Эр дьоммутун харыстыыбыт дуо?

Соторутааҕыта социальнай ситимҥэ эр киһи суруга тахсыбытын аахпытым: «Наар эр дьону абьюзер дии-дии хас муннук аайы айдаараллар да, мин ойохпуттан атаҕастанан олоробун. Кини баар, дьиҥнээх абьюзер, киҥнээх, куруук хаһыытыы-ыһыытыы сылдьар, оҕолорун сахсыйар, киһини уһаты-туора хаамтарбат», – диэн. 
Муус устар 6 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Аҕа күнүн бэлиэтиэхпит.

Олох арааһынай. Биллэн турар, эр киһи күүһүнэн дьахтары кыайара биллэр. Оттон тылынан баҕас дьахтар аймах атаҕастаппат буолуохтаах. Сорох ыалларга, кырдьык, эр киһи барахсан бырааба суох, куруук үтүрүллэ, үөҕүллэ сылдьар. Дьахтар кинини биирдэ хам баттыыр, өссө абалааҕа, аҕаларын, кэргэнин, ыал хаһаайынын оҕолоро, ыаллара, дьон истэригэр киэптээн, киһиргээн дуу, хайдах дуу, кинини кыайарын көрдөрөн мөҕөр-этэр.

Айталина:

– Абьюзер диэн тыл кэнники кэмҥэ олус элбэхтэ иһиллэр буолла дии. Интэриниэккэ сонуну аахтахха, итиннэ-манна эр дьон кэргэннэрин кырбаан улаханнык эчэппиттэр диэн кэмиттэн-кэмигэр тахса турар. Хайа да бэйэлээх кырбаныы кэнниттэн көҕөрүү, тостуу син остор даҕаны, ис дууһаҕар аймалҕан, хараастыы, куттаныы өргө диэри иҥэн хаалар буоллаҕа. Оннооҕор, бэйэм бэркэ билэр киһим, көрсүө-сэмэй курдук көстөр бэйэтэ, дьиэтигэр олох да тиран эбит. Эмиэ кэргэнин атаҕастыыр, хам баттыыр, куттуур, батталга олордор. Кэргэнэ, кырбаннар да, оҕолор тустарыгар тулуйан олорор. Оҕолоругар кытаанах, ирдэбиллээх аҕа. Наада буоллаҕына, миэстэлэрин буллартыыр. Дьиэ муҥур ыраахтааҕыта.

Киһи кыргыттары, ийэлэри аһынар. Сорохтор атаҕастана-атаҕастана олороллор. Ким эрэ кэлэр-барар сирэ суох аатырар, ким эрэ оҕолоруттан тутулуктанар. Сорохтор олох да киһилэриттэн «зависимай» буолан хаалаллар эбит. Этэргэ дылы, кырбыыр, ол аата таптыыр диэн.

Биһиэнэ барыта түргэн-тарҕан. Абьюзер диэни иһиттибит даҕаны,  харахпытыгар күүстээх-уохтаах, сутурук сокуоннаах эр киһини ойуулаабытынан барабыт дии. Онтубут да араастаах. Сорох дьиэ кэргэҥҥэ, төттөрүтүн, дьахтар абьюзер буолар. Толкуйданан көрүөх эрэ. Олоххо баар суол. Оруолларын атастаһан кэбиспит ыаллар баар буолааччылар. Били, этэргэ дылы, дьиэ кэргэн тулхадыйбат тутааҕа, булар-талар, харыстыыр, араҥаччылыыр аналлаах, эркин курдук эрэниэхтээх эрэнэр киһилэрэ, аҕалара олох да хобулук анныгар сылдьар, этиһэр, утарылаһар бырааба суох, мөҕүллэр-этиллэр, кини сыыһата-халтыта ааҕыллар. Наада буоллаҕына, кэтэххэ бэриллэр, илиигэ тугу туппуттарынан да кэһэтэн биэриэхтэрин сөп. Маныаха эр киһи оруола түһэн хаалар.

Киҥэ-наара холлубут диэн истээччигит? Кыыһыра-тымта сылдьар, киһи этиһэн да иннитин ылбат киҥнээх, айдааннаах ыал ийэлэрэ баар буолааччылар дии. Кимиэхэ эрэ ымсыырбыттара кинилэргэ суох, сатаан ылыллыбат буоллаҕына, аҕыс айдаан тахсар. Бэйэлэрин тылларыттан тахсыбат, иннилэрин да, кэннилэрин да сүгүн быһаарыммат, «ээҕи» кытта сылдьар эр дьоннордоох кытаанах дьахталлар бааллар ээ. Хайа да бэйэлээх эр киһини саҥаран-иҥэрэн, үөҕэн, үтүрүйэн, түһэрэн, хам баттаан кэбиһэллэр.

Сорох ыалга, итинник сыһыаны эр дьон тулуйа сатаан баран, кыһыылара-абалара төлө тэбэн, илиилэринэн киирэр түгэннэрэ эмиэ баар. Тиһэҕэр, буруйдаах эр киһи аатырар.

Дьиҥинэн, олоххо ананан кэлбит бэйэбит сирдээҕи аналбытын толоруохтаахпыт. Судургутук сыһыаннаһан. Ийэ киһи, ыал саамай сүрэҕэ, чопчута, оҕо төрөтөн саҥа олоҕу бэлэхтиир, дьиэ кэргэнин иһигэр сылаас, истиҥ сыһыаны хааччыйар дьикти айылгылаах. Эр киһини убаастаан, аҕа быһыытынан оруолун үрдэтэн, өрө тутан, дьиэ кэргэн ис туругун, бэйэ-бэйэҕэ сыһыаны тупсаран, эйэҕэс сыһыанынан барыларын түмэ тардан, биир сомоҕо оҥорор күн-күбэй ийэ, истиҥ кэргэн буолара олус бэрт буолбатах дуо?

Оттон ыал аҕата булар-талар, хааччыйар, кэргэнин, оҕолорун тустарыгар кыһаллар, сүүрэр-көтөр, үлэлиир, кинилэргэ дурда-хахха буолар аналын сөпкө туһанара, кыыс диэн сибэкки диэн өйдөбүлү сөптөөхтүк ылынара дьиэ кэргэни бөҕөргөтөр, иллээх-эйэлээх буоларга төһүү күүс буолар. Бэйэтигэр эрэллээх эр киһи элбэҕи ситиһиэ. Кыргыттаар, эр киһи, аҕа  оруолун тутум үрдэтэн, кинилэри эмиэ харыстыахха.

Олох биирдэ бэриллэр. Онон эйэлээхтик, сиэрдээхтик олоруох. Бэйэбит бодобутун тардынан, кимиэхэ да куһаҕаны оҥорбокко. Ол эрээри, атаҕастаммакка. Көннөрөрү көннөрүөххэ, сатаммат буоллаҕына – барар кэмҥэ барыахха, тулуйбакка, муҥур уһукка тириэрдибэккэ.

Мария:

– Эр киһи дьахтартан олох уратытык толкуйдуур, олоххо көрүүтэ эмиэ оннук. Тоҕо оннугуй? Эр киһи олоххо анала тугуй? Сорох аныгы дьахталлар эр киһини мал курдук, сорохтор маллааҕар куһаҕаннык тутар суоллара баар. Олохпут айгыраата, тоҕо? Эр киһиэхэ сыһыан алдьанна. Биллэн турар, эр киһи барыта идеал буолбатах. Аныгы дьахталлар, араас киинэни, сериалы көрө-көрө, харчылаах, дьиэлээх уолаттары, эр дьону эккирэтиһэр буоллулар, эр киһини харчы курдук көрүү баар. Эр киһиэхэ сыһыан дьиэ кэргэнтэн олохсуйар. Ол эрээри тоҕо билиҥҥи ыал ийэлэрэ аһары түһэн, кэргэттэрин атаҕастаан түһэрэллэрий, санааларын истибэттэрий? Ама, дьахтар эппитэ эрэ сөп буолуохтаах дуо? Ыал аҕата диэн бу – ыал тутула. Дьиэ өһүөтэ чиҥ буоллаҕына, дьиэ сууллубакка турар, оннук курдук кэргэн тахсыбыт эр киһигитин ытыктаан, убаастаан илдьэ сылдьар тоҕо кыаллыбатый? Мындыр кырдьаҕас эбэлэр, ийэлэр эр киһи оҕо курдук дииллэр этэ. Ити суолтаны тиэрэ өйдөөһүн баар. Эр киһини тугу сатыырын хайҕаан, тугу сыыһарын өйдөтөн, тугу баҕарарын өйдөөн истэн сүбэлээн биэрии – бу мындыр дьахтар кэргэнигэр сыһыана. Онтон атаах дьахталлар дьонноругар атаахтаабыта буолан кэргэттэрин хомуруйаллар, өйөөбөттөр. Ардыгар эр киһи испит да буоллаҕына, санаата оонньоон хойутаабыт да буоллаҕына, сөпкө өйдөөн истэр тоҕо кыаллыбатый? Эр киһи, дьиҥинэн, айылҕатынан сүрдээх чычаас, оҕолуу майгылаах эбит. Оҕо курдук кыраттан үөрэллэр, хомойоллор. Онон солуута суох мөҕүмэҥ, суолтата суох күнүүлээмэҥ, кыра сыыһатын-алҕаһын тулуйа үөрэниҥ. Сынньалаҥҥа, дьиэ үлэтигэр бииргэ сылдьан, кэргэннии сыһыаҥҥытын бөҕөргөтүҥ.

Эр киһиэхэ дьахтар хайдах сыһыаннаһар да, эр киһи оннук буолар. Кини айылҕатынан көҥүл толкуйдаах, дьахтар курдук быһаччы толкуйдаабат. Онон, эр киһини атаҕастаамаҥ, оҕоҕут инники олоҕун алдьатаргытын өйдөөҥ!

Светлана:

– Эдэрбитигэр дьиэнэн доҕордоһор ыаллардаах этибит. Онтон икки дьиэ кэргэни кытта күн бүгүн да эн-мин дэсиһэн олоробут, үөрүүбүтүн-хомолтобутун бииргэ үллэстэбит, оҕолорбут да тэҥҥэ улааттылар, доҕордуулар.

Кэргэним тэрилтэтигэр саҥа үлэһит кэлбит этэ, тута өйдөһөн, доҕордоһон барбыттар. Кыра оҕолордоохтор, ийэлэрэ дьиэтин-уотун көрөн олорор эбит. Мин Киэсэм ол уолу кэлэн кэпсиир, сүрдээх үлэһит, саҥата-иҥэтэ суох, бүгүрү, киһи быһаарбытын тута барытын сатаан, өйдөөн иһэр, онон бэртээхэй үлэһиттэннибит диэн. Сыыйа ыкса доҕордоспуттара, онтон биирдэ кэлэн бырааһынньыкпытыгар ыҥырбаппыт дуо диэн ыйыппыта. Мин анараа дьоммуттан ыйыппытым, өссө биир ыалы ыҥырабыт, кэккэбитин хаҥатабыт дуо диэн, дьонум үөрүүнү кытта сөбүлэспиттэрэ.

Арааһа, Ороһуоспаны ылаары гынныбыт быһыылааҕа, тоҕо бутуллабын диэ, ити 90-с сылларга этэ уонна көрсөрбүт да элбэҕэ.

Ким туохтааҕынан, баарынан-суоҕунан ас астаан, көрсөр күммүт кэллэ. Киэсэм Олегтааҕын күүтэр. Оччолорго, эргэ да буоллар, Сайсары оройуонугар чааһынай дьиэлээх этибит, билиҥҥи курдук килэйбит-халайбыт буолбатах.

Этиллибит бириэмэбит балачча ааспытын кэннэ саҥа ыалдьыттарбыт хайдах эрэ киҥир-хаҥыр саҥарсыбытынан, оҕолорун үтүрүйэн киирэн кэллилэр. Олег кэргэнэ тимир-тамыр курдук сирэйдээҕин көрөн атыҥырыы түстүм. Биһиги кыргыттарбыт барахсаттар үөрэн мичилийэ, кэпсээн-ипсээн бөҕөлөрө, тэбис-тэҥҥэ олорон-туран, эн-мин дэһиспит дьон буоллахтара. Бастаан кэлбит киһи кими да билбэт буоллаҕа, онон тымныытык билистэ дуу дии санаан аһарбытым.

Онтон дьэ билсиһэн, дорооболоһон баран тута остуолга олоруу, күө-дьаа кэпсэтии буолла. Ол быыһыгар остуолтан туран үҥкүүлээн ылабыт. Сампааммыт да, атын да аһыы утахпыт элбэх, ол гынан хайабыт даҕаны батыһан испэт этэ.

Саҥа дьоммут син ууларыгар-хаардарыгар киирдилэр быһыылаах, Олегпыт кэргэнэ чаҕылыҥнаан киирэн барда. Арай, ону кытта кэргэнин туох да мөҕөн куйаабылланан олорор, «бу киһи» диэнтэн атыннык ааттаабат, ол быыһыгар охсон да, тэбэн да ылар. Киһитэ барахсан олох утары тугу да эппэт эбит. Чүөчэбит дьэ баардааҕын барытын көрдөрдө ээ, биһиги туох диэхпитий, билбэт дьоммутун. Кэргэним бэйэтэ кыбыһынна, кини эрэ буолуо дуо, бары да кыбыстан, кэлэйэн бардыбыт. Өссө тэбиэһирэн оҕолорун кытары сахсыйталаан ылар. Биһиги оҕолорбут куттаннылар, ытастылар эҥин быһыылааҕа. Кэнникинэн мин, дьиэлээх хаһаайка быһыытынан, чүөчэни, аатын өйдөөбөппүн даҕаны, «тохтоо, туох алдьархайай» диэн турдум. Бу санаатахха, ол дьахтар абьюзер эбит.

Ол курдук айманан барбыттара, арааһа, такси буллубут быһыылаах этэ. Туохтан сылтаан, туох буруйдаах киһини итинник «айбардаабытын» ким да өйдөөбөтөҕө. Көннөрү күннээҕи олохторугар да итинник, эбэтэр биһиэхэ киһиргээн, киэптээн көрдөрдө дии санаабыппыт да, бу киэһэ эрэ буолбатах быһыылаах этэ.

Өрөбүллэр кэнниттэн Киэсэм үлэтигэр тиийбитигэр, Олега туох эрэ буруйдаах курдук туттубут, онтон остолобуойга аһыылларыгар олоҕун-дьаһаҕын кэпсээбит этэ. Кэргэниттэн куруук мөҕүллэрин, ардыгар кырбанарын, саайылларын, оҕолорун эмиэ ол быыһыгар дьарыйарын, куруук бэйэлэрэ эрэ олороллорун, биир да доҕотторо суоҕун туһунан. Баҕар эһигини кытта билсэн, ыал хайдах сыһыаннаахтарын, олороллорун көрөн өйдөнүө дуу диэн ити аҕаламмын саакка-суукка киирдибит диэбит. Арахсыахпын оҕолорбун аһынабын, бардым да, оҕолорбун хаһан да көрдөрбөт, ыраах хоту дойдутугар барар, онон тулуйабын диэхтээбит.

Кэлин Олег атын тэрилтэҕэ көспүт этэ. Ол кэннэ бу аҕыйах сыллааҕыта ковид содулуттан суох буолбутун Киэсэм билэр дьонуттан истэн уолун аһыйбыта.

Ыал аҕата диэн ыал аҕата, эр киһи, хаһаайын. Кинини хаһан баҕарар үрдүктүк тутуохтаахпыт, убаастыахтаахпыт, сыыһа үктэнэр кэмигэр өйүөхтээхпит уонна муударай буолуохтаахпыт. Оҕолор истэллэригэр хаһан да мөҕүө, үөҕүө суохтаахпыт. Мин тус санаам итинник. Оттон эрдэрин мөҕөн күүдэпчилэнэр, талах маһынан эккирэтэ сылдьан кырбыыр, саайталыыр дьахталлары билэбин. Сороҕор кыыһыран, абаккаран да буолуон син, тоҕо диэтэххинэ үлэтэ суох, куруук арыгылыыр буолан оннукка тиийэллэр буоллаҕа. Оннукка түбэспэтэх, оннук олоҕу олорботох буоламмын улаханнык саҥарартан туттунабын гынан баран, син биир эр киһини харыстыахха, өйүөххэ, өйдөһүөххэ диибин. 

Оттон, ааҕааччылар, эһиги туох дии саныыгыт?