Федор Кузьмич Попов сиэн балта Аграфена Попова: «Дьоруой хаан-уруу аймаҕа буолар үрдүк эппиэтинэс эбээт...»

Кыайыы 80 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйүгэр аналлаах нүөмэрбит үтүө-мааны ыалдьыта – сахаттан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Кузьмич Попов сиэн балта Аграфена Петровна Попова. Кини ыам ыйын 5 күнүгэр 79 сааһын томточчу туолла.

• Киһини өйдүүр буолуохпуттан истэрим...

• Көрбөтөҕө буоларбыт, тоҕо ытыыгыт диэн ыйыталаспат этибит...    

• «Дьоруой аатырыан кэриэтэ, бэйэтэ тыыннаах эргиллибитэ буоллар...»

• Бу сырыыга мөссүөнүн лоп бааччы тиэрдибиттэр...

Уолларын аатын түһэн биэрбэт туһугар

– Аграфена Петровна, аҕаҥ Дьоруой бииргэ төрөөбүт убайа эбит. Саха сиэринэн сэһэргэһиибитин билсиһииттэн саҕалыахха.

– Мин Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Кузьмич Попов бииргэ төрөөбүт кыра убайа Петр Кузьмич Попов кыыһабын. Ийэлээх аҕам холкуос төһүү үлэһиттэрэ, Баатара сис ыаллара этэ.

Эһэм Кууһума оҕонньордоох Сыымах бөһүөлэгиттэн 7 км ыраах Сыҥаһалаахха олорбуттар. Сайылыктара Атыыр Тириитэ сыыр анныгар турар. Аҥаардас онтон сэриигэ аҕыс киһи аттаммыт, ол иһигэр убайбыт Сүөдэр. Сэриигэ барыан иннинэ быраата Апполлону кытта тыа саҕатыгар бэлиэ маһы туруорбут. Ол остуолбаны, Дьоруой буолбутун истээт, аҕам күрүөлээбит, хаптаҕас олордубут.

Сэрии сут дьылларыгар, ас-таҥас кэмчи сылларыгар биһиги дьоммут балыктаан – илимнээн, куйуурдаан, элбэх киһи тыынын өрүһүйбүттэр. Биир дойдулаахтара «Дьөгүөрдээх Бүөтүр баар буоланнар сыл тахсыбыппыт» диэн ахтан суруйбуттара эдьиийим Марфа Петровна кинигэтигэр киирбитэ. Сайылыкпытыгар хойукка диэри уһаатынан балык турарын, аҕам абаҕабын кытта ону астыылларын, үөлэн кэчигирэтэллэрин, ону булууска хаһааналларын, ыалдьыттарга, дьоҥҥо бэрсэллэрин өйдүүбүн.

Абаҕам Дьөгүөр кэргэнэ Мария Егоровна уонна ийэлээх аҕам 1946 сыллаахха Сталин төбөлөөх мэтээлинэн наҕараадаламмыттар. Ити үлэлэрин үрдүк сыанабыла этэ. 

Аҕам уонна абаҕам Дьөгүөр бырааттарын аатын түһэн биэрбэт туһугар умса-төннө, дьоруойдуу үлэлээбиттэрэ. Иккиэн стахановецтар. Улахан саҥата-иҥэтэ суох, үлэни өрө туппут дьон. Ол да иһин буолуо, «Поповтар – ыстахаанабыстар» дииллэрин үгүстүк истэрим. Абаҕам Дьөгүөр илиинэн от охсууга өрөспүүбүлүкэҕэ бастаан турар, ол туһунан хаһыакка эҥин суруйбуттар.

Аҕам уус буолан, холкуос сыарҕата, тэлиэгэтэ, туттар тэрилэ – барыта кини илиитин иһинэн ааһара. Туох алдьаммыт эмиэ кини үрдүнэн буолара. От саҕана биһиги тээтэбит күнүстэри-түүннэри үлэлиирэ. Кыраабылы, атырдьаҕы, атын да туттар тэрили оҥороро. Уол оҕото суох буолан, үксүн миигин илии-атах оҥосторо. Саас аайы сыарҕа сыҥааҕын иэҕэригэр көмөлөһүннэрэрэ. Аны иккиэн мас кэрдэрбит. Биир саас дьиэ маһын кэрдибиппит, ол баар этэ дьиҥнээх абытайдаах үлэ. Биир эмэ аймах уол кэллэҕинэ, көмөлөһөр киһи көһүннэ диэн олус үөрэр этим.

Өйдүүрбүт, сэрэйэрбит

– Дьоруой чугас аймаҕабын диэн киэн туттар санаа хаһан үөскээбитэй?

– Киһини өйдүүр буолуохпуттан биһигини наар «Дьоруойдар» дииллэрин истэрим. Тоҕо инньэ дииллэрий диэн тээтэбиттэн ыйыттахпына, көннөрү: «Убайгыт Сүөдэр сэриигэ хорсун быһыытын иһин», – диирэ. Оччолорго сахаттан бастакы Дьоруой эҥин диэн улаханнык билбэттэр быһыылааҕа, кэпсээбэттэр этэ.

Сыымах – оччоттон баччаҕа диэри ыччаты Ийэ дойдуга бэриниилээх буолууга иитэн таһаарар ураты тыыннаах сир.

Биһиги оскуолаҕа үөрэнэр кэммитигэр ыал аайы кэриэтэ Сүөдэр хаартыската ыйанан турар буолара. Ону оҕолор дьиктиргиир этибит. Ити бары биһиги аймахтарбыт дуо диэн. Онуоха саҥаһым: «Суох, тоойуом, бу дьоммут-сэргэбит Сүөдэри ытыктаан уурунан турар», – диэн быһаарара өйбөр хатанан хаалбыт.

Оччолорго бөһүөлэк оҕолоро, үһүс эҥин кылаастан буолуо, сайын от биригээдэтигэр үлэлии тахсарбыт.  Хас мунньах аайы тойоттор, биригэдьиирдэр: «Дьоруой аатын түһэн биэрбэт курдук үлэлээҥ!» – диэн ыҥырыы таһаараллара. Ону биһиги улахан уураах ууруллубутун курдук саныырбыт. Черкашин диэн биригэдьиир: «Дьэ, биир да салаа оту хаалларбаккыт!» – диирэ кулгаахпар билиҥҥэ диэри иһиллэргэ дылы.

Оскуолабытыгар өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр Нина Ильинична Слепцова диэн пионер баһаатайдаах этибит. Кини хас биирдиибитигэр дойдуга тапталы иҥэрбитэ, Дьоруойунан киэн туттар санааны сахпыта. Туохха барытыгар ырыанан, речевканан сылдьарбыт, ол аайы Федор Кузьмич аата элбэхтик ахтыллара. Бүүһүн аттыгар куттанан, толлон да чугаһаабат этибит. Бэл диэтэр, оройдорунан көрбүт мэник уолаттар ырааҕынан тумнан ааһаллара. Ити курдук Дьоруой аатын, бөһүөлэги түһэн биэрбэккит диэн өйдөөх-санаалаах иитиллибиппит. Оҕолор үөрэхпитигэр кыһалларбыт, үлэҕэ өрүү инники күөҥҥэ буола сатыырбыт, учууталларбыт сорудахтарын барытын толорорбут. 

– Оччолорго Кыайыы күнүн хайдах бэлиэтиир этигитий?

– Билиҥҥи курдук киэҥ далааһыннаахтык бырааһынньыктаабат этибит, хаамыы-сиимии, уруй-айхал суоҕа. Миитин буоларын, бэтэрээннэри чиэстииллэрин өйдүүбүн. Ити кэнники үбүлүөйдүүр буолбуттара.

Кыайыы күнүгэр аҕабыт сүтэн хаалара. Дьиҥэр, булчут киһи күн аайы тыаҕа сылдьара, бултуу, үлэлии-хамсыы тахсара кэмнээх буолуо дуо. Ол эрээри бу күн алаадьы астаан баран (оччолорго атын элбэх ас-үөл да суоҕа) тээтэбитин өр кэтэһэрбитин өйдүүбүн. Онтон ыксаан, Наһаар оҕонньор сиэнин, балтыбын кытта көрдүү барарбытын өйдүүбүн. Аҕам быраата Сүөдэр туруоран барбыт бэлиэ маһыгар тиийэн олорор буолара. Сэмээр сирэйин-хараҕын маныырбыт, уора-көстө хараҕын уутун туора сотторо. Биирдэ аҕам барахсан: «Дьоруой аатырыан кэриэтэ, бэйэтэ тыыннаах эргиллибитэ буоллар...» – диэбитин өйдөөн хаалбыппын. Чахчы, бу санаатахха, эдэр киһи төһөлөөх элбэҕи оҥоруо, үлэлиэ-хамсыа, оҕо-уруу тэнитиэ этэй?  

Сайылыкпытыгар аҕам, убайа Дьөгүөр, балтылара Дуунньа буолан үһүөн төбөлөрүн холбоон, санньыйан олороллорун хаста да көрбүтүм. Уолларын ахтан-санаан, ытаһан ылаллар быһыылааҕа. Ону оҕолор көрбөтөҕө буоларбыт, тоҕо ытыыгыт диэн ыйыталаспат этибит. Онто да суох Сүөдэри саныылларын өйдүүрбүт, сэрэйэрбит.

Бу олорон санаатахпына, аҕам аах өрүү болҕомто киинигэр сылдьыбыттар. Чахчы, сахаттан бастакы Дьоруой хаан-уруу аймаҕа буолар үрдүк эппиэтинэс эбээт.

Халыҥ аймах

– Федор Кузьмич бииргэ төрөөбүттэрэ, кинилэр оҕолоро ханна тиийбиттэрин, туох дьон буолбуттарын кылгастык кэпсиэҥ дуо?

– Кууһума оҕонньор улахан уола Назар Кузьмич үс уола үһүөн сэриигэ барбыттар. Улахан уол Игнатий (Кынаачай) сэриигэ барарыгар уола сүүрэ сылдьар оҕо эбит. Улахан Бүөтүр кэргэниниин Ааллаах Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар үлэлии сылдьыбыттар, биир уолламмыттар, сэриигэ Алдантан барбыт (төннүбэтэҕэ). Кыра Бүөтүр сэриигэ эмиэ онтон ыҥырыллыбыт. Сэрииттэн эргиллэн кэлэн, кэргэнин кытта икки кыыс, биир уол оҕоломмуттар. Билигин бааллар, бочуоттаах сынньалаҥҥа олороллор.

Иккис уол Егор Кузьмич (абаҕам Дьөгүөр) сааһын тухары холкуоска үлэлээбит. Икки уол, икки кыыс оҕоломмут. Улахан уола Апполлон Егорович сэрииттэн улаханнык бааһыран кэлбитэ, Наахараҕа почта начаалынньыгынан үлэлээбитэ, уһун үйэлэммэтэҕэ, биир кыыс оҕолоох. Иккис уол Михаил Егорович учуутал үөрэҕин бүтэрэн кэлбитэ, Сыымах, Хаптаҕай оскуолаларыгар дириэктэрдээбитэ, улуустааҕы үөрэҕирии управлениетыгар сэбиэдиссэйдээбитэ, оройуон Сэбиэтигэр бэрэссэдээтэллээбитэ, кэлин Алдаҥҥа ананан, көһөн барбыта. Улахан кыыс Акулина Егоровна Аммаҕа алын сүһүөх кылаас учууталынан үлэлээбитэ, улахан дьиэ кэргэн ийэтэ. Абаҕам кыра кыыһа Варвара Егоровна Хорообукка кийиит буолан барбыта, кэргэнэ сэрииттэн төннөөхтөөбөтөҕө, биир оҕоломмуттара. Егор Кузьмич удьуорун салҕааччылар оҕо-уруу тэнитэн, араас идэни баһылаан, үлэһит үтүөтэ дьон буоллулар, быр-бааччы олороллор. 

Мин аҕам Петр Кузьмич мас, тимир ууһа, булчут оҕонньор этэ.  Үс кыыһа бары учуутал идэтин баһылаабыппыт. Улахан эдьиийим Мария Петровна Сысолятина 40-тан тахса сыл алын сүһүөх кылаас учууталынан үлэлээбитэ. Иккис эдьиийим Марфа Петровна Филатова-Попова –  өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр саха тылын учуутала, Төҥүлү оскуолатыгар үлэлээбитэ, элбэх көлүөнэ ыччаты такайан таһаарбыта. «Убайым Сүөдэр бар дьонун сүрэҕэр» диэн кинигэлээх. Өссө да элбэҕи айыахтаах, оҥоруохтаах этэ, хомойуох иһин, билигин биһиги кэккэбитигэр суох. Кэргэнин кытта үс оҕоломмуттара. Улахан уол Анатолий Дмитриевич – юрист, Тиксиигэ, Хаандыгаҕа, куоракка ИДьМ тутаах салааларыгар үлэлээбитэ. Билигин Сунтаар улууһун ИДьУ начаалынньыга. Туйгун үлэтин, бэриниилээх сулууспатын иһин элбэх наҕараадалаах. Үс оҕолоох. Онтон кэлэр кыыс Антонина Дмитриевна хирург-гинеколог, куоракка үлэлиир, икки уол оҕолоох. Кыра уол Александр Дмитриевич Төҥүлүгэ олорор, сибээс үлэһитэ, кэргэннээх, түөрт оҕолоох. Бары үөрэҕи, үлэни өрө туппут дьон. 

Мин ыал кыра оҕотобун. Ийэм миигин төрөтөн баран тыына быстыбыт. Бэйэм нуучча тылын учуутала идэлээхпин. 20 сыл кэриҥэ Догдоҥо оскуолатыгар, онтон Сэбиэт сэкирэтээринэн, уларыта тутуу кэнниттэн дьаһалта сүрүннүүр исписэлииһинэн, Баатара дьаһалтатыгар баһылык солбуйааччытынан үлэлээбитим.  Биир кыыс оҕолоохпун, юрист үөрэхтээх, Мэҥэ Хаҥалас улууһун дьаһалтатыгар үлэлиир. Биэс сиэннээхпин.  

Аҕам кэнниттэн Прасковья Кузьминична Лебедева кэлэр. Кэргэнэ Василий Семеновичтыын Табаҕаҕа олохсуйбуттара, элбэх оҕоломмуттара. Ыраах буоланнар, бырааһынньыктарга эрэ көрсөрбүт. Эдьиийбит Боккуойа Сыымахха сайылыы кэлэрин өйдүүбүн. Оҕолоро, сиэннэрэ бары үөрэхтээх, үлэһит дьон. 

Мария Кузьминична Бүтэйдээххэ олохсуйбута, түөрт оҕоломмута. Сүөһүлээх-астаах, ыраах олорор буолан, Сыымахха элбэхтик сылдьыбата. Орто кыыһа Евдокия Семеновна быраас идэлээх, былырыын эдьиийим Марфа Петровна кинигэтигэр олоҕуран, Поповтар ыччат дьонун, Дьоруой Ф.К. Попов аймахтарын билиһиннэрэр дьоһун кинигэни таһаарбыта.

Федор Кузьмич – ыал кыра уола, оскуоланы бүтэрэн баран «Октябрь» холкуоска үлэлээбит. Онно биригэдьиирдээбит, дьоно-сэргэтэ сүрдээх үчүгэй салайааччы диэн ахтара. Убайбыт учуутал буолар баҕа санаалаах эбит. Кини киэһээҥҥи оскуолаҕа дьону суруйарга, илии баттыырга, хамнас аахсарга үөрэппит. Сүөдэр баҕа санаатын толорон, аҥаардас биһиги дьиэттэн биэс учуутал тахсыбыта. Билигин Поповтар халыҥ аймахтарыгар учуутал идэлээх элбэх, бары айымньылаах үлэһиттэр.

Аччыгый кыыс Евдокия Кузьминична убайа Сүөдэр сэриигэ барарыгар оскуола оҕото эбит. Марина Попова-Эдьиий Марыынаны кытта үөрэммит, уопсайга бииргэ олорбут. Кэргэн тахсан, үөрэҕин бырахпыт. Мин аҕам өлүөр диэри биһигини кытта өйөһөн-убаһан олорбуттара, онтон Бэдьимэҕэ көһөн барбыттара. Түөрт оҕоломмуттара. Эдьиийбит Дуунньа сыдьааннара билигин үлэһит, ыал буолан олороллор.

Сүөдэр сэриигэ барарыгар убайдарыгар: «Ийэҕитин уонна балтыгытын көрөөрүҥ», – диэн кэриэһин эппит. Онон аҕам уонна абаҕам Дьөгүөр Дуунньаларын бэйэлэрин оҕолорун курдук бүөбэйдиир, харайар этилэр. Аҕам эдьиийим аах көһөн кэлэллэригэр сүөһү анаан, Сэбиэт дьиэ биэрэн көмөлөспүттэр.

Дуунньа олус үчүгэйдик ыллыыр этэ. «Алааспытыгар барыахха» диэн миигин арыалдьыт оҥосторо. Сыыр быарыгар, Сүөдэр кустуур күөлүгэр ыллыы олорон хараҕын уута тохтообокко сүүрэрин өйдүүбүн. «Эдьиий, кэбис, ыллаама», – диэн нэһиилэ уоскутарым. Бука, сэрэйдэххэ, ити түгэҥҥэ убайын саныыр буолуохтаах. Дуунньа мин аҕабар үгүстүк махтанара: «Кини көмөлөһөн бу чуопчаара сылдьабыт», – диэхтиирэ.

Олус уһаабакка, эдэрдэр бары үөрэхтээх, үлэһит буолан, быр-бааччы олороллор диэн кылгастык этиэххэ сөп. Билигин аймахтар Дьоруой төрөөбүт-үөскээбит алааһыгар, өтөҕөр сайын аайы тахсабыт. Эр дьон бултаан, биһиги сир астаан, дойдубут мүөттээх салгынынан дуоһуйа тыынан, күүс-уох эбинэн кэлэбит.  

– Дьоруой спорка сыстаҕаһа, кыанара үгүстүк ахтыллар. Эһиги аймахха оннук кус быһый, ат бөҕө, спорка ситиһиилээх дьон бааллар дуо? 

– Сүөдэр ордук сүүрүүгэ үчүгэй эбит. Тыа сиригэр улааппыт отчут-масчыт, булчут, үлэһит уол буоллаҕа.

Биһиги аймахха тустууктар, улахан түһүлгэлэргэ кыттыбыт уолаттар бааллар. Үгүстэр сааһырдылар. Сиэннэр ортолоругар атах оонньууларыгар киирсэн эрээччилэр бааллар. Аны туран, сүүрүк кыргыттар, дьахталлар үгүстэр. Холобур, эдьиийбит Александра Дьяконова уһун тыыннаах сүүрүк этэ. Ыһыахтары кэрийэ сылдьан мүһэ бөҕө хомуйар үһү. Өлөксөөс Сотоҕо олорон, күнүскү ыам кэнниттэн Атыыр Тириитигэр диэри сүүрэн кэлэр уонна киэһээҥҥи ыамҥа төттөрү төннөр үһү. Оҕолорун аһатаары, мин дьоммуттан үөлүллүбүт балык, арыы бэриһиннэрэн бараахтыыр быһыыта эбит.

Уопсайынан, Сыымахха кыахтаах дьон элбэх. Баатара тустууктарынан, хапсаҕайдьыттарынан биллэр.

Кынаачай

– Дьоруой көмүллэ сытар сиригэр, Гомель куоракка (Беларусь) аймахтар баран кэлээччигит дуо?

–  Оҕолор, сиэннэр, биир дойдулаахтар сылдьан бөҕө буоллаҕа. Соторутааҕыта Мэҥэ Хаҥалас тустуук оҕолоро сибэкки дьөрбөтүн ууран кэлбиттэр этэ.

Биир сыл алтынньы бүтүүтэ, сэтинньи саҕаланыыта эдьиийим Марфа Петровна сүүрэн-көтөн, Гомель куоракка Дьоруой Поповка аналлаах эркиҥҥэ аймахтар хаартыскаларын туруортаран кэлбитэ. Кылааһын оҕолорун кытта сибэкки дьөрбөтүн, алаадьы илдьэн уурбуттар. Ол сарсыныгар кылбаа маҥан хаар кыыдамнаабыт. Ол иннинэ түспэккэ турбут. Онуоха биир кырдьаҕас оҕонньор хаары аҕаллыгыт диэн күлбүт уонна: «Уолгут дьэ уоскуйдаҕа, дьонум кэлэн бардылар диэн үөрдэҕэ», – диэбит.  

Манна Дьоруой улахан убайа Назар Кузьмич уола Игнатий Попов (Кынаачай) туһунан эбии кэпсиэхпин баҕарабын. Кини сэриигэ баран сураҕа суох сүппүт. Биир үтүө күн военкоматтан төлөпүөннээн уҥуоҕа көһүннэ диэн соһуппуттара. Ленинград уобалаһыгар ирдиир үлэни ыытар этэрээт булбут этэ. «Хайыыгытый, манна бырааттыы көмүүгэ харайабыт дуу, дойдутугар ылаҕыт дуу?» – диэн ыйытаары эрийбиттэр. Сүбэлэһэн баран аҕалтарарга быһаарыммыппыт. Хата, оччолорго учууталбыт, баар-суох иннибитигэр уктар киһибит Матвей Васильевич Мучин Санкт-Петербурга үлэлиир этэ, киниэхэ эрийбиппит. Бэйэтэ кэпсэтэн, убайбыт уҥуоҕун аҕалтарбыта. Эдьиийим Марфа Петровна бары сиэри-туому тутуһан, Кынаачай ийэ буорун булбута.  Дьиктитэ баар, эһиилигэр сытар сирин тула өттө сардаананан симэммитэ. Дьэ, дьикти.

Хорсун быһыытын хатылаабыттара

– Кынаачай кэргэнэ уонна кыыһа өлбүттэрин кэннэ соҕотох уола Коля Попов эдьиийигэр куоракка иитиллибит. Биһиэхэ сайыҥҥы сынньалаҥар тахсара, окко көмөлөһөн барара. Уон кылаас кэнниттэн Ийэ дойдутун иннигэр ытык иэһин төлүү барбыт, Сахалиҥҥа сулууспалаабыт. Күн сарсын сулууспата бүтүөхтээх эбит. Үөһэ мас кэрдиитигэр үлэлии сылдьыбыттар. Коля  биригээдэ хамандыыра эбит. Арай киэһэ дьиэлииллэрин саҕана биир уоллара кэлбэтэх. Төннөн тиийэн көрбүттэрэ, кэрдибит маһын кыайан суулларбакка турар эбит. Суон да суон, улахан да улахан тиит үһү. Ол уолу быыһаары, атыттар аллараттан туппуттар, оттон биһиги Колябыт тиити анньаары, сонуттан иҥнэн, үөһэттэн сууллан, оһоллонон өлөөхтөөбүт. Ити ыар сураҕы оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан истибитим. Убайбыт Кынаачай аатын ааттатыахтаах уол ити курдук эдэр сааһыгар суорума суолламмыта. Үчүгэй үөрэхтээх, элбэҕи ааҕар, киэҥ билиилээх, бэйэтин кыанар хаарыан оҕо (ытамньыйар)... Колябытын баччааҥҥа диэри аһыйабыт. Биһиги аймахха уол оҕо күндү... Эдьиий Дуунньа сиэнэ 11 кылааска үөрэнэ сылдьан, ууга түспүт оҕону быыһаары, бэйэтэ былдьаммыта.

Ити уолаттар Дьоруой убайдарын хорсун быһыытын хатылаабыттара.

Манна эбэн эттэххэ, эдьиийим уола Анатолий Дмитриевич, киһини быыһаан, хорсун быһыыны оҥорон турар. Ол туһунан хаһыакка эҥин суруйбуттара, ону бэйэтэ олох кэпсээбэт.   

Өссө биир Дьоруойдаах буолуохтаах эбиппит

– Аҕам аах бырааттара Петр Кононович Попов (хаһыакка бэчээттэммит суруйууну көрдөрөр – Аапт.) сэриигэ барыан иннинэ биһиги дьоммутун кытта Сыҥаһалаахха бииргэ үлэлээбит, холкуос төһүү үлэһитэ эбит. Кенигсберг куораты босхолооһуҥҥа кыттыбыт, бойобуой суола онно түмүктэммит. «Албан аат» уордьан иккис истиэпэннээх кавалера, «Хорсунун иһин» үс мэтээллээх. Өссө биир мэтээллээҕэ буоллар, Дьоруой аатын ылыахтаах эбит. Сэрииттэн эргиллэн кэлэн кэргэннэнэн, барыта аҕыс оҕоломмут. Кэргэнэ төгүрүк тулаайах кыыс эбит.  Ону биһиги дьоммут эдэр ыалы өйөөн,  кыра дьиэ тутан биэрбиттэр.

Кыайыы күнүнэн түмүктэммэт

– Быйылгы үбүлүөйдээх сылга туох үлэ ыытылынна?

– Биир бэйэм улахан хамсааһын барда дии саныыбын. Нэһилиэк аайы үлэ-хамнас бөҕө, тэрээһин үгүс. Ол барыта Кыайыы күнүнэн түмүктэммэтэ буолуо, өссө да салҕаныаҕа.

Оскуолаҕа, бөһүөлэккэ үлэ бөҕө барар. Дьоруой олорбут өтөҕөр тэриллибит дьоҕус түмэлгэ мала-сала барыта этэҥҥэ турар. Оҕолорбут бэйэлэрин күүстэринэн көрөллөр-харайаллар. Биир дойдулаахтарбыт ураты харыстабыллаахтык сыһыаннаһаллар.

Бу сыллар тухары Федор Кузьмич аатын үйэтитэр үгүс кинигэ бэчээттэнэн таҕыста, элбэх айымньы сурулунна.

Дьоруой олорбут сайылыга, өтөҕө Арассыыйа историческай пааматынньыктарын ахсааныгар киирбитэ. Аҕыйах хонуктааҕыта кэлэн көрөн-истэн, бэрэбиэркэлээн барбыттар. Дьиҥэр, сайылыкка турар дьиэ оҥоһуллуохтаах этэ. Үрдэ былыргылыы буорунан турар, кырыыһата суох. Уолаттар муннуктарынан тэстэр, ардах хотор дииллэр.

Атыыр Тириитигэр эдьиийим Марфа Петровна көҕүлээһининэн мемориальнай комплекс оҥоһуллубута. Онно Дьоруой улахан бүүһэ турар. Итиэннэ онтон сэриигэ барбыт дьон ааттарын үйэтитэр өйдөбүнньүк дуоска баар. Аныгылыы күрүөлээх-хаһаалаах. Онно Сыымахха, Төҥүлүгэ олорор дьоммут сыл аайы Кыайыы күнүн көрсө кыһыл былааҕы ыйыыр үтүө үгэстээхтэр.

Мөссүөнүн лоп бааччы тиэрдибиттэр

– Соторутааҕыта «Юнармия» Саха сиринээҕи салаатыгар Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Попов аата иҥэрилиннэ. Бу күннэргэ Дьокуускайга пааматынньык, сквер арыллаары турар. Бырайыагын көрбүккүт дуо? Туох дии санаатыгыт?  

– Үөрүүлээх аһыллыытын сиэригэр-туомугар куоракка олорор аймахтар күргүөмүнэн кыттыахтаахтар, улуустан дэлэгээссийэ тиийиэхтээх. Мэҥэттэн уонна Баатараттан төрүттээхтэр түмсэн, бараары оҥосто, тэринэ сылдьаллар.

Скульптордар Мэҥэ уолаттара эбит. Хайа хаартысканы талабыт диэҥҥэ кыратык мөккүөр тахса сылдьыбыта. Ол да буоллар биир санааҕа кэлбиппит. Мин санаабар, урукку пааматынньыктарга Дьоруой арыый саастаах киһи курдук көстөр. Дьиҥинэн, кини букатын эдэр буоллаҕа. Бу сырыыга мөссүөнүн лоп бааччы тиэрдибиттэр диэн көрдүм. Майгыннатар киһилээхпин, убайым Михаил Егорович курдук. Поповтар сэҥийэбит, муннубут, уоспут биир.

Түгэнинэн туһанан, хаһыат нөҥүө Ил Дархаммытыгар Айсен Сергеевич Николаевка, СӨ Бырабыыталыстыбатыгар, улууспут салалтатыгар, Дьоруой Ф.К. Поповка аналлаах пааматынньыгы чочуйан, оҥорон таһаарбыт скульптор, Арассыыйа Худуоһунньуктарын Айар сойууһун чилиэнэ Павел Чямпиҥҥа, архитектор, Арассыыйа архитектордарын сойууһун чилиэнэ Сергей Лукиҥҥа, бу бырайыак олоххо киирэригэр сыраларын уурбут дьоҥҥо хаан-уруу аймахтар ааттарыттан барҕа махталбытын тиэрдэбит.

– Аграфена Петровна, кэрэхсэбиллээх кэпсээниҥ иһин махтанабыт. Кэлэн иһэр Улуу Кыайыы күнүнэн эҕэрдэлиибит, Поповтар халыҥ аймахтарыгар этэҥҥэ буолууну баҕарабыт. 

Хаартыскалар:
Дьоруой тус архыыбыттан