Дьылҕа Хаан ыйыытынан, дьулуур, дьаныар көмөтүнэн...

“Туора ыал оҕото түргэнник улаатар” диэн өс хоһооно баар. Ол тэҥэ таһаарыылаахтык үлэлиир, элбэҕи ситиһэн, дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник биллэр буолбут урбаанньыттар, маастардар, туораттан эрэ көрдөххө, бэрт кэбэҕэстик уонна судургутук элбэҕи ситиһэр курдуктар. Ис иһигэр киирдэххэ, төһөлөөх сыралара-сылбалара бараммытын, хайдахтаах уустугу-мэһэйи ааспыттарын бэйэлэрэ эрэ билэн эрдэхтэрэ.

Бүгүн мин эһиэхэ бастыҥ атах таҥаһын оҥорооччу, араас суол оонньуулары толкуйдаан таһаарааччы быһыытынан киэҥник биллэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ убаастанар Александр Иванович Попов–Лаачаан туһунан кэпсиэхпин баҕардым. Чуолкайа, Александр уонна Екатерина Поповтар тустарынан. Тоҕо диэтэххэ, Александр тапталлаах кэргэнэ Екатерина Михайловналыын сарын сарыннарыттан өйөнсөн, тыл быһаҕаһыттан өйдөһөн, өйөһөн, дьиэ кэргэнинэн уопсай дьарык оҥостон, үлэлээн, күн баччатыгар диэри айан-тутан кэллилэр.

Лаачаан саҥа оонньуутун патеннатта

– Остуол оонньуутугар киирсэн эрэр эбиккит. Оҕо сылдьан, кумааҕы тустууктары үрэн, “киирсиһиннэрэ” оонньуур буоларбыт. Онно дьүөрэлээн, “тустар көбүөрдээн”, быраабылалаан, сэргэх оонньууну оҥорбут этиҥ. Салгыы баран, мас-рестлини остуол оонньуута оҥорбут диэни иһиттим. Ити туһунан кэпсээбэккин ээ?

– Сахалар национальнай спорпут көрүҥэ – мас тардыһыыта – бүтүн норуоту аар-саарга аатырдыбыт, тарбахха баттанар дьоһуннаах оонньуубут. Дьиҥнээх мас тардыһыытыгар быыппастыгас былчыҥнаах, баабыр тэҥэ күүстээх, кыахтаах мадьынылар киирсэн, күөн көрсүһэн, өрөгөй үөрүүтүн, кыайтарыы кыһыытын билэллэр. Күрэхтэр кэннилэриттэн күннээҕи кэпсэтиигэ “кыахтаах буолан баран, мас тардыһан көрбүт, ол үөрүүтүн билбит киһи” диэх курдук санаа үллэстиитэ баар буолааччы. Онуоха толкуйдаан көрөн баран, эдэрдиин-эмэнниин, эр киһилиин-дьахтардыын, доруобуйа туругуттан тутулуга суох, баҕалаах эрэ барыта мас тардыһыы күүрээнин, киирсии тыҥааһынын, өрөгөйүн-хотторуутун илэ бэйэлэринэн билиэхтэрин,  холонон көрүөхтэрин баҕарбытым. Ол түмүгэр, “Мас-рестлинг” диэн остуол оонньуутун айан таһаарбытым. Онтубар,  дьон сүбэтинэн, омуна суох сыл кэриҥэ сүүрэн-көтөн, Москубаттан патент бэриллэрин ситистим. Онтум, анаабыт курдук, бэс ыйыгар, оруобуна төрөөбүт күммэр кэлэн, бэлэх тэҥэ буолан, соһутан турар. Аны, онтубун почтаттан Арассыыйа мас тардыһыытыгар успуордун сүрүн тириэньэрэ Николай Элляевич Константиновы кытта баран ылбыппыт. Онон үөрүүм икки бүк этэ.

Ол кэнниттэн олохтоох “Пластекс” диэн хампаанньаны кытта кэпсэтэн, кыттыһан, үлэбитин саҕалаатыбыт.  Кинилэр оонньуубар туттуллар пластик реквизиттэрин – мас тардыһар түһүлгэни (дуоска курдук), мадьыны “атаҕынан тирэниэхтээх” “маһын”, паалкатын – ойуулаан-дьарҕаалаан, суруктаан-бичиктээн оҥорон биэрэллэр. Оттон биһиги кэргэмминиин ол реквизит угуллар тирии суумкатын тутаахтаан, ойуулаан, эмиэ суруктаан-хаймыылаан, тигэбит. Онон ханна баҕарар илдьэ сылдьарга табыгастаах. Бэлэххэ биэрэргэ туох да ааттаах (Паалкатын ханна кыбытары, хайдах сөпкө тутары, оонньуу быраабылатын, көрдөрө-көрдөрө эр-биир кэпсиир – Л.). Оонньуу, сэргэхсийэ таарыйа, тарбах төбөтүн, иҥиирдэрин дьарыктыырыҥ да туһалаах. Бу оонньууга кыайыылаах, күүстээх киһи “Иҥиир тарбах” диэн ааттаныан сөп. Ол аата, күүстээх тарбахтааҕы быһаараҕын. Сөмүйэнэн, ортоку да тарбаҕынан киирсиэххэ сөп. Быраабыла быһыытынан (онто эмиэ дуоскаҕа (түһүлгэҕэ) көстөр гына суруллубут – Л.), үстэ төхтөрүйэн киирсэҕин, ол түмүгүнэн кыайыылаах быһаарыллар. Паалканы элбэхтэ ким сулбу тардан ылбыт – ол кыайар (Куар-коду туһаайан, биидьийэни көрөргүт ордук буолуоҕа  – Л.).

– Туумба курдуктаах, онто көлүөһэлээх, эбиитин үрдүнэн бүрүйэр тирии чехоллаах гына оҥорбутуҥ эмиэ баар эбит?

– Маны улаханы тэрилтэлэр, оскуолалар, турбазалар ылыахтарын сөп. Анныгар ыскааптаах, ааннаах, туумба курдук. Өссө остуоллаах гына эмиэ оҥоруохтаахпын. Ким хайдаҕы сөбүлүүрүнэн талыа. Бастакыбын боруобаҕа мастан оҥорбутум. Оҥоһуллуута, үлэтэ элбэх, онон сыаната да ботуччу буолан тахсар. Онон мантан салгыы ыйааһына чэпчэки, сыаната да сөбүгэр буоллун, хаарга-ардахха инчэйбэтин, эмэҕирбэтин диэн, пластиктан оҥорторуохтаахпын. “Мас-рестлинг” остуол оонньуутун, эппитим курдук, тэрилтэлэр, реабилитациялыыр кииннэр, турбазалар, дьыссааттар, оскуолалар ылаллара туһалаах буолуоҕа. Бириис туруоран оонньоттохторуна, көр-нар көҕүлүттэн тутуллуо, дьон үөрүө, сэргэхсийиэ даҕаны. Бу оонньуу дьону тардар, көҕүлүүр күүстээҕэ бэлиэр көһүннэ. Уопсайынан, хас биирдии саха ыалыгар маннык оонньуур баар буоларыгар баҕалаахпын. 

– Күн бүгүн атыыга баар дуу?

– Бастаан утаа 50-чаны сакаастаан оҥорторбуппуттан 30-та бэлиэр бэлэххэ, билиһиннэриигэ, сырдатыыга диэн баран, бүппүтэ. Маассабай оҥорууга, дьэ, ылсыахтаахпыт. Соторутааҕыта “Пластекстары” кытта сөбүлэҥ түһэрсэн кэллим. Дьиҥинэн, үбүлээһин баара буоллар, тас дойдуга да тахсыахпытын сөбө. Тоҕо диэтэххэ, ким баҕарар оонньуон, күүһүн холонуон сөп. Хааччах суох.

Ааспыты анаардахха, буолбуту санаттахха...

– 90-с сылларга, атах таҥаһын аан бастаан оҥорон саҕалыыргар, бу “атаҕым таҥаһа билиҥҥи курдук сири-сибиири барыа, киэҥник тарҕаныа, биллэр-көстөр маастар буолуом” диэн санаабатах да буолуохтааххын? Хайдах эмэ гынан, ас-таҥас оҥостубут, килиэптэммит киһи диэн ылыстаҕыҥ. Онон бу оонньууҥ да “төлө тэбэн тахсыа” дии саныыбын. Атах таҥаһын тигэргэ ким үөрэппитин санатыһыахха эрэ, аҕаҥ дуо?

– Кэргэмминиин 1992 сыллаахха, дьиэбитин-уоппутун хаалларан, Нам улууһун 1-кы Хомустааҕар, эдьиийбэр, көһөн кэлбиппит. Биир сибиинньэлээх этибит. Онтубутун тиэйбитинэн, икки оҕобутун кыбыммытынан. Онтон атын туохпут да суоҕа. Кэлээппин кытта, баара эрэ 8 кылаас үөрэхтээх киһини, оскуолаҕа үлэ учууталынан ылбыттара. Онно атах таҥаһын тигэргэ икки сыл дьарыктаабытым. Аҕам тырахтарыыс этэ. Үйэтигэр атах таҥаһыгар чугаһаабатах киһи. Кэргэн ылан баран, Аммаҕа көһөн киирбиппэр экэнэмиис-буҕаалтырдыыр убайым Быткэмбинээккэ атах таҥаһын сыаҕар кэпсэтэн киллэрбитэ.

Ол иннинэ биир дойдулаахтарым хомуньуустар, биригэдьиирдэр миигин, Лаачаан уолун, олус үлэһиккин диэн, хайаан да П.И. Яковлев курдук бастыҥ ыанньыксыт оҥорон, өлгөм үүтү ыатан, социалистическай үлэ дьоруойа оҥоруохпут дэһэллэрэ. Онно бэлэмнээн, 1980 сыллаахха эһиил сааһыгар төрүөхтээх 24 туҥуй бургунаһы талларан ылларбыттара. Кыһыны быһа онтуларбын бүөбэйдээн, үлэ бөҕө буоллум. Аны, баартыйаҕа киирэргэ хандьыдаат оҥордулар. Дьэ, күн аайы мунньах-той, былаан-соргу бөҕө. Олох ытыс үрдүгэр сылдьабын. “Кытаат!”– дииллэр.  Саҥа дьыл чугаһыгар арай бөһүөлэккэ – сыбаайба, улуус киинигэр кэнсиэрдээх дискотека буолар буолла. Мин оччолорго, бээ, “Эрчим” ансаамбылга ыллыыбын. “Александр, сыбаайбаҕа сылдьаҕын дуу, антах бараҕын дуу?” – диэн талларааччы буоллулар. Ээ, мин дискотекалааҕы талан, ыллыыр уолаттарбын хомуйа тутан, онно киирдим.

Бастакы көрүүттэн таптал баар!

– Дьэ, ол киирэн, Амма Чакырыттан киирэ сылдьар тапталлаахпын, Кэтириинэбин көрөн, көрсөн, өйө-төйө суох тапталга ыллардым. Сүрэҕим-быарым ууллан, арай санаам 90 кыраадыс уларыйан хаалла! Били, хандьыдааппын, бастыҥ ыанньыксыт буолуохтаахпын таһы-быһа “умнан” кэбистим... Тойотторбор киирэн, ыал буоларбын, көһөрбүн эттим. Онуоха: “Сибиинньэ оҕото, ньирэй биэрэбит. Сопхуос дьиэтиттэн биири аныыбыт. Кыыскын манна көһөрөн аҕал. Хайаан да бастыҥ ыанньыксыт буолуохтааххын”, – дииллэр. Киһилэрэ – атыыр аккаас. Устунан Аммалаан хааллым. Сорохтор онно: “Тулаайах киһи, ханна барыаххыный, син биир төннүөҥ”, – дии хаалбыттара. Дьэ, ол киирэн, били, атах таҥаһын сыаҕыҕар үлэлиибин.

Киһи тута маастар буолбат

– Арай “быр” курдук сылаас дьиэҕэ киирбитим: баабыскалар тигэ аҕай олороллор. Убайым уот кыһыл баттахтаах, соҕотох нуучча киһитэ олороругар: “Николай, бу уолу үөрэт. Мин быраатым. Маастар оҥоруохтааххын”, – диэн, сыһыаран кэбистэ. Ити – 1981 с. этэ. Киһим тириини хайыта-тырыта сотон дьикти! Эчи, быһаҕа да сытыыта бэрт. Ол киниттэн үөрэнэн турабын. Дьэ, уонна... 10 сыл тухары  сыыһа-халты оҥорон, наар үөҕүллүүгэ сырыттым.

– Бай, уһун кэм буолаайаҕын! Ол тухары улуу өһөскөр, тохтообоккун, оҥорон бара тураҕын?

– Оҥорон (күлэр). Килийиэннэр айдаан бөҕө, “Поповка хамнаһын биэримэҥ” диэххэ тиийэ! Кэргэним барахсан: ”Чэ, атын да үлэ көстүө, тохтоо”,  – дэтэлиир буолла. Ол кэмҥэ оҕолоннубут эҥин. Ханна баран хаалыамый уонна мин наар саныыбын: “Киһи баарын тухары атах таҥаһа баар буолуохтаах. Хайаан да мин үөрэнэн, сатыыр, эҥкилэ суох оҥорор буолуохтаахпын”... Онон бу эйгэттэн тэйбэккэ дьирээлэспитим быйыл 43 сыл буолар. Дьэ, ол уон сылым кэнниттэн сайыннар-сайдан, хаачыстыбаҕа көстөҕүм. Дьон махталын, биһирэбилин ылан, бэйэм бэйэбэр туруоруммут маастар буолар сыалбын син ситистэҕим.

Араас үлэни боруобалаабыт эрээри

– Дьэ, чахчы, улахан, дьаныар, дьулуур түмүгүнэн ситиспит эбиккин! Сапсыйан кэбиспитиҥ буоллар, “Ай Лаачаана” суох хаалыа эбиппит. Ол быыһыгар, Быткэмбинээттэр эстэн, үлэ суох, харчы суох буолбут ыһыллыы-тоҕуллуу сылларыгар атын да үлэлэргэ холонон көрдөҕүҥ буолуо. Ол үрдүнэн, атах таҥаһыттан ончу тэйбэт эбиккин?

– Дьэ! Эт кэмбинээтигэр, онтон Райпоҕа араас үлэни боруобалаабытым. Хачыгаар, куруусчут, оробуочай... Ол сырыттахпына Майаҕа халбаһы собуотугар үөрэн, ыыһыыр сыаҕы аһабыт диэн икки ый кэлэн үөрэнэн, онно эмиэ үлэлээбитим. Хамнас ыйы ыйынан кэлбэт кэмнэрэ этэ. Оннук сылдьа сатаан баран, били, Хомустаахха көһөбүт. Сибиинньэлээх буолан, дьоҥҥо сибиинньэ аттыыр кэмим эмиэ баара. Уолбун бэлэсипиэппэр мэҥэстибитинэн тиийэн, ол өҥөбүтүн оҥорон кэлэрбит. Дьиэ төлөпүөнүнэн балачча сакаас киирэрэ. Онно кэргэним “сэкирэтээрдиирэ” (Күлэр).  Дьон оччолорго түргэнник ситэр салааҕа күүскэ үлэлэһэр кэмэ этэ.

– Баара-баара. Икки сылынан, этэргэ дылы, турар бэйэҕитинэн, аны, куораты булаҕыт...

– Ол киирэн, атах таҥаһын тигиэххэ диэтэххэ, бэлэм матырыйаал диэн мэлигир буолан биэрбитэ. Райпо ыскылааттарын кэрийэ сылдьан, атыыга барбатах хайыһар бачыыҥкаларын сонордоһон, атыылаһан, онтубутун көтүрэн, холбоон-илбээн, саҥа атах таҥаһын тигэрбит. Үс хайыһар бачыыҥкатыттан омоннар бачыыҥкаларын курдугу биири таһаарарбыт.

– Айуу! Аны, Сэбиэскэй оҥоһугун хаачыстыбата дэлэ буолуо дуо, бэрт эрэйинэн көтүрэргит чахчы! Бачыыҥка сыыһыттан элбэҕэ суох тирии тахсан эрдэҕэ?

– Баарыгар махтал этэ. Аһыахха-таҥныахха наада буоллаҕа. Аны, ат чэчиэккэлэрэ хайа курдук кыстанан сытар буолаллара. Ону ылан, көтүрэн, тириитин тэниччи тардан тиирэн, бысталаан, саппыкы гынан таһаарарбыт. Үлэ үтүмэнин оҥорор эбиппит. Бастакы саппыкыбын, киһи да күлэр, сыбаалкаҕа бөх тоҕо тахса сылдьан булбут кирза саппыкыбын көтүрэн баран, “маннык оҥорбуттар эбит” диэн, онтон лекало оҥостон, дьэ, тикпиппит. Оҥоро охсон, хас субуота, өрөбүл ахсын Кэтириинэбиниин, били, “Арбат” дэнэр ырыынакка атыылыы тиийэрбит. Ардыгар билигин массыына атыылыыр сир буолбут ырыынакка эмиэ сылдьарбыт. Ону сорохтор: “Эчи, сыанатын! Бу киһи хараҕар харчы кыбыллыбыт. Массыына капотун толору саппыкылаахтар”, – дииллэрин истэрбит. Оттон биһиги 1-2 саппыкыбыт атыыга бардаҕына, үөрүүбүт үтүмэн буолара.

– Улахан сыранан-сылбанан кэлбитин туора киһи өйдүүрэ уустук. Ол эрээри сыыйа-баайа оҥоһук хаачыстыбалааҕын, ортотунан, 10-15 сыл кэтиллэрин билэн, саҥа-иҥэ тохтоотоҕо буолуо.

– Оннук. Манна 1994 с. киирбиппит. Дьиэбит-уоппут суоҕа. Арай биирдэ оптуобуһунан айаннаан иһэн, Тимирязев уулуссаҕа турар дьиэ олбуоругар “Атыылыыбыт” диэн суругу көрөн, Кэтириинэбэр ыйан көрдөрөбүн. Онуоха: “Ээ, атыыланар эбит. Ону харчыта суох сылдьан, тугунан ылаары, сэҥээрэҕин?” –диир. “Тугу эрэ тобулуоҕум”, – диибин. Хомустаахха үлэлиирбэр “Центр дополнительного образования” чэрчитинэн үлэлээбит эбиппин. Ол куораттааҕы тэрилтэтигэр Карл Николаевич диэн үтүөкэн киһи дириэктэрдиир эбит. Киниэхэ киирэн: “Оскуола үөрэнээччилэрин атах таҥаһын тигэргэ үөрэтэр сыах аһыам этэ” диэн көрдөһөн, бэйэм да сөҕүөм иһин, тута сиэйпэлэрин астаран, мөһөөччүгүнэн харчыны тутан таҕыстым!

– Тыый! Ол аата, эн кинилэр үлэһиттэрэ эбиккин?

– Оннук эбит. Ону ол кэнники билэ сылдьабын (күлэр). Ол харчыбын туппутунан Кэтириинэбиниин киэһэ 21.00 ч. дьиэлээх дьоммутугар тиийдибит. Нууччалар эбит. Өссө тута төлөһөбүн диэн, сыанатын түһэттэрдим. Харчыбыт баан салапаанынан сылдьар. Кыралыы суумалаах буолан, онтубут бүтүн мөһөөччүк. Дьоммут, доҕоор, ону биирдии-биирдии купюранан ааҕан, олох түүннэри, 3-4 ч. быһа бэрэлээн туппуттара  (Күлэр).

Оонньууну тэрийэргэ хайдах ылсыбыттара

– Аны, ол дьиэни ылбыппытын кэннэ үлэбит суох буолан хаалла! Саас этэ, ким да атах таҥаһыгар наадыйбат, сакаас киирбэт. Санаабыт букатын түстэ. Харчыбыт суох. Аспытын, хата, биир үтүө санаалаах атыыһыт оҕонньортон, иэс суруйтаран ыларбыт. Тугу гынарбыт баарай, сытар мээрик буолбуппут. Арай биирдэ уһуктубутум уолум табаарыстарын кытта киирэн, дротигы быраҕа оонньуу сылдьаллар эбит. Таһаартаан баран, дьээбэҕэ бэйэм быраҕаттаан көрдүм уонна... биир санаа, идея күлүм гынна: “Харчыга оонньотобун. Дьаабылыкаҕа түһэрдэхтэринэ, бириис биэрэбин. Онно түбэһиннэрэр олус судургута суох”. Бэлэм баарга дьүөрэлээн, улахан гына эрэһиинэҕэ уруһуйдаан, быраҕаттыырга сөптөөх төгүрүк гына кырыйдыбыт. Сарсыныгар бириискэ диэн ону-маны үрүсээкпитигэр хааланан, ол-бу приемник, миксер коробкаларын уктан, Хомсомуол болуоссатыгар айаннаатыбыт. Муус оҥоһуктар бөҕө турбуттар. Дьон-сэргэ элбэх. “Подходи народ,  в свой огород” диэн чоргуйуу бөҕөбүн. Сэргии түстүлэр, мэктиэтигэр уочарат үөскээтэ. Киэһэ сылайыы бөҕөнү сылайан, күнү супту тохтоло суох саҥарартан күөмэйим кытта олоро быһыытыйан төннөрбүтүгэр кырачаан суумкабыт толору кумааҕы харчы буолла! Дьэ, онтон саҕалаан, оонньууну тэрийэр, толкуйдуур абылаҥ киирбит эбит. Нэдиэлэ курдук оннук үлэлээппитин кытта, каникул бүттэ. Эмиэ кураанах буола түстүбүт. Ол кэнниттэн ипподромҥа буолбут ыһыахха күннээбиттээхпит. Онтон бэттэх дьыл кэмиттэн көрөн, биир кэмҥэ атах таҥаһыгар ылсабыт, атын кэмигэр – оонньуубутун сөргүтэрбит.

Элбэх устудьуон махтанар

– Устунан, 1997-98 сылларга, бэйэбит эрэ харчыласпакка, устудьуоннары түмэн, оонньуу ыытааччынан наймылаһан, оонньуу айан, харчы көстүбэт кыһалҕалаах сылларыгар эбии дохуоттаналларыгар көмөлөспүппүт. Ону билиҥҥэ диэри оҕолор күндүтүк саныыллар, махтаналлар. Оонньуу эйгэтигэр 15 сыл үлэлэспиппит. Александр Ломако диэн паарка дириэктэрин кытта кэпсэтэн, онно оонньоторум. Оҕолор барахсаттар онтон үптэнэн-астанан дойдуларыгар үөрэн-көтөн баралларын саныыбын. Билигин көрсө түһэн, ону санаттахтарына, “уруккуҥ курдук уларыйбакка сылдьар эбиккин” диэтэхтэринэ, үөрүү бөҕө буолабын.

«Туох эрэ туһалааҕы оҥоруом»

– Александр Иванович, уу кутар бытыылкаларын хайдах туһаҕа таһаарбыккын кэпсээ эрэ?

– Ээ, арба, арба (күлэн, тиистэрэ кэчигириир – Л.)! Арай, Бүлүүлүүр аартыгынан айаннаан истэхпинэ, утары кураанах уу кутар бытыылкалары толору тиэммит  “Камаз”  сыыры үнүөхтээн тахсан иһэр эбит. Уһуну-киэҥи толкуйдуур бириэмэ суох. Тохтуу биэрээт, куоластаан, тохтоттум уонна ханна илдьэн иһэрин ыйытабын. Киһим: “Сыбаалкаҕа сүөкүү”, – диир.  Сиэппэр 500 солк. эбиппин, онтубун ороон таһааран көрдөрөбүн уонна: “Дорогой, поворачивай. Нужно довезти до Хатыҥ Үрэх”, – диибин. Сөбүлэстэ. Ол айаннаан иһэн саныыбын: “Итиччэ элбэх былаастык тоҕо да туһата суох сири-дойдуну киртитэ сытыахтааҕый! Туох эрэ туһалааҕы оҥоруом”.

– Тугу оҥоруохтааххын билбэтиҥ – кыра. Саатар, төһө-хачча алдьаммытын көрбөтөх да быһыылааххын? 

– Суох буоллаҕа. Сүөкээбитигэр онтум тиэргэммин тилэри кэриэтэ ылан кэбистэ. Кэргэним ойон тахсан, кыыһырыы бөҕө: “Бачча элбэҕинэн тугу оҥороҕун, хааһылаан сиэри гынаҕын дуу?”. “Чэ, толкуйдуом”, – диибин. Сарсыарда, киэһэ ол айдаана буолла. Мин сарсыарда эрдэлээн туран, өрөһөлүү сааһылаабыт бытыылкаларбын көрө-көрө: “Таах сибиэ ылбыппын быһыылаах”, – диибин. Онтон биир үтүө күн ойон туран, аҥаардаан, мас хаппахтаан, киэргэтэн, ойуулаан-дьарҕаалаан, бэртээхэй бурдук хаһаанар иһити оҥордум. Салгыы сибэкки олордор кашпону толкуйдаатым. Көлүөһэлээн, бэйэ-бэйэлэрин сыһыартаан, бөх хаалыыр бакыаты уурар устууканы айдым. Дьон истиһэ-истиһэ, сакаастаан бардылар. Уһун быалаан, санныга сүгэ сылдьарга сөптөөх сир астыыр иһит эмиэ баар буолбута. Бытыылкам сороҕо билигин да ол ордон сытар (ыйан көрдөрөр, олус элбэҕэ суох хаалбыт. – Л.). Бэҕэһээ аҕай икки иһити оҥорторон бардылар.

Утум салҕанар...

– Тулуур, дьулуур уонна дьаныар көмөтүнэн, ылыммыт соруккун толорбуккун ааһан, эн үөрэтэн-такайан, холобур буолан, идэҕэр сыһыарбыт Павел Кычкиныҥ атах таҥаһын арааһын бэлэмниир урбаанньыт бэрдэ буолбут. Силигин ситэрэн, дьону атах таҥаһын оҥорорго үөрэтэрин, маастар-кылаастары ыытарын истэбин. Аны, саамай сөхпүтүм, кини Шотландияҕа тиийэ үөрэнэ сылдьыбыт, икки (!) үрдүк үөрэхтээх исписэлиис! Оннук киһини хайдах тылгар киллэрэн, сөбүлүүр дьарыккар сыһыарбытыҥ – туһугар дьикти уонна элбэҕи этэр ситиһии эбээт?

– Павел – мин күтүөтүм ээ (Мин ону саҥа истэн, соһуйуу бөҕөбүн – Л. ). “Олус үлэһит уол кэлбит, кыбына сылдьан үөрэтэр буоллаҕыҥ” дииллэрэ. Тута дьарыкпар сыһыаран барбытым. Онно көрдөхпүнэ, туох да туттара-хаптара үчүгэйэ сүрдээх. Туттара ырааһа, түргэнэ, эдэр-эдэр курдук түргэнник ылынан, үөрүйэхтэнэн иһэр. Ол эрээри хайдах да: “Эн булгуччу манан дьарыктан, идэҕинэн үлэлээмэ” диэх курдук хамаандалаан барбакка, үөрэннэҕинэ кэлин бэйэтэ абыраныа, туһаныа диирим. Билиҥҥэ диэри сакааһынан үлэлии олороллор. Биэс оҕолоохтор. Кыыһым – медсиэстэрэ, Жатайдааҕыны бүтэрбитэ. Ол гынан баран, элбэх оҕолонон, идэтинэн үлэлээбэтэ. Бэйэм массыынабар иистэнэ үөрэтэн, туох да ааттаахтык тигэр. Этэргэ дылы, тарбахха баттанар иистэнньэҥ буолла. Кэргэним Екатерина Михайловна повар идэлээх, Аммаҕа ыстаарсай повар этэ. Ол бэйэтэ атах таҥаһын тигиигэ тэбис-тэҥҥэ ылсан, тутаах дьарык оҥоһуннахпыт. Соппуоска оһун, суумкалары кини тигэр, дизайнын кини оҥорор. Мин улларабын эрэ, быһата, тигии өттүн барытын кини хааччыйар. Дьиэ кэргэнинэн дьарыкпыт буолбута быданнаата. Арай уолбут атын үлэлээх. Уоллаах кыыс оҕобутуттан 8 сиэннээхпит, 2 хос сиэннээхпит.

– Ол оннугар элбэх оҕолоох ыал улахан, үлэһит уола Павел күтүөт буолан кэлэн, дьиэ кэргэнинэн дьарыккытын салгыы, сайыннара сылдьара кэрэхсэбиллээх. Үөрэхтээхпин, үрүҥ үлэҕэ баҕарабын диэбэккэ, үлэ үөһүгэр сылдьара бэйэҕит курдук күүстээх санаалааҕын, уустуктан толлубатын, хорсунун туоһулаан эрдэҕэ.

Александр Ивановиһы кытта сэһэргэһэн баран, кини хайаан да атах таҥаһын оҥорор талба маастар, саҕалааччы буолуохтааҕын Дьылҕа Хаан бэйэтинэн ыйбыкка дылытын бэлиэтии санаатым. Ол да иһин, дойдулаахтарын эрэлин кэһэн туран, кинини өйүүр-өйдүүр Кэтириинэтин була, көрсө охсон, атах таҥаһын сыаҕар кэбэҕэстик үлэҕэ киирэн, төһө да мөҕүлүннэр-этилиннэр, өсөһөн туран, маастарга тиийэ сайдан, олохтоох оҥорон таһаарыыга төһүү кылаатын киллэрэ сылдьар. Ким эрэ үөһэттэн анаан-минээн, бүтүн дьиэ кэргэн олоҕун, дьарыгын суолун ыйа-кэрдэ, уйанын-хатанын тургутан көрө олорбутун курдук эмиэ өйдүөххэ сөп. Хайдаҕын да иһин, Поповтартан элбэххэ үөрэниэххэ, холобур ылыахха сөп.

Оттон күн бүгүн Лаачаан мас тардыһыыны остуол оонньуута оҥорон, киэҥ эйгэҕэ таһаарыахтаах анала Александр Ивановиһы утуппат да, олорпот да буолбут чинчилээх. Ол ырата туоларыгар баҕарыаҕыҥ.

Хаартыскалар: Дьоруой тус архыыбыттан уонна Лоһуура түһэриилэрэ