Евдокия Тимофеева: «Үрдүкү наҕараадам — «кэрэспэдьиэн Дуунньа» диэн аатым»

Амма оройуонун «Коммунизм тутуутугар» хаһыатыгар өр сылларга үлэлээбит суруналыыс, өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарын, араадьыйатын уопсастыбаннай кэрэспэдьиэнэ, саха бастакы хоһоонньут дьахталларыттан биирдэстэрэ, Улуу Кыайыы саастыылааҕа СӨ «Гражданскай килбиэн» анал бэлиэтин хаһаайката Евдокия Иннокентьевна Тимофеева – биһиги хаһыаппыт бүгүҥҥү ыалдьыта.

Евдокия Иннокентьевна бу саас Дьокуускайга кэлэ сылдьан анаан-минээн, бэйэтэ этэринии, «эрэдээксийэ тыынын ыла», биһиэхэ, «Киин куорат» хаһыакка ыалдьыттаан ааспыта.

Хаһыат сындалҕаннаах, сылаалаах үлэтин эҥэринэн билбит кырдьаҕас, эрэдээксийэҕэ киирээт, хараҕа уоттанан, уоскулаҥы билбэт, ол эрээри дууһа дуоһуйуутун биэрэр судургута суох үлэтин ахтылҕаныгар куустарбыт туруга ил гынан ылбыта...

Уонна Амма библиотекатыгар өрөспүүбүлүкэ хаһыатын барытын ааҕарын, «Киин куорат»  суруйууларын сэргиирин туһунан этиитэ тус бэйэм толлубут санаабын «эгди» гынарга дылы буолбута.

– Евдокия Иннокентьевна, анаан-минээн, ааппытын ааттаан кэлбитиҥ биһиэхэ биир умнуллубат түгэн. Бэйэҕинэн киирбит ыалдьыппытыныын ирэ-хоро сэһэргэһиэх дуу?..

– Ээ, эһиги хаһыаккытыгар хоһооннорбун таһааттардарбын диэммин кэллим, дьиҥэ. Оннук эрэ соруктаахпын. Оттон, кэпсэтэр буоллаххытына, миэхэ, саастаах киһиэхэ, үөрүүнэн буоллаҕа дии! «Кэпсээнтэн кэпсээн» дии-дии син элбэҕи сэһэргиэхпин сөп буоллаҕа эбээт.

* * *

Ыалдьытым илдьэ кэлбит «Эдэр коммунист» хаһыатын тэнитэн көрдөрө-көрдөрө, кэпсэтиибитин бэйэтэ саҕалаата. Мин иннибэр олорор кырдьаҕас кэллиэгэм литература, култуура, искусство эйгэтигэр саха кыргыттарыттан биир бастакы хараҥаччы буолан суол тэлсибитин сөҕө иһиттим. «Санаан көрдөххө, ол саҕана, чахчы даҕаны, саха кыргыттарыттан бастыҥтан бастыҥнар эрэ эр дьону кытта тэҥҥэ тахсар кэмнэрэ этэ буоллаҕа» диэн бэйэм бэйэбэр түмүк оҥостобун.

– Евдокия Иннокентьевна, саха дьонун сиэринэн кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын чуолкайдыах дуу?..

– Оччотооҕу тыа сирин оҕотун олоҕо майгыннаһар өрүтэ үгүс буоллаҕа.  Ньурба оройуонун Чуукаар нэһилиэгэр Хаккырыар үрэҕин баһыгар холкуостаах дьиэ кэргэҥҥэ уон бэһис оҕонон 1945 сыллаахха муус устар 5 күнүгэр сарсыарда түөрт чаас саҕана күнү көрсө төрөөбүппүн. Аҕам  Иннокентий Тимофеевич Илларионов бэйэтин кэмигэр тайҕаҕа бэдэрээккэ айаннаан сылдьыбыт киһи хоһууна, үлэһит бүгүрүтэ. Ийэбитин Матрена Дмитриевнаны өрүс уҥуортан, ыаллыы Өҥөлдьөттөн уон алта сааһыгар  сүгүннэрэн аҕалбыт.  Кийиит кыыс биэс сыл кэтэһиннэрэн баран уон тоҕуста субуруччу оҕоломмут. Биирдэ оҕо куоппут.

Ийэм киһи иһиттэр-истиэх курдук намыын куолаһынан маннык сэһэргиирэ: «Бастакы сылларбар киэһэ-сарсыарда быыс нөҥүө «кийииппит оҕото суох буолла» диэн отур-ботур кэпсэтэллэрин истэр саҕа ыарахан суох буолара. Онтон сүүрбэ сааспын ааһаат төрөөн субуйан олорбоппун дуо?  Былырыыҥҥым хаамыар тиийбэккэ төрүүрүм. Инньэ гынан икки тэҥҥэ көтөҕүллэр оҕолордоох буоларым илистиилээх этэ».

Ийэм үөрэхтээх кэмҥэ төрөөбүтэ буоллар, бэртээхэй суруйааччы буолуон сөбө. Анаан-минээн тиһэн испит буол, Семен Маисов «Ийэм кэпсиир» диэн кинигэтин курдугу Үөһээ Айыылар, арааһа, миигинэн быдан урутаан суруттарыахтара буолуо эбитэ дуу диэн саныыбын.

Дьэ ол сүүрбэ үөскэхтэн бэһиэ ордон оскуолаҕа үөрэнэн, ирээппитин  үлэлээн киһи буолбуппут. Уон түөрт оҕо усулуобуйа мөлтөҕүттэн тымныйан, сыыстаран, ыарыыны уйбакка, быстахха былдьаммыттар. Аҕабыт туруу үлэһит киэһэ хойут хараҥаҕа кэлэрэ, сарсыарда тыҥ хатыыта туран барара.

Сэрии кэминээҕи Калинин аатынан холкуос үлэһиттэрэ дойду да үрдүнэн бүрүүкээбит тыыл балаһыанньатыттан хайаан, ханна куотуохтара баарай?! Эһэлээх эбэбит көрүүтүгэр, уу кырбас оҕолоругар эбии хотон үлэтэ, үлэ дьонугар ас астаан ыһык тириэрдиитэ, суол айаҕар олорор ыалга быстаран найыламмыт ыалдьыт-хоноһо түбүгэ барыта ийэбит үрдүнэн буолара. «Нэһиилэ сыҕарыйар хоноһолорбун сэниэ киллэрэн, утутан, бэйэлэринэн сап хаттаран таҥастарын абырахтаан, иистэнэн бөрөөн, салгыы айанныылларын хааччыйар буоллаҕым дии. Инньэ гынан иитэлии сытыам дуо? Сорох ыаллар холдьоҕон биһиэхэ ыйан ыыппыт буолааччылар. Муҥнаахтарым  ытамньыйан, махтанан бараллара», – диэн ийэм үөһэ тыынан кэбиһээхтиирэ. 

– Кыайыы сылын оҕото 80 сааһыҥ эбит оччоҕуна...

– Оннук. Бу суол хаалыан иннинэ Амматтан киирэммин, Таай Баанньаны, эдьиийбин Кыра Маайаны кытта сиэннэрбитиниин сиэттиһэн, аймахтардыын  арыаллаһан, Хатыҥ Үрэххэ олорор, эһэтин аатын сүкпүт Лэгэнтэй Илларионов алаһатыгар мустан, мин 80 сааспын бэлиэтээтибит. Ол түмсүүгэ барыбытыттан улаханнык үөрбүт киһибит – икки атаҕар бааһыран дойдутугар эмтэнэ кэлбит, икки балтыһахха тирэнэ сылдьар анал байыаннай дьайыы байыаһа – сиэн бырааппыт Алексей Прокопьев. Өлөр өлүүттэн төлө туттаран кэлэн бу түгэҥҥэ билэр-билбэт аймахтарын тула көрөрүттэн улаханнык дьолломмут мичээрин кэккэлэһэ олорон сүрэхпэр ыттаран чугастык ылынным. Ааранан бэйэм «Этэҥҥэ эрэ эргилин» диэн анабыл хоһооммун туттардым. Бу буойуммут убайа Василий Федоров эмиэ онно күн бүгүн сэриилэһэ сылдьар.

* * *

Олоххо да  туох барыта хатыланар түгэннэрдээх. Өлүөскэлээх Бааска эһэлэрэ, биһиги таайбыт Михаил Дмитрьевич Иннокентьев, 1942 сыллаахха Москуба аннынааҕы аатырбыт кыргыһыыттан саҕалаан Берлиҥҥэ тиийэ сэриилэһэн, Австрия, Венгрия, Румыния сирдэриттэн өстөөҕү үүрсэн, дойдутугар 1946 сыллаахха эргиллэн кэлэр. Буойун оччотооҕу суолун сиэннэрэ хатылаан, дойдуларын иннигэр ытык иэстэрин төлүү сырыттахтара. Кини этэҥҥэ эргиллэн кэлэн үксүн тутууга үлэлээбитэ, кадровай булчут этэ. Сааһырбычча, санаам бөҕөх. Эһэлэрин эргэтээҥҥи суолунан уолаттарбыт этэҥҥэ эрэ эргилинниннэр!

* * *

Хайа, уонна куоратчыт буоламмын, бииргэ устудьуоннаабыт, эдэр сааһым  кыргыттарын кытта көрсөр – бэйэтэ эмиэ дьылҕам бэлэҕэ буоллаҕа. Эдэр сааһым дьүөгэлэрэ Дора Потапованы, Лидия Каратаеваны кытта биллэр-көстөр режиссер Сергей Потаповка (Дорам уола) дэлби маанылатан, үтүө киэһэни өйгө-сүрэххэ сөҥөртүбүт.

– Варвара Потапова – норуот сүгүрүйэр поэтессата эмиэ, биир дойдулааҕыҥ буоларын таһынан, бииргэ устудьуоннаабыт дьүөгэҥ эбит.

– Мин оҕо сааспыттан харахпынан олус мөлтөхтүк көрөр этим. Ол курдук, сэттис кылааска киирэр күһүммэр Көрбөттөр уопсастыбаларын ыҥырыытынан төрөөбүт Ньурбабыттан Дьокуускайга анал кылааска үөрэнэ кэлбитим. Ол кылааһым арыллыбакка, Уопсастыбам туруорсуутунан, Дьокуускайга хаалан Дьокуускай куорат 2-с №-дээх оскуолатыгар үөрэнэр буолбутум. Оччотооҕуга Петр Алексеев уул., 11 турар икки этээстээх мас интэринээккэ олорон үөрэнэр дьолломмутум. Бу оскуола Дьокуускай куорат саамай сөлөгөйө үөрэммит оскуолата буоллаҕа дии.

Оттон Варялыын өссө Ньурбаттан ыла дьүөгэлэһэн, кэнники университекка бииргэ устудьуоннаан, «Сэргэлээх уоттара» литературнай түмсүүгэ дьарыктанан, поэзия ыллыгар тэҥҥэ киирбиппит. Иккиэн эдэркээн кыргыттар Суруйааччылар 7-с, 8-с сийиэстэригэр, атын үгүс элбэх  мунньахтарыгар сылдьар этибит.

– Эбиитин букатын эт саастыы буоллаххыт.

– Варя миигиттэн биир сыл биир ый балыс. Ыам ыйын 13 күнүгэр төрөөбүт.  Баара буоллар, икки хонуктаахха 79 сааһын туолуохтааҕа.

Мин Аммаҕа хаһыакка үлэлии сырыттахпына, өлүөн үс ый иннинэ тиийэ сылдьыбыта. Ол биһиги дьүөгэбиниин тиһэх көрсүһүүбүт эбит этэ. Отуппутуттан эрэ тахсыбыт эдэр кыргыттар буоллахпыт дии. Кини ити кэмҥэ саҥардыы табаарыстанан, Василий Саввинныын бииргэ олорон эрэр кэмэ. Аммаҕа миэхэ биир хоноот төннүбүтэ. Араҕаары туран массыынаҕа киирэн баран төттөрү тахсан, күлэ-күлэ: «Арба даҕаны, Дуунньабыныын быраһаайдаспакка баран эрэр эбиппин», – диэбитин соһуйа истибитим... «Куоракка киирдэххинэ хайаан да таарыйаар», – диэн туран аадырыһын хаалларбыта даҕаны... оннук уонна көрсүбэтэхпит. Эрдэттэн биттэммиккэ дылы...

Варя Потапованы кытта «Эдэр коммунист» хаһыат литературнай балаһатыгар бииргэ үлэлээбит, «Кыым» хаһыат «Хомус» түмсүүтүгэр бииргэ сылдьыбыт дьонноро Реворий Кривогорницын, Сергей Егоров дьүөгэм орто дойдуттан күрэммитин урутаан истибит этилэр.

Аммаҕа ол тиһэх көрсүбүт сирбит билигин Киин болуоссат. Мин наадаларбар наар манан сылдьар буоламмын, бара-кэлэ дьүөгэбин кытта быраһаайдаспыт сирбитигэр чочумча тохтоон ааһар идэлээхпин.

Варя бастакы хоһооннорун Василий Тарасович Сивцеви үтүктэн ырытарбын ылынара... Кыыһым сытыы-хотуу, доруобай киириилээх-тахсыылаах буолан, түргэнник үөһэ тахсыбыта... уонна оннук түргэнник суох буолбута хомолтолоох... Варвара туһунан суруйууларым «Кырдал кыталыктара» диэн уо.д.а. хомуурунньуктарга, хаһыаттарга бэчээттэммиттэрэ.

– Евдокия Иннокентьевна, хаһыакка үлэҕэр тохтоотохпутуна?

– Дьокуускай куорат Толстой уул., 24 «Эдэр коммунист» эрэдээксийэтэ үлэлиирэ. «Сэргэлээх уоттара», «Хомус» түмсүүлэргэ сылдьааччылар онно мунньустарбыт. Ол саҕана эрэдээксийэҕэ үксүн уолаттары ылаллар. Тоҥуулаах-хатыылаах, наар командировканан сылдьар үлэ буоллаҕа дии.  Онон кыргыттар аҕыйахтар. Оттон хоһоон суруйар талааннаах буолан  Варвара Потапованы «Кыымҥа» үлэҕэ ылбыттара.

Мин Пионер дьиэтин тэрийэн бараммын Амма хаһыатыгар үлэлии киирбиппэр, Варям миэхэ туһаайан: «Эн, Дуунньа, учууталлыах этиҥ», – диэбитигэр, соһуйбучча: «Бэйэҥ хаһыакка үлэлиир эрээригин тоҕо төттөрү агитациялыыгын?» – диэн хардарбыттаахпын. Онуоха кыыһым: «Ээ, Дуунньа, сөпкө өйдөө, мин бэйэбин этэбин», – диэбитэ. Кини хаһыат үлэтэ ыараханын, эппиэтинэстээҕин, мин доруобуйабын да учуоттаан буолуо, харыстаан эппит тыллара эбит этэ.

Оттон бэйэм 17 сыл үлэлээбит эрэдээксийэбэр саха тылын үрдүк үөрэхтээҕэ соҕотоҕум. Онон литературнай муннук олох бэйэм ходуһам. «Алгыс» литературнай түмсүү салайааччытынабын. Ону таһынан култуура, норуот үөрэҕириитэ, аны октябренок, пионер боппуруоһа барыта мин үрдүбүнэн. Ону таһынан кэрэспэдьиэн киһи буоларым быһыытынан сонуннарга ыччат комсомольскай звеноларынан, фермаларынан сылдьан син биир олорон көрбөт үлэ буолара. Билиҥҥи курдук бэчээттиир тэрил суох. Барыта уруучуканан лиискэ бэйэбит буочарбытынан суруйууттан хаһыат оҥоһуллара.

Сэбиэскэй кэм хаһыата кытаанах хааччахтардааҕа. Суруйар дьоруойгун бэйэҕинэн сабардыа суохтааххын. Интервьюттан уратыга үһүс сирэйтэн суруйуу ирдэнэрэ. Сонуну сойуолаһан тиҥсирийии кытаанах хачымаҕын ааһаҕын. Хаһыакка хайҕанан сыл түмүгэр аакка-суолга тиксибит бастыҥ үлэһит ытыктабылын билэҕин. Оттон итэҕэһин таарыйтарбыт дьоруой үҥсүһэн да турдаҕына көҥүлэ. Оччотооҕу статистика чахчытынан, оһолтон олохтон туорааһыҥҥа бастакы миэстэҕэ суруналыыстар тураллар этэ.

– Аны туран, дьахталлартан эмиэ биир бастакынан муосчут идэлэнэ сылдьыбыт эбиккин дии?

– Үс бастакы муосчут кыргыттартан биирдэстэрэбин. Онно уон сэттэ саастааҕым. Пионердар дыбарыастарыгар Репин аатынан бириэмийэ лауреата Семен Николаевич Пестеревкэ косторезнай куруһуокка дьарыктаммытым.

Саха АССР 40 сылыгар аналлаах үлэлэрим Монреаль, Канада, Нью-Йорк, Вашингтон о.д.а. быыстапкаларыгар турбуттара. Аан дойду быыстапкатыгар кыттыбыппын туоһулуур значоктаахпын түөспүттэн араарбакка иилинэбин. Онно бириэмийэлэнэн, Карпат устун туристаабытым. Кэпсээнтэн кэпсээн диэбиккэ дылы, ол сылдьаммын художественнай училище эксээмэнин куоттараммын, эдьиийбэр Үөһээ Бүлүүгэ доҕор буолаары, Михаил Андреевич Алексеев курдук улуу норуодунай учууталга үөрэммит дьоллоохпун. Кини оҕолорго сүрдээх ирдэбиллээҕэ, оттон миигин «Дуня Тимофеева син биир математик, физик буолбат. Кини искусство дуу, литература дуу хайысхатынан барыаҕа» диэн этэн турардаах.

Иккис дойду оҥостубут Аммам сиригэр быыстапкаларга үлэлэрбин туруорааччылар. Чеканкаттан уратыны барытын сатыырым. Көмүскэ кытта уһанар этим. Пионерым дьиэтигэр «Эдэр муосчут», «Эдэр фотограф» куруһуоктары салайарым.

Бу барыта син биир өбүгэбиттэн утумнанан кэлбит дьоҕур буоллаҕа. Эһэбин «Мас Түмэппий» диэн мээнэҕэ ааттаабатах буолуохтаахтар.

– Поэзияҕа хайдах кэлбиккиний?

– Сэттис кылааска үөрэнэр сылбар, муус устар 9 күнүгэр, «Бэлэм буол» хаһыакка «Санатар ийэбин» диэн бастакы хоһоонум тахсыбыта. Автономия кэмигэр хоһооннорунан атастаһыыга Литва хаһыатыгар хоһооммун нууччалыы тылбаастааннар, онтон латыынныы буукубаларынан бэчээттээн таһаарбыттара. Арай туран 8-с кылааска үөрэнэрбэр Литваттан дружина пионера бүтүннүү суруйар. Ол суруктарга эппиэттээри уруокка кытта суруйарым. Бүтэр уһугар чиэппэрбэр куһаҕаннаммытым. Оннук курдук буолуохпар диэри иннибэр турбут сыалбын ситиһэргэ дьүккүөрдээҕим.

Уран тыл  умсулҕаныгар устудьуоннуу сылдьаммын «Сэргэлээх уоттара» түмсүүгэ ылларбытым. Хоһооннорум «Эдэр коммунист» хаһыакка бэчээттэнэллэрэ. Кэнники сылларга өрөспүүбүлүкэ үгүс хаһыаттарыгар тахсаллар. Уонна оттон кинигэлэргэ киирбит айымньы элбэх.

Ырыа буолбут хоһооннордоохпун. Чуукаарга кырдьаҕас ийэбин ыарыылаабытым. Бииргэ үөрэммит кыыспар анааммын «Үрүҥ көмүс сыбаайба»  хоһоон тыллара кутуллан кэлбиттэрин, дьонум утуйа сыталларын уһугуннарымаары, ый уотугар кумааҕыга өйбөр туох киирбитинэн суруйбуттаахпын. Сарсыныгар чочуйан биэрбитим. Ол хоһооммунан оҥорбут ырыатын Никииппэр Сэмэнэп дьонум сыбаайбаларыгар сүрэхтээбитэ. Кэнники «Тыйыс санаа» хоһооммор матыып айан ыллаабыттаах.

Хаһыаттарга, куйаар ситиминэн ыытыллар куонкурустарга кыаҕым иһинэн билигин даҕаны кыттабын. Элбэхтэн холобурдаатахпына, бу 80 сааспын туолар үбүлүөйдээх сылбар «Кыым» хаһыакка  булчуттарга аналлаах хоһоон күрэҕэр кыттаммын иккис миэстэлээх бириискэ тиксэн олоробун. «Таптал суһума» куонкуруска быһаас эмиэ кыттыбытым. «Ньурба уоттара»  хомуурунньугу бииргэ оҥорсубутум. Онон таах быар куустан олоруу билигин даҕаны суох курдук.

– «Библиотека сабылынна, үлэ чааһа бүттэ» диэннэр «холдьоҕуллуохпар диэри ааҕабын» диэн күллүҥ. Хаһыат сонунун аахтаххына эрэ тулаҕар олох күөстүү оргуйарга дылы диир оруннаах дуо?

– Оннук курдук. Олохтоох библиотекаҕа кэлэммин сахалыы хаһыаттарбын тото-хана ааҕабын. Аан бастаан хаһыат кроссвордуттан саҕалыыбын. Биир-икки таайыыны кыайбаппын, атынын барытын таайабын. Дьэ онтон «Кыым», «Якутия», «Киин куорат», «Забота Арчы» хаһыаттартан саҕалаан, «Якутск вечерний», «Криминальная Якутия» кытта тиийэбин. «Туймаада саҥата» киһи сэргиир хаһыата буолара. Ону сабан кэбистилэр дии. Билигин суруйар суруналыыстартан Туйаара Сиккиэр, Лоһуура суруйууларын сөбүлүүбүн.

Сонуну-нуомаһы эккирэтэр үгэһим былыр идеология эйгэтигэр үлэлээбиппин да кытта ситимнээҕэ буолуо. Өрөспүүбүлүкэҕэ Пионер дьиэтэ биэс оройуоҥҥа тэриллэр буолбутугар, Обкомол миигин бандьыыттартан норуот баайын көмүскээбит Абаҕа дьоруой пионердара хорсун быһыыларын оҥорбут сирдэригэр Аммаҕа Пионер дьиэтин дириэктэринэн ыыппытын этэн турабын.

Кэлин хаһыакка да үлэлээммин, улууска култуура сайдыытыгар кырата суох кылааттаах киһинэн билинэллэр. Бу үлэм иһин бэчээт туйгуна дуу, култуура үтүөлээҕэ дуу буолбатаҕым да иһин, Аммам дьоно-сэргэтэ миигин Кэрэспэдьиэн Дуунньа диэнинэн билинэллэр. Бэчээт эйгэтигэр үлэлээн ааспыппын туоһулуур саамай үрдүкү наҕараадам бу буолар – норуот кыраҕы хараҕынан биэрбит аата. Оччотооҕуга, кырдьык, суруналыыстар үгүстэрэ эр дьон этилэр.

– Евдокия Иннокентьевна, сэргэх сэһэҥҥэр махтал мааныта. Чэгиэн буол!

Хаартыскалар:
Дьоруой тус архыыбыттан