Эрэл, итэҕэл — ураты күүс!

Бүгүҥҥү суруйуум Хатаска төрөөбүт-үөскээбит, улааппыт, мантан кынаттанан тахсыбыт киэн туттар ыччаппыт – информационнай билим доктора Юлия Ньюсбаум-Иннокентьева туһунан буолуо. Арассыыйа наукаларын академиятын оҥорон таһаарыыга уонна үлэнэн иитиигэ базовай оскуола ааты ылбыт Хатас орто оскуолатын биир бастыҥ үөрэнээччитэ маннык үрдүк таһымҥа тахсарыгар чугас дьоно, бэйэтин кыаҕар, дьулууругар-тулууругар эрэлэ, сахалыы өйө-санаата төһүү күүс буолла.

Юлия докторскай диссертациятын Америкаҕа көмүскээтэ. Күн бүгүн онно үөрэнэр, сайдар-үүнэр кэпсэл буолбатах, ол гынан баран кини атыттартан уратыта диэн аан бастаан барыаҕыттан икки-үс бүк үрдүк үөрэҕи босхо ыла сылдьара буолар. Ол дойдуга үктэниэҕиттэн бастыҥнар ахсааннарыгар, туйгуннар ортолоругар сылдьар, ол да иһин салгыы хааллараннар, үрдээтэр үрдээн, докторга тиийэ үүннэҕэ.

Юлия үөрэнэрин тухары дойдутугар хаста даҕаны кэлэн барда, кэлиҥҥи сырыытыгар кэргэнэ Эндрю Ньюсбаум кэлсибитэ. Күннэрин-дьылларын, этэргэ дылы, чааһыгар, мүнүүтэтигэр тиийэ сатабыллаахтык аттараннар, көрсүһүүлэри, сэминээрдэри ыыппыттара, кыраныысса таһыгар үөрэниэн баҕалаахтарга сүбэ-ама, ыйыы-кэрдии биэрбиттэрэ. Анаан-минээн Туймаада ыһыаҕар сылдьыбыттара. Онно Эндрю сахалыы таҥныбыта. Итинэн кини ыалдьыттыы кэлбит дойдутун, кэргэнин төрөөбүт-үөскээбит сирин ытыктыырын көрдөрбүтэ. Ордук тугу бэлиэтии көрдүҥ, сөбүлээтиҥ диэн ыйытыыбар маннык хоруйдаабыта:

– Бастатан туран, Юля саха киһитэ мээнэ күлэ-сала, кэпсии-ипсии сылдьыбат, таһыгар таһаарбат, иһигэр тутар диирин мичээрдээбэккэ хайдах кэпсэтиэххэ сөбүй диэн мунаара саныыр этим. Сыыспыт эбиппин. Саха киһитэ ис-иһиттэн истиҥ, эйэҕэс уонна... наар мичээрдии, күлэ-үөрэ сылдьарын көрөн, наһаа үөрдүм. Олус ыалдьытымсаххытын уонна сайаҕас санаалааххытын уруккуттан истэрим.

Биллэн турар, атын дойдуга, атын айылҕаҕа, атын дьоҥҥо кэлии эппиэтинэһи, сиэрдээх буолууну эрэйэрин өйдүүбүн. Онон айанныам иннинэ бэйэм эмиэ интэриниэти хаһыспытым, элбэҕи аахпытым, олох тугу даҕаны билбэппин диэбэппин. Ол гынан баран илэ чахчы көрсүһүү, сэһэргэһии өссө долгутуулаах, ураты уйан туруктаах эбит.

Мин айанныырбын, араас дойдуга сылдьарбын сөбүлүүбүн, ол эрээри маннык улахан далааһыннаах, киэҥ уонна дириҥ ис хоһоонноох тэрээһини ханна да көрбөтөҕүм. Киһитэ элбэҕин сөхтүм. Ыһыах диэн дириҥ философиялаах, силистээх-мутуктаах бырааһынньык эбит. Бырааһынньык да диэн буолуо дуо, олох өйдөбүлүн биэрэр, олох сүнньүн булларар тэрээһин эбит диэн өйдөөтүм. Алгыһы иһиттим, харысхаллары көрдүм (элбэх киһи бэлэхтээтэ).

– Юлия, билим докторыгар диэри хайдах үүннүҥ? Бу үөрэххэ хайдах киирбиккиний?

– Манна «Уопсастыбаннай доруобуйа харыстабыла» («Общественное здравоохранение») диэн магистратураҕа үөрэнэ сылдьан информатика инникигэ наадалааҕын өйдөөбүтүм. Америкаҕа уруккуттан балыыһаларга электроннай каарта киирбит буолан, олус элбэх докумуон мунньуллар. Онно ким хаһан, тугунан ыалдьан, эмтэнэн үтүөрбүтэ эбэтэр бэргээбитэ көстөр. Итиэннэ математика көмөтүнэн, оҥоһуу өйү туттан, медицинаҕа туһалаах информацияны булан ылыахха сөп. Уруккуттан математиканы сөбүлүүр буоламмын информатика уонна медицина силбэһиитигэр үлэлиир санаа киирбитэ. Ол иһин магистратураҕа үөрэнэр кэммэр программирование кууруһугар сылдьыбытым уонна бүтэрэрим саҕана ол өттүнэн докторантураҕа киирэргэ санаммытым.

– Тугу чинчийдиҥ? Төһө өр үөрэнниҥ?

– Бастаан ол медицинскэй информатика диэҥҥэ киирбитим, онтон биир профессор эн математика өттүнэн үчүгэйгин, өссө биологияны үөрэттэххинэ, биоинформатика салаатынан баран, элбэҕи ситиһиэҥ этэ диэн сүбэлээбитэ. Ону истэн хас да сыл үрдүк таһымнаах биологияны үөрэппитим уонна араак ыарыыны чинчийэр лабораторияҕа киирбитим. Ол хайысханы сөбүлээн, сэттэ сыл докторантураҕа үөрэнним.

Технология сайдан, билигин араак килиэккэлэрин тула хас биирдии килиэккэни чинчийэр кыахтаахпыт. Билигин “Секвенирование единичных клеток” диэн олус туһалаах технология баар, көмпүүтэр араас алгоритмнарын туһанан, ол килиэккэлэри чинчийэбит. Ол өттүнэн мин алгоритмнар үлэлэрин тупсарабын, тугу булбуппун биологтарга, хирурдарга быһааран биэрэбин. Кинилэр мин үлэбэр олоҕуран эмтиир ньымалары толкуйдууллар.

– Чинчийэр үлэҕэ тардыһыыҥ кимтэн бэриллибитэ буолуой?

– Хаһан да учуонай буолар баҕа санаам суоҕа. Ол эрэн математиканы олус сөбүлүүр этим. Ийэм Евгения Степановна – математика учуутала, баҕар, ол иһин буолуо. Оскуолаҕа үөрэнэр кэммэр “Дьоҕур” куруһуокка, математика сайыҥҥы лааҕырыгар сөбүлээн сылдьарым. Алтыс кылааһы бүтэрбит сайыммар сэттис кылаас геометрия учебнигын барытын суоттаабыппын өйдүүбүн.

(Мин санаабар, Юлия чинчийэр, анаарар, тэҥнээн көрөр дьоҕура тэлгэһэтиттэн саҕаламмыт буолуохтаах. Ол курдук, ийэтэ Евгения Степановна сүрдээх үчүгэй оҕуруотчут буолан, куруутун саҥаны, сонуну олордорун, боруобалыырын сөбүлүүр. Инньэ гынан Юлия оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэригэр хас да сыл араас суорт кабачогу, тыкваны олордон, кэтээн көрөн, үүнүүтүн кээмэйдээн, араас хаһаас аһы астаан, ону түмэн, түмүк оҥорон, элбэх научнай-практическай кэмпириэнсийэлэргэ, сэминээрдэргэ ситиһиилээхтик кыттара – Аапт.)

– Маннык үрдүк таһымҥа тахсаргар ким көмөлөстө?

– Биллэн турар, хайа баҕарар киһи билиигэ-көрүүгэ айана оскуола боруогуттан саҕаланар. Мин дьолбор, Хатас орто оскуолатыгар 1994 сыллаахха маҥнайгы кылааска киирэрбэр Капиталина Николаевна Старостина диэн идэтигэр бэриниилээх, дириҥ билиилээх, айыылартан ананан кэлбит дьиҥнээх Учууталга түбэспитим. Олус үчүгэйдик үөрэтэн-такайан, бэһис кылааска таһаарбыта. Онон үөрэххэ интэриэһи, сахам тылыгар-өһүгэр ытыктабылы киниттэн ылбытым дии саныыбын.

Үс араас лабораторияҕа үөрэнэн, үлэлээн, диссертациябын көмүскээтим. Үөрэх ыарахан, биологияны уонна информатиканы иккиэннэрин үрдүк таһымнаахтык билиэхтээххин, саҥа ньымалары толкуйдаан таһаарыахтааххын. Онно профессордарым, хамыыһыйам чилиэннэрэ сүбэ-ама, тирэх буолбуттара. Итиэннэ саамай көмөлөспүт, мунчаарар, сорох түгэҥҥэ бэйэбэр эрэлбин сүтэрэр да кэмнэрбэр өрүү өйүүр, дурда-хахха буолар киһим –  кэргэним.

Ийэм, эдьиийдэрим миэхэ эрэллэрэ ураты күүһү биэрбитэ. Эрэл, итэҕэл диэн киһиэхэ наһаа күүстээх өйөбүл, өйдөбүл буоларын эппинэн-хааммынан өссө төгүл биллим, итэҕэйдим.

– Оҕоҕун кытта сахалыы кэпсэтэҕин, сахалыы ойуулуктары көрдөрөҕүн дии? 

– Бэйэтин омугун култууратын, үгэстэрин сүрэҕэр илдьэ сылдьар киһи сиргэ тирэхтээх, бэйэтигэр эрэллээх буолар диэн санаалаахпын. Ол ордук дойдугуттан ыраах сырыттаххына олус сытыытык биллэр. Бэйэҥ омугуҥ өйүн-санаатын, уратытын тута сылдьар буоллаххына, дьон эйиэхэ быдан ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллар.

Мин оҕом билигин кыра, балтараалаах эрэ. Уһуйааныгар күнү быһа английскайдыы саҥараллар, ол эрээри сахалыы өйдүүр, аҕыйах тылы саҥарар. Сахалыы ойуулугун дьүрүлэ кэллэҕинэ, чөрөс гына түһэр. Сарсыарда аайы эбэбитин кытта сахалыы кэпсэтэбит. Улааттаҕына сахалыы саҥарара буоллар диэн баҕа санаалаахпын.

– Юлия, кэпсээниҥ иһин махтал! Төһө даҕаны төрөөбүт төрүт сиргиттэн киһи санаата тиийбэт ыраах сиригэр сырыттаргын, сахалыы өйгүн-санааҕын, тылгын-өскүн илдьэ, өрө тута сылдьаргын кэрэхсиибит, биһириибит.