук улахан туому, бу сайын дойдум Уус Алдан сирин ыраастаабытым. Билигин атын баараҕай үлэлэри толоробун. Мин сыалым-соругум, бастатан туран, сиргэ-дойдуга үлэлээһин, иккиһинэн – дьоҥҥо-сэргэҕэ көмөлөһүү.

– Эйигин сэдэх идэлээх киһи диэн истибитим, ханнык үөрэҕи бүтэрбиккиний?

– Оскуола кэнниттэн СГУ Физико-тэхиньиичэскэй институтугар физик идэтигэр киирэн үөрэммитим. Үһүс кууруска тиийэн баран Обнинскай куоракка Атом энергетикэтин институтугар үөрэнэн, физик-ядерщик идэтин баһылаабытым. Ити 2010 сыллаахха. Ол кэннэ дойдубар кэлэн идэбинэн үлэ булбакка, буҕаалтыр-экономист идэтигэр үөрэнэн, кэргэним дьонун тэрилтэтигэр аҕыс сыл үлэлээбитим.

Ол кэмҥэ ыалдьан саҕалаабытым. Тугум ыалдьарын билбэт этим, Москванан эҥин, араас клиникаларынан туох баар бырааһы барытын кэрийбиппит. Бүтэһигэр тиийэннэр москвалар: “У Вас шаманская болезнь, у якутов такое бывает”, – диэтилэр. Онно анаалыс бөҕөтө туттардаҕым дии, арай хааным анаалыһа барыта атын, дьонтон ураты.

– Хайдах ыалдьыбыккыный?

– Аан бастаан бүөрүм, онтон өр да өр иһим. Ол иннинэ хараҕым, төбөм. Өссө саахар диабета буоллум. Барым барыта ыалдьар этэ. Онтон биир күн тоноҕоһум отой хамсаабат уонна хамсаппат буолбута. Ону мин олох ылыммаппын, син биир туруохтаахпын, дьон курдук доруобай олоҕунан олоруохтаахпын диэн. Өсөһөн көрдөрбөппүн, кыайан хамнаабат да киһи биир нэдиэлэ сыттым. Онтон тулуйар кыах суох буолан, айылҕаттан бэриллибит күүспүн ылынарбар сөбүлэспитим. Ол кэннэ үс күнүнэн туран кэллим, арай тугум да ыалдьыбат буолан хаалла. Сымыйанан эппит курдук барыта чөлүгэр түспүтэ.

Дьэ ол күнтэн олоҕум атын кыраасканан оонньообута. Көрөрүм, билэрим элбээбитэ. Биир, икки күн сирдээҕинэн олордохпуна, тэһийбэппин. Уонна, аккаастаммытым буоллар, олоҕум олус судургу, интэриэһинэйэ суох буолуо эбит дии саныырым. Урут улаханнык дьону кытта кыайан кэпсэппэт, тоҥуй буолааччыбын. Онтубун суох оҥороору, бэйэбин кытта түөрт сылы быһа үлэлэспитим. Уопсайынан улахан үлэ, аҥаардас бэйэни кытта үлэлээһин, ол бу установкалары, хом санаалары суох оҥоруу, күнтэн күн саҥа билиини ылыы, бэйэни истэ үөрэнии кэмэ саҕаламмыта.

Ол саҕана түүл бөҕөтүн түһүүрүм. Манна диэн эттэххэ, кыра эрдэхпиттэн ону-маны көрөр этим, өлбүт дьон дууһаларын, маһы-оту кытта кэпсэтэрим. Оччолорго оҕолор бары кэпсэтэллэр дии саныырым, кэлин билбитим, оннук буолбатах эбит. Дьиэбититтэн чугас кылабыыһа таһын, кытыытын ыраастыы барарым. Биир күн арай оҕонньор сылдьар: “Дьөгүөр диэммин, тоойуом, дьиэҕиттэн баран үүттээх чэйдэ аҕал эрэ”, – диир. Атыттары да көрөрүм,  сылдьаллара, оҕо буоламмын араарбат буоллаҕым, маннык буолуохтаах дии саныырым. Дьоммор кэлэн кэпсиибин, соһуйаллар аҕай, куттаналлар, аны барыма диэн боболлор даҕаны. Биирдэ килиэп ылан кэлэн иһэн өлбүт киһини кытта кэпсэппиппин, дьоммор кэлэн эһигини ыйытта диибин, ол ыалбыт оҕонньор этэ. Мин кыра буоламмын өлбүтүн билбэт буоллаҕым, тыыннаах дии саныыбын, онтум өлбүтэ үс сыл буолбут эбит. Оннук кыралаан саҕаланан барбыт, билигин санаатахпына.

– Атыттартан уратыгын хаһан сэрэйбиккиний?

– Арааһата, устудьуоннуур кэмнэрбэр. Онно наһаа дьикти күлүктэри көрөр буолбутум, харамайдары (существа) диэбит курдук. Аахайбат буола сатыырым, оҥорон көрөрбүттэн дии саныырым. Онтум күүһүрэн испитэ. Кэргэн тахсыбытым, оҕо күүтэр буолбутум. Онно дьэ аһыллан дуу, хайдах дуу, арааһы барытын көрөн барбытым. Өлбүт дьон дууһаларын, атын күүстэри, абааһылары диэххэ дуу көрөрүм бэргээбитэ, араас кыыллары эҥин, аны туран ким туга ыалдьара, дууһата ытыыра көстөр, сорохтор абааһы курдук хараҥа буолаллар, ким эрэ күн курдук сыдьаайа сылдьар. Онтон сылайар буолбутум, кэргэним «наадыйыма, кыһаллыма» диирэ. Онуоха, арааһа, бэйэм оҥорон көрөбүн дуу, хайдах дьон барыта ыалдьан баран сылдьыаҕай диирим. Чөл туруктаах күн курдук сыдьаайа сылдьар киһи олох аҕыйах этэ, хайдах бары дууһалара ыалдьыахтарай, хайдах бары ытыы сылдьыахтарай диэн дьиибэргиирим.

Бэйэм кыра эрдэхпиттэн түүллээхпин. Туох буолара, хайыыра барыта түүлбэр көстөр этэ. Түүлбэр дуу, илэ дуу наар көтөр этим, дэриэбинэм үрдүнэн, онтон күнтэн күн аайы көрүөхтээх сирбин улаатыннаран, кэҥэтэн иһэрим, салгыы туох баарый диэн интэриэһиргээн. Бастаан ыалларбыттан саҕалаан, бүтүн дэриэбинэни, онтон алаастары, салгыы ыаллыы дэриэбинэлэри көрөн кэлэрим.

Ол курдук этэҥҥэ оҕолоннум, син оннубар түспүт курдук буоллум. Ол эрэн барытын чопчу түүлбэр үөрэтэн саҕалаабыттара. Тугу гыныахтаахпын, бу олоххо туохха кэлбиппин, физикаҕа туохха үөрэммитим, сэбирдэх, от-мас, айылҕа... ону кытта алтыһыыбын. Ити барыта билиҥҥи дьарыгым тирэҕин, акылаатын биэрээри физик оҥорбуттар эбит. Быраас эҥин буолуохпун баҕарар этим да, тоҕо эрэ бүтэһиккэ физика үөрэҕэр киирбитим. Айылҕа туругун, оҥоһуутун билэргэ барыта физика сокуона сүрүн төрүөт буолар, учуонайдар физика нөҥүө элбэҕи дакаастаан тураллар. Бу барыта өйбөр-санаабар дэкириэккэ олордохпуна киирбитэ, маспыт, айылҕабыт, квантовай эттикпит, эниэргийэ бу сылдьар эбит диэн. Туох барыта эниэргийэттэн турар, эниэргийэ арааһа, тыас-уус, долгун барара барыта көстүбүтэ. Тоҕо үөрэппиппин, бу идэни талбыппын, наада буолар кэмэ тирээбитин дьэ өйдөөбүтүм.

– Төрүттэргэр, өбүгэлэргэр айылҕаттан айдарыылаах дьон баар дуо?

– Бааллар, икки өттүбүттэн, икки кынаппыттан, ийэм да, аҕам да өттүттэн. Аан бастаан бэлиэ курдуктары ыыталлар этэ. Холобур, халлааҥҥа суругу кыайан аахпат дуу, ааҕа сатаабат дуу этим, ону айылҕанан көрдөрө сатыыллара. Үөрэтээччи өбүгэлэрим кэлэллэрэ, эбээлэрим, эһээлэрим. Бу олоххо тугу гына кэллиҥ диэн ыйыталлар, сорудах биэрэллэр, үс күн устата холобур курдук көрдөрөллөр, ону оҥоруохтаахпын. Бастакы сорудахтар чэпчэкилэр этэ. Айылҕа туохтан турарын, сэбирдэх, сир-дойду, үс дойду сибээһин, киһи тутула хайдаҕын барытын көрдөрбүттэрэ, онтон уруһуйдаа диэбиттэрэ. А4 кумааҕыга уруһуйдаабытым, өйбөр барыта кэлэн иһэр этэ. Биирдэ тэҥинэн кэлбэт, сыыйа-баайа, бүгүн сибээһэ, сарсын атына, ол курдук сиһилии. Дьэ онтон бүтүн хартыына оҥорбутум. Ол хартыынабын өҥнөөх гыныахтаахпын.

Ол сорудахтарын толорон, уруһуйбун бүтэрдим, сир тутула хайдах буоларын билбиппэр, киис бэргэһэ бэлэх ыыппыттара. Ол хайдаҕый диэ. Интэриниэккэ киирэн көр, онно Маалыкайтан төрүттээх Александра Николаева-Козлова диэн кыыс страницатыгар киир дииллэр. Түүн икки чаас этэ. Александрина Козлова диэн ааттаах кыыс эбит. Эрдэ бэргэһэ тиктэриэхпин баҕарар этим. Арай оруобуна мин баҕарбыт бэргэһэм хаартыската турар. Лотерея оҥорбут, биир бүтэһик нүөмэр хаалла, ким ыларый диэн суруйбут. Мин түүннэри ол билиэти ыламмын, харчытын ыытан кэбистим. Утуйан хааллым. Сарсыныгар хойут уһугуннум, арай онно киис бэргэһэ сүүйдүҥ диэн суруйбуттар. Оруобуна баҕарбыт бэргэһэм тиийэн кэлбитэ. Биһиэхэ өбүгэлэрбит күүстэрэ-көмөлөрө диэн кыах биэрэллэр уонна ыыппыт бэлэхтэрэ дьиктитик иһиллэр буолар эрээри, бу маннык чэпчэки суолунан ыыталлар. Ону сөпкө, өйдөөн көрөн туһаныахха наада.

Онтон өбүгэҥ ситимин, төрүччүгүн оҥор диэбиттэрэ. Аҕам оҥорбута баар, ону үөрэтэн, салҕаан, аймахтарбын, улаханнык билбэт да буолларбын, сэттис-ахсыс көлүөнэҕэ диэри оҥорон истим, хасыһан киирэн бардым, иһитиннэрии кэлэн иһэр, барыта долбуурга ууруллубут курдук тахсар. 17-с көлүөнэҕэ тиийбиппэр дэйбиир ыытабыт диэбиттэрэ, маладьыас диэн хайҕааннар. Онтубун эмиэ лотереяҕа сүүйбүтүм, эмиэ маалыкайдарга. Бу тоҕо сибээстээх диэтэххэ, түүлбэр Маалыкай уон икки оҕонньоро эйгэнэн үөрэппиттэрэ. Маалыкай элбэх дьиктилээх сир, үөһэ, куйаарга тахсарга улахан кистэлэҥнээх аартыктар бааллар. Онно хайдах тиийэргэ, куйаарга киирэргэ эҥин үөрэппиттэрэ. Ол иһин маалыкайдартан үөрэппит уһуйааччыларым көмөлөрүнэн үрүҥ көмүс дэйбиирдэммитим.

Сорудах биэрэллэр, ону үс күн иһигэр практикаҕа көрдөрөҕүн, сөпкө, сыыһа оҥордуҥ, көннөр, хайаа дииллэр. Кэтэспэтэх өттүн оҥордоххо, итинник эмиэ гыныахха сөп дуо диэн этэллэр. Сүрэҕи үөрэттэхтэринэ, сүрэҕэ ыалдьыбыт, куртах, ньиэрбэ буоллун, уопсайынан тугу үөрэтэллэр да, тута оннук ыарыылаах дьон кэлэллэр.

– Эн дьоҕуруҥ научнайдык быһаарыллар дуу?

– Дьиҥинэн, быһаарыллыан сөп. Онно үлэлиэххэ наада. Кырдьар сааспар физиканы уонна эйгэни холбуохтаахпын, онно үлэ барар, 56 сааһыҥ кэннэ наукаҕа бараар диэбиттэрэ.

Чараас эйгэни кытта ыкса сибээстээх киһибин диэн сөпкө этэр буолуохтаахпын. Хас биирдии киһи бэйэтигэр ис күүстээх, онтукатын тутуһан, сайыннаран, олоҕун тупсарыан сөп. Ол эрэн өбүгэлэрин ситимигэр ыһыллыы баар буолааччы, ону чараас эйгэҕэ көннөрөн, күүс-көмө буолуохпун сөп. Бу киһи бэйэтэ кыһаллар буоллаҕына, инники кэскиллэрин тупсарыахха сөп. Икки өттүттэн үлэ барар.

– Атын эйгэни кытта алтыһаргар туох ньыманы эбэтэр маллары туттаҕын?

– Арааһынай ньыманы туттабын, ыарахан ыарыһах кэллэҕинэ, улахан маассабай ыраастаныы буоллаҕына эрэ дүҥүрбүн туһанабын. Бэйэбин харыстанан, чүмэчини туттар этим. Билигин ыраахтан үлэлиибин, онлайн, ону хайдах билбиппиний диэ. Биир дьүөгэм инсуллаары гынан, ыксаан эрийбитигэр, тымырдарын кэҥэтэн кэбиспитим, онно билбитим, ыраахтан эмтиэххэ сөп эбит диэн. Түмүгэ, көмөлөһөрө син биир эбит. Кини сүрэҕиттэн этэ. Ол иһин тымыра хам туппут. Сорох дьону тус көрсүһүүгэ ыҥырабын.

– Биир эмит ураты түгэни кэпсиэҥ дуо?

– Барыларыгар көмөлөспүт курдукпун. Кыайан төрөөбөт дьоҥҥо оҕо кутун укпуппуттан, үс саҥа киһи кэлбитэ, саҥа олоҕу түстээбиппиттэн үөрэбин. Хаһан баҕарар эмтэниигэ, үлэҕэ киһи бэйэтин хардыытыттан, итэҕэлиттэн, өйүттэн-санаатыттан элбэх тутулуктаах. Ол үлэ аҥаарын кыайыыта буолар. Онкология бастакы, иккис истиэпэннэрин эмтиэхпин сөп, аһара баалаппатах буоллахтарына.

Уопсайынан ыарыы улахан хомолтоттон, олоххун сыыһа олорууттан, бэйэни сүтэрииттэн, сыыһа хардыылары оҥорууттан, күүскүн туһаммаккыттан саҕаланар.

– Эн дьоҕургар туох эрэ хааччахтар бааллар дуо, итини гын, маны гыныма диэн.

– Сүрүнэ дьоҥҥо куһаҕаны, мөкүнү оҥорбокко, сырдыгынан, тапталынан дьайан үлэлээтэххинэ, хааччах суох. Куһаҕан санаалаах да дьон баар буолаллар, кинилэргэ кырыыс ыыппакка, барытын өйдөөн-төйдөөн туох да охсуу ылбат гына оҥороҕун, куһаҕан син биир төннөн кэлэр, бэйэҕэр буолбатаххына, кэнчээригэр. Онон барытыгар орто сиэрин тутуһаҕын.

– Эйигин итэҕэйбэт эбэтэр кириитикэлиир дьон баара буолуо, онуоха тугу гынаҕын, хайдах итэҕэтэҕин?

– Скептиктэр бааллар,  итэҕэйбэт дьону улахаҥҥа уурбаппын, киһи-киһи араастык толкуйдуур, онно барытыгар сөп түбэспэккин. Оннук итэҕэтэ сатаабаппын.

– Дьон ордук туох кыһалҕалаах, ыйытыылаах кэлэрий?

– Сүрүннээн доруобуйа көннөрүүтэ, суолларын арыйтара, харчыны хайдах тугу гынан үлэлээн, хамсанан оҥостобут диэн.

Доруобуйаны көннөрүүгэ улахан үлэ ыытабын, өбүгэ ситимиттэн саҕалаан, үс кутун холбооһунтан, суолларын арыйан, көннөрөн биэриигэ тиийэ.

Кэлбит дьону барытын эмтээн ыытабын, көмөлөспөтөх киһим диэн суох. Арай аһара баалаппыт буоллахтарына, холобур, уҥуох, сис (остеохондроз) өр эмтэниллэр, хас да түһүмэхтээн кэлэллэр, бииринэн бүппэт. Сорохторун анаалыска ыытабын, төһөнөн түргэнник бараллар, этэргин ылыналлар да, соччонон түргэнник үтүөрэллэр буоллаҕа.

– Бу талааныҥ, дьоҕуруҥ сайдан, эбии арыллан иһэр дуо?

– Күн аайы билии кэлэр, күн аайы үөрэнэбин, түүлбэр да, атын да чопчулартан билии кэлэ турар, кэҥээн иһэр. Билигин айылҕаны кытта үлэлииргэ Ньурбаттан төрүттээх Хордоҕой Бахсы диэн ойууҥҥа уһуйулла сылдьабын.

– Уопсастыбаҕа, дойдуга көмөлөһүөххүн сөп дуо?

– Сөп. Холобура элбэх киһини маассабай ыраастыахпын, арчылыахпын сөп. Афанасий Федоровка алгыстыырга үөрэммитим. Үлэни барытын алгыстан саҕалыыбын. Дьону арчылаан, араҥаччылаан, или-эйэни түстээн, 40-чэ киһиэхэ эҥин оҥорооччубун. Эйгэнэн үлэбэр айылҕаҕа наар үлэлэтэллэр. Ол аата өрүс суола сыыһа барар, уу аҕыйах, ону көннөрүү, сиргэ-дойдуга үлэ. Акыйаан түгэҕэр баар вулканнары уоскутуу. Оннук сорудахтары биэрэллэр. Ону манна олорон оҥоробун. Күн аайы мээнэ сылдьыбаппын, тугу эрэ гынабын. Үксүн миэнэ айылҕаҕа үлэ. Билигин сирбитигэр хамсааһын бөҕөтө буола турар. Халаан, вулканнар аһара элбэх буолбатыннар диэн, онно үлэлэтэллэр, уот кутаа сүүрбэтин диэн.

Бэйэбин үлэлэтэллэр. Эйгэнэн көрдөхпүнэ, сорох улахан үлэлэргэ хас да киһи тэҥинэн үлэлии сылдьар буолар, сирдээҕинэн ол дьону билбэппин, эйгэнэн билэбин. Олох соҕотох үлэлэр эмиэ баар буолаллар.

– Эн өҥөҕүнэн биллэр дьон туһаналлар дуо: политиктар, сулустар, уопсастыбанньыктар?

– Син бааллар, ол, биллэн турар, кистэлэҥ, этиллибэт. Холобур, чакраларын күүһүрдэн биэрэбин, дьону иһитиннэриэхтэрин баҕарар буоллахтарына, горловой чакраны арыйаҕын, өй-санаа үлэтин ыытабын, ол олус дириҥ үлэ. Үтүө өттүн тутуһалларын гына. Оннук туруортаран баран атын өттүнэн үлэлиир буоллахтарына, бобуу, охсуу ылаллар.

– Горловой чакра диэн?

– Куолай арыйтарыы диэххэ сөп. Судургутук эттэххэ, суолларын арыйыы.

– Дьиҥнээх дьоҕурдаах киһини массыанньыктан хайдах арааран билиэххэ сөбүй? Билигин эмчиттэр, көрбүөччүлэр наһаа элбээтилэр дии.

– Урут суруйааччылар, худуоһунньуктар кэмнэрэ кэлэн ааспыта дии, “серебряный век”  диэн. Билигин чараас эйгэни кытта үлэлиир дьон кэмэ кэллэ, тоҕо диэтэххэ биһиги сирбитигэр оннук дьон наада. Кинилэр дьону истэ үөрэнэргэ, төбөлөрүнэн эрэ олорбокко, сүрэхтэринэн истэр буолалларыгар көмөлөһүөхтээхтэр. Билигин отут, сүүрбэччэ эрэ бырыһыан киһи дууһата тугу баҕарарынан олорор, уоннааҕыта төбөлөрүнэн олорор. Улахан кэһиллии онтон саҕаланар, ис туруккун, бэйэҕин истэн олорон саҕалаатаххына, эйгэҥ ырааһырар, толкуйдууруҥ кытта уларыйар. Ону үөрэтэ, оҥоро кэллилэр. Онтон киһи куттаныа суохтаах, бачча кэлбит дьону көмөлөһүннэриэхтээх. Бу дьон бары туһунан миссиялаахтар, ким эрэ ыраастыыр, ким эрэ өбүгэ ситимин холбуур, сирдиир, элбэх буоллаҕа дии.

Хантан эрэ этии, ыйыы-кэрдии курдук кэлиэн сөп, киһи анаалыстанан, бэйэтин сааһыланар.

– Билигин таҥха кэмэ, дьон сэрэбиэйдэнэр, инникитин билгэлиир, манна эн санааҥ?

– Ити барыта дьиҥнээх дии саныыбын. Биһиги оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан быраатым, тастыҥ эдьиийим уонна убайым буолан хас эмит күнү быһа тииһэн бүлүүһэ сүүрдүбүппүт. Биир күн дьэ бэйэтэ сүүрэн киирэн барда ээ. Бастаан утаа ыйытыыларбытыгар эппиэттээтэ, онтон дьэ бэйэтэ кэпсээн барда, нэһиилэ ситэн ааҕабыт эрэ. Ким да куттанан бүлүүһэни тарбаҕынан туппат, бэйэтэ эргийэн, кулахаччыйан олорор. Мин ыксаан: “Итэҕэйбэппин, бааргын биллэр”, – диэбиппэр, “муостаҕа Ганя таһыгар быһах буолан сытабын” диэтэ. Арай икки Ганялар икки ардыларыгар резак быһах сытар эбит, эппит тымныйа түстэ. Онтон: “Ити маарыыҥҥыттан быһа сытар, көрдөр, тугу эрэ хамсатан”, – диэтибит. Онно чүмэчини суулларбыта, биһиги ыһыы да хаһыы буолан, куотан ойон тахсыбыппыт. Оҕолор буолан оонньообуппут оҕус буола сыспыта.  Онтон ийэм киирэн көрдөһөн атаарбыта. Онно илэ харахпынан көрөн, оонньуу оҥостубат буолбутум. Барытын сөпкө эппитэ уонна эппит тыллара – үчүгэй да, куһаҕан да барыта туолбуттара. Онон сүбэлиэм этэ, дьиэҕэ бүлүүһэ эҥин сүүрдүмэҥ, кутталлаах уонна сиэрин-туомун билиэххэ наада.

Билиҥҥи олох хардыытынан сөп түбэһэр кинигэнэн таайтарыахха, кумааҕы уматан көрүүлэниэххэ сөп. Ол эрэн биири өйдөөҥ – киһи олоҕо хас да суоллаах буолар. Инникини аһары хаспакка, бу буола турарга ыгылыйбыт, ыксаабыт буоллаххына, сөптөөх суолу тобуларга ыйдаран көмөлөһүннэр. Таҥха киэһэлэрэ, сэрэбиэйдэрэ да буолаллар. Онно бэйэҕитигэр сөп дии саныыр дьоҥҥутугар сылдьыҥ. Куһаҕаны, сөп түбэспэти эттэхтэринэ даҕаны, бырагыраама оҥостумаҥ, бэйэҕит олоххут бэйэҕит илиигитигэр. Ону хайдах баҕар салайынан, санаа күүһүнэн оҥоруохха, уларытыахха сөп. Сирдэтии курдук сүбэ-ама ылыаххытын сөп.

– Үүммүт сылбытыгар эйэ кэлиэ дуо?

– Манна икки өттүттэн көрүллэр. Тоҕо диэтэр биһиги бэйэбит өттүбүтүттэн үлэни быыстала суох ыыта олоробут, ол эрэн хара дьайыылар баалларын эмиэ умнумуохха наада.

Мантан сиэттэрэн киһи олоҕун устата барытын тэҥҥэ дьүөрэлээн, бэйэтин олоҕор эппиэтинэс ылан, олоҕун суолун устун баран иһиэхтээх. Ханнык баҕарар тургутуу киһини күүһүрдэргэ кэлэр. Өссө саҥа саҕахтары арыйарга, кыраттан толлубат буоларга, өй-санаа өттүнэн уларыйан, сайдыыга дьулуһан, олоҕун оҥкулун тупсарыахтаах.

– “Киин куорат” ааҕааччыларыгар баҕа санааҥ.

– Киһи сиргэ туохха, тоҕо төрүүрүй, тугу гына кэлэрий? Ону өйдүөххэ наада. Өбүгэ олорботох олоҕун ыпсараары, олороору, тупсараары, кэнэҕэски кэнчээри ыччаттарданаары, кэскилин түстээри, киһи буолан килбэйээри орто дойдуга кэлэр.

Баҕарыам этэ хас биирдии киһи сирдээҕи олоҕор бэйэтин оннун булан, чэгиэн-чэбдик туруктанан, олоҕу толорутук, дьиҥ ис сүрэхтэн астынан, дуоһуйа олордун диэн. Барыгытыгар Махтал! Таптал! Дьоллоох буолуҥ!

Хаартыскалар:

Дьоруой тус архыыбыттан