Евдокия Ефимова-Элиэ: «Халымам хотойдоох соно миигин кынаттыыр...»

Бүгүҥҥү сэргэх сэһэргэһээччим – «Ырыа ыллыгынан сулустардыын» бырайыак быйылгы кыайыылааҕа, норуокка хотойдоох сонунан, Элиэ диэн этитиилээх айар аатынан биллибит Евдокия Ефимова. Кини – устар ууну сомоҕолуур уран тыллаахтар, тута хоһуйууларынан куура хаппыт маһы көҕөрдөр олоҥхоһуттар, ырыаһыттар сыдьааннара.

Кини 1969 сыллаахха Орто Халыма улууһун II Хаҥалас нэһилиэгэр, Эбээх бөһүөлэгэр күн сирин көрбүтэ. Төгүрүк тулаайах хаалбыт түөрт оҕону «Саха АССР бастыҥ ыанньыксыта-1969» мэтээллээх Слепцова Анна Васильевна уонна балыксыт Гуляев Николай Николаевич диэн үлэһит үтүөтэ ыал иитэ ылбыта.

Дуся, чахчы, киһини өйдүүр буолуоҕуттан ыллыыр. Бастакы эрэллээх истээччилэрэ хороҕор муостаахтар, сыспай сиэллээхтэр этилэр. Кыһыл былаачыйалаах кыра кыыс төттөрү-таары сүүрэн элэстэнэрэ, сүөһүлэр быыстарыгар ыллаан эйээрэрэ.

Ол саҕана бөһүөлэк дьоно сайылыкка көһөн тахсар үтүө үгэстээхтэрэ. Сухомясова Екатерина Петровна диэн ньирэй көрөөччү баара. Тута хоһуйан, көргө-нарга кубулутан таһаарар ураты тыллаах-өстөөх талааннаах чабырҕахсыт этэ. Дьэ, доҕор, балаҕаҥҥа, көмүлүөк оһох иннигэр туран араастаан хамсана-хамсана, самыытын охсуна-охсуна этэн-тыынан бардаҕына, оҕолор кулгаах-харах иччитэ буола түһэллэрэ.

– Кэлин өйдөөтөхпүнэ, ити уһуйар быһыыта эбит. Кинини үтүктэн, чабырҕахтыыр буолбутум. Оһуохайы этэргэ Туой Хайаттан төрүттээх Алексей Петрович Васильев диэн Эбээххэ биэлсэрдээн ааспыт оҕонньорго кынат буола сылдьан үөрэммитим, – диэн сэргэх сэһэргэһээччим кэпсээнин саҕалыыр.

Оҕо аймах ыһыаҕы ордук күүтэрэ. Ииппит ийэлэрэ таҥастарын-саптарын эрдэттэн бэлэмниирэ. Дусяҕа бырдаҕы киллэрбэт ыстааны уонна сарыы этэрбэһи тигэрэ. Ыһыах күн сүөһү көрөр учаастактарыттан Киспээйи диэн тапталлаах оҕустарынан бөһүөлэккэ айанныыллара. Убайын – оҕус үрдүгэр, оттон Дусяны, кырата бэрт, түһэн хаалыа диэн, тимир баалынайга олордоллоро. Дьэ, итиэннэ оҕолор күрэхтэһэ-күрэхтэһэ ыллаан, суолларын билбэккэ хаалаллара.

Оччолорго Дуся Гуляева өрөспүүбүлүкэтээҕи уус-уран самодеятельность күрэҕэр «Көттө эйэ холууба» диэн ырыаны баян доҕуһуоллаах ыллаан, лауреат аатын ылбыта, мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Арҕахтаахха үөрэммит сылларыгар ВИА-нан Аллараа Халымаҕа таба сүүрдүүтүгэр тиийэ ыллаан кэлбиттэрэ.

Оскуола кэнниттэн, дьиҥэр, Улан-Удэтааҕы консерваторияҕа үөрэнэ барыахтааҕа. Култуура министиэристибэтэ тус сыаллаах миэстэ анаабыта, көтөр билиэтин ылан биэрбитэ. Куоракка түһэр ыала суох буолан, порка түөрт хонон турбуттаах. Ол сылдьан эдэркээн кыыс улахан толкуйга түспүтэ. «Ыал ийэтэ буолбакка, олох диэн олорбокко, үйэм-сааһым тухары көлүөһэ үрдүгэр сылдьыам дуо?»– дии санаабыта. Итиэннэ докумуоннарын төттөрү ылан, Дьокуускайдааҕы педучилище музыкальнай салаатыгар туттарсан киирбитэ. Ырыаһыт Саинаны уонна Чыскыырайы кытта биир хоско олорон үөрэммитэ. Бүтэһик кууруска хаҥас илиитинэн туттар дьэгин кыыс дирижердуура ыарахан буолуо диэн оскуола иннинээҕи салааҕа көһөрбүттэрэ. Училищены бүтэрэн баран, СГУ саха салаатыгар туттарсан киирбитэ. Ол эмиэ туспа кэпсээн. Бу диэн эттэххэ, оччолорго, көтөр билиэти ый инниттэн түүннэри уочараттаан ылар кэмҥэ, Халыматтан сылдьар төгүрүк тулаайах кыыс олох араас тургутуутун ааспыта. Онуоха айылҕа биэрбит бэлэҕэ – куолаһа, ырыата-тойуга, аптаах күлүүс кэриэтэ, бииртэн биир ааны арыйан испитэ.   

Гитаралаах кыыс

Эдэр саас кэрэ кэмнэрэ үгүс доҕоттору, умнуллубат түгэннэри бэлэхтээбитэ. Дуся Гуляеваны Сэргэлээххэ гитаралаах кыыс диэн ааттыыллара. Манна эбэн эттэххэ, «Сэргэлээххэ» сериалга кини нарын ырыата иһиллэр. Доҕоро Евгений Соловьев куолаһын устубута үйэтийэн, билигин араадьыйа пуондатыгар харалла сытар.

Бастаан улахан түһүлгэҕэ тахсыбыт ырыата – «Элиэ». 1986 сыллаахха ааптар Евсей Лугинов эйиэхэ наһаа барсыаҕа диэн биэрбит. Ол сыл гитаранан ырыа күрэҕэр бастакы истиэпэннээх дипломант буолбута. Дьиктитэ баар, бу ырыаны Евдокияттан атын ким да толоро илик.

Эдэр саас биир умнуллубат түгэнинэн устудьуоннар фольклор бөлөхтөрүнэн Урал-Москва-Ленинград-Харьков хайысханан уһун айаҥҥа туруммуттара, саха төрүт дорҕоонун Украинаҕа тиийэ тилийэ көтүппүттэрэ буолар.

Үрдүкү кууруска кэтэхтэн үөрэххэ көһөн, Евдокия Даниловна 1991 сылтан дойдутугар саха тылын учууталынан үлэлээбитэ. «Кэрэ эйгэтэ» балаһа «Үөрэхтээһин» буолбатах, онон кинини учуутал быһыытынан арыйарга дьулуспатыбыт.

Евдокия Ефимова-Элиэ – 60-тан тахса хоһоон, 5 ырыа, 10-тан тахса оһуохай, 5 чабырҕах, 4 монолог, 3 фельетон, элбэх тойук ааптара. Орто Халыма улууһун «Дайыы» уонна «Кылыһах» айар түмсүүлэр чилиэнэ. Анастасия Варламова, Анна Барашкова ааттарын үйэтитэр ырыа күрэхтэрин хас да төгүллээх лауреата. «Саха Күөрэгэйэ» ырыа күрэҕин дипломана. Ньурбаҕа ыытыллыбыт «Түөлбэ оһуохайа» күрэх кыайыылааҕа.

Элиэ аргыстаах

Кини Халыма Кыыһа, Хаҥалас Кыыһа, Ай-Куо, Гитаралаах кыыс диэн түөрт араас айар ааты ылына сылдьыбыттаах. «Барытын былдьаан испиттэрэ», – диэн күлэр. Биир дойдулаахтара Халыма Күөрэгэйэ диэн ааты биэрэ сатаабыттарын, ылымматаҕа. «Күөрэгэйбит консерваторияны бүтэрбит, эдэр сааһыгар олохтон туораабыт Нина Созонова буоллаҕа», – диир.

Дьиҥэр, Элиэ диэн ааты дьоно-сэргэтэ иҥэрбитэ. Дьүөгэлэрэ уруккуттан да Элиэттэн атыннык билиммэттэр. «Элиэбит кэлбит» эбэтэр «Элиэбит эргиллибит» дииллэр. Бу көтөр кинини айанын тухары арыаллыыр. Эппэккэ да тиийдэҕинэ, айар аартыгын аргыһа кини иһэрин эрдэттэн биллэрбит буолар.

Биирдэ Наталья Михалева-Сайа биэриитигэр ыҥырбыта. Кини Евдокия Даниловна айар аата суоҕун соһуйа истибит уонна: «Оттон Элиэҕин ылыныаххын. Эн Элиэҕин дии», – диэн быһа бааччы этэн кэбиспит.

Биир дьикти түгэн Тааттаҕа буолбута. Устудьуоннар практика кэмигэр агитбиригээдэнэн сайылыктарынан сылдьаллара. Арай биир үтүө күн түгэх учаастакка тиийбиттэрэ. Дуся көрдөҕүнэ, балаакка иннигэр ап-араҕас харахтаах элиэ оҕото олороро. Аттыгар чугаһаабытыгар, хаста да кулуннуу кистээбит, онтон имэрийбитигэр, таалан ылбыт. Онтон аны балаакка кэнниттэн кулунчук тахсан кэлбит да, эмиэ кистээн дьырылаппыт. Икки тулаайахтар доҕордуу буолбуттар эбит. “Оо, барахсаттар!” – диэн кыыс аһына, бэйэтигэр ханыылыы көрбүт, таптаан ымманыйбыт.

Киэҥ да киэҥ алаас, тула өттө тыа. Гитаралаах кыыс көрөөччүлэр иннилэригэр туран: «Тунал маҥан халлааммар элиэ тэлээрэн таҕыста...» – диэн ыллаан эйээрэн эрдэҕинэ, элиэ оҕото бэс маска кэлэн олорунан кэбиспит да, эмиэ кистээн дьырылаппыт. Онтон ортолоон эрдэҕинэ, кулунчук кэлэн, кыыс спецовкатыттан тардыалаан барбыт. Сиэбигэр укта сылдьыбыт бэчиэнньэтин, кэмпиэтин сытын ылбыт эбит. «Төнүн, төнүн! Түҥ былыргыгар төнүн!» – диэн эрдэҕинэ, буутуттан ытырбыт. Ыллыы турбут киһи хайаан ыһыытыы туруой, ыарыытын биллэрбэтэх, мыр да гымматах. Онуоха кулунчуга тугу да биэрбэтэ диэн кыыһырбыт быһыылаах, куһаҕан баҕайытык тыбыырбыт уонна кутуруга сэрбэйэн, иннигэр сүүрэн тахсыбыт. Онтон, доҕоор, элиэ оҕото кулун үрдүгэр хатааста түспэтэх үһү дуо! Итиэннэ иккиэн алаас устун көтүтэ турбуттар! Киһи барыта ах барбыт. Кулунчук үрдүгэр олорор элиэни ким көрбүтэ баарай! Алаас чуумпурара диэн баар эбит. Бэл, биир да мас суугунуур тыаһа биллибэтэ. Арай кулунчук туйаҕын тыаһа уонна элиэ сапсынара, иккиэн кистээн дьырылаталлара ыраахха диэри иһиллэрэ. Агитбиригээдэ дьоно, ол курдук уу чуумпутук хомунан, УАЗ массыыналарыгар олорон, бөһүөлэктэригэр барбыттара... 

– Билигин даҕаны арыллан ыллаатахпына, иннибэр ол кулунчуктаах элиэм көтүтэн ааһарга дылылар, – диэн кэпсиир кини.

«Ырыа ыллыгынан сулустардыын»

Икки ый анараа өттүгэр Байаана Дагдай «Арыллыы» устуудьуйата кастинг биллэрбитэ. Дьүөгэлэрэ «кытын» диэн хаайан, иннин ылбыттара, «ээх» дэппиттэрэ. Сүүмэрдээһини Сайа тылларыгар уонна бэйэтин мелодиятыгар «Сүрэҕим эйиэхэ тардыһар» диэн ырыатынан ааспыта.

Дьиҥэр, түмүктүүр түһүмэххэ Евгений Прокопьевтыын ыллыахтаах этэ. Ону ол күн артыыс иллэҥэ суох эбит. Хата, Аскалон Павлов тута сөбүлэспит. Уопсай сүбэнэн «Мин ааспыт олоҕум сыллара» диэн ырыатын талбыттара. Икки ураты уонна эрчимнээх киһи дуэттаан, дьон-сэргэ биһирэбилин ыллылар, куоластааһын түмүгүнэн бастакы кэнсиэр кыайыылаахтара буоллулар.

– Наһаа үчүгэй бырайыакка кыттан, олус дьоллоннум. Билиҥҥэ диэри халлаантан түһэ иликпин, өссө да элиэтии сылдьабын (күлэр). Кыайыам диэн өйбөр да суоҕа. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай ырыаһытын, саха саарынын, улахан киһини кытта сыанаҕа бииргэ тахсар олус долгутуулааҕа.  Дьүөгэлэрим, чугас дьонум: «Бу киэһэ көҥүллүк көт, дуоһуйа ыллаа!» – диэн санаабын көтөхпүттэрэ. Бу бырайыак ордук эдэр дьоҥҥо үктэл, үрдэл буоллаҕа, кинилэр сулустуу чаҕылыйыахтара турдаҕа. «Арыллыы» устуудьуйа өссө да элбэх киһиэхэ кынат үүннэрэн, ырыа-тойук аартыгар көтүтүөн баҕарабын. Эрэнэбин өссө да сайда, чэчирии, көрөөччү биһирэбилин ыла туралларыгар.

Икки өттүгэр 14 арыалдьыттаах

Хотойдоох сонун ыйааһына – уон киилэ. 2015 сыллаахха Чурапчыга ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕар анаан, Халыма түмэлигэр турар экспонат истиилинэн Уруйдаана Харитонова мастарыскыайын иистэнньэҥнэрэ саҥалыы тыыннаан тикпиттэрэ. Икки өттүгэр сэттэлии дьахтар оһуохайдыы сылдьар, ол эбэтэр кини 14 арыалдьыттаах. Сонун сараттаҕына, көстөллөр. Сапсыннаҕына, элиэ кыната тахсан кэлэр. Ити – кини кынаттара. Сытыы тыллаахтар быһа эппэтиннэр диэн арчылыыр аналлаах муостаах бэргэһэлээх эбит.     

Ити сыл «Олоҥхо ыһыаҕын таҥаһа» өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэххэ кыттан, иккис миэстэ буолбута. Алта ыһыахха анал ааттары ылбыта.

– Миигин кынаттыыр соммун оһуохайбар, тойукпар, чабырҕахпар хоһуйбутум. Историятын кэпсээн, араас кэмпириэнсийэлэргэ ситиһиилэммитим, бириэмийэ ылбытым.

***

Элиэ кэрэхсэбиллээх кэпсээнэ дэлэй, сэһэнэ-сэппэнэ элбэх. Кини олоҕун көрдөрөн, толору кээмэйдээх уус-уран киинэ уһулуохха эбэтэр хас да түһүмэхтээх кинигэ бэчээттиэххэ сөп. Бэйэтэ да сааһыран олорон кинигэ суруйар бүччүм санаалаах. Хайдах ааттыырын номнуо толкуйдаабыт – «Сүүспүттэн сүппэт сурааһыным» эбэтэр «Түннүккэ түспүт биир таммах».

Хаһыат биир балаһатыгар эргиччи кэрэ эйгэлээх кэрэ киһи кэпсээнэ хайдах да баппат. Арай олоҕун сүрүн кэрдиис кэмнэрин сырдата сатаатыбыт...

Хаартыскалар: Дьоруой тус архыыбыттан