«Дыгын оонньуулара» — саха төрүт оонньуутун чыпчаала

Манчаары оонньууларыгар бэлэмнэнии чэрчитинэн саха төрүт оонньууларын көрүҥнэригэр «Боотурдар көлүөнэлэрэ» бырайыак төгүрүк остуолун тула олорон кэпсэтиилэр буола тураллар.

Саҥа дьылтан саҕалаан, атах оонньуутугар, хабылык-хаамыска, оҕунан ытыы, гиирэ спордун, хотугу многоборье, мас тардыһыы, хапсаҕай, ат сүүрдүүтүн федерациялара, чулуу күрэсчиттэрбит түмсэннэр, кэпсэтиилэргэ көхтөөхтүк кытыннылар.

Соторутааҕыта «Модун» спорткомплекска «Прогресс» тутуу тэрилтэтин ген. дириэктэрэ Алексей Семенович Пинигин бэрэсидьиэннээх саха многоборьетын – дэгит күрэс федерацията түмүстэ. «Дыгын оонньуутун» салайааччылара, тэрийээччилэрэ, бастыҥ күрэсчиттэр кэпсэтиилэрин «Боотурдар көлүөнэлэрэ» бырайыак көҕүлээччилэрэ, тэрийээччилэрэ  «Сахаада-спорт» бэрэсидьиэнэ Александр Ким-Кимэн уонна Манчаары аатынан «Модун» спорт национальнай көрүҥнэригэр киинин дириэктэрэ, Ил Түмэн спорка сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Геннадий Васильев салайан ыыттылар. Болҕомтону ылар этиилэр бааллар.

Александр Николаевич Ким-Кимэн киирии тылын маннык түмсэн кэпсэтиилэргэ саха историята оҥоһулларыттан, туһааннаах спорт көрүҥүн инники кэскилэ түстэнэриттэн саҕалаата. Ол курдук, саха төрүт оонньууларын чыпчаал көрүҥнэрин күрэһэ «Дыгын оонньуулара» дьоҥҥо улаханнык биһирэнэр, норуот тапталынан туһанар дьоруойдары үүннэрэрин эттэ. Манна сыаналаах, улахан бириистэр туруоруллаллар. 1995 сыллаахха Дьокуускай куорат баһылыга Спартак Борисов, итиэннэ Александр Николаевич бэйэтэ, Куорат Мунньаҕын бэрэссэдээтэллиир кэмигэр, оччолорго ДьТХА ипподромугар тэрийэн ыыппыт киин куорат ыһыаҕар «Дыгын оонньууларын» бастакы күрэһэ ыытыллан,  Иннокентий Макаров абсолютнай чөмпүйүөн үрдүк аатын сүгэн «Урал» матассыыкылынан, онтон барыта үс сыл субуруччу бастаталаан, «УАЗ» массыыналарынан наҕараадаланан бастакы боччумнаах хардыылар оҥоһуллубуттар. Быйыл «Дыгын оонньууларын» үбүлүөйдээх 30 сыла бэлиэтэниэҕэ. Ити кэмтэн харахха быраҕыллар гына сайдыы барда. 2020 сыллаахха «Саха» НКИХ «Дыгын оонньууларын» тэлэбиидэнньэнэн быһалыы көрдөрүүтэ Бүтүн Арассыыйатааҕы бириэмийэ лауреата буолары ситиспитэ. Былыргы өбүгэлэрбит төрүт оонньуулара бүгүн бигэ туруктаннылар. Анал байыаннай дьайыыга сылдьар байыастарбыт төрүт оонньууларынан дьарыктананнар, эт-хаан өттүнэн сайдыылаахтара туһалыылларын туһунан чахчы элбэх. Хорсун быһыыны көрдөрөллөр. Саха сирин спордун киэн туттунуулаах историята оҥоһуллар.

Геннадий Анатольевич Васильев саха дэгит күрэһигэр түбэспиччэ киһи кыттыбатын, утумнаах дьарыктаахтар, чахчы кыахтаахтар аналлара, төрүт култуурабыт буоларын, оҕолор, ыччаттар умсугуйан көрөллөрүн санатта. Санкт-Петербурга буолан ааспыт аан дойду таһымнаах этноспорт форумугар улахан суолталаах кэпсэтиилэр буолбуттарын, чуолаан, Турция бэрэсидьиэнэ Эрдоган төрүт көрүҥнэри сайыннарар, аан дойдуга таһаарарга этиитэ сэҥээриини ылбытын, спорт доҕордуу сыһыаҥҥа, эйэлээхтик олорууга тиэрдэрин форум кыттыылаахтара ис-сүрэхтэриттэн бэлиэтээбиттэрин эттэ.

«Дыгын оонньууларын» сэттэ төгүллээх муҥутуур кыайыылааҕа, оҕолор дьарыктанар «Боотур» спорт кулууп салайааччыта, Саха многоборьетын федерациятын толорооччу дириэктэрэ Иван Прокопьевич Белолюбскай спорка олоҕун түмүктээн баран, оҕолор саха многоборьетынан дьарыктаныахтаахтар диэн санааттан, федерация үлэтигэр ыкса ылсыбытын бэлиэтээтэ. Чугас өйдүүр-өйүүр дьон түмсэн, федерация маҥнайгы бэрэсидьиэнэ Алексей Скобелевтыын таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрин, Алексей Максимович 2023 с. диэри доруобуйатын туругунан уурайыаҕыттан, Алексей Семенович Пинигин бэрэсидьиэнниирин, федерацияҕа М.Е. Друзьянов, И.Ф. Макаров, И.И. Горохов курдук тэрийэр дьоҕурдаах дьон үлэлииллэрин, түмсүүлээхтэрин, күрэхтэһиилэр улахан дьоҥҥо уонна оҕолорго хото ыытыллалларын, сыаналаах бириистэр күрэсчиттэри көҕүлүүллэрин бэлиэтээтэ. Быйылгы «Дыгын оонньууларыгар» 16 боотур үс сүүмэрдиир түһүмэххэ путевкалары ылаттаабыттарын, быйыл абсолютнай кыайыылаахха «Прогресс» тутуу тэрилтэтэ 3 мөл. солк., Дьокуускай куорат Олохтоох дьаһалтата «УАЗ-Патриот» массыынаны туруоралларын,  боотурдар маастарыстыбалара тупсан иһэрин, көрдөрүүлэрэ үрдүүрүн, сэттэ майгыннаспат көрүҥнэрдээх многоборьенан дьарыктанар уустугун, күрэсчити дэгиттэр, эргиччи сайыннарарга улахан өҥөлөөҕүн, «Дыгыҥҥа» күрэхтэспит уолаттар кулууптары арыйталаан үлэлэтэллэрин билиһиннэрдэ. Кэккэ ыарахаттар бааллар, олор истэригэр кыһыҥҥы кэмҥэ спорт саалалара суохтара атахтыыр. Холобура, сүүмэрдээһин үс сиринэн көһө сылдьан ыытыллыбыт. «Триумф», «Дохсун»  иллэҥэ суохтар, өрөбүллэргэ көҥүллэммэттэр. Бороҕоҥҥо уонна сотору Ытык Күөлгэ эрэ табыгастаах комлекстар  бааллар. «Дыгын оонньууларынан» дьарыктаныан баҕалаах оҕо-ыччат элбии турар. Онон эбии тутуулар ыытыллалларыгар, инники сайдыыга  өйөбүл баар буоларыгар эрэл санаа баар. «Дыгын оонньуулара» Олоҥхону кытта тэҥҥэ тутуллан, абсолютнайдарга истипиэндьийэ көрүллүүтүн туруорсаллар. 15 сыллаах практика көрдөрөрүнэн, «Боотур» кулуупка дьарыктаммыт оҕолор спорка бэриниилээх буола улааталлар, үүнүү-сайдыы суолун тутуһаллар. Иван Прокопьевич «Дыгын оонньууларыттан» ылбыт уопутун үүнэр көлүөнэ ыччакка тарҕатар бигэ санаалаах.

«Дыгыҥҥа» кыайыыларга бастакы  хардыылары оҥорбут атах оонньуутун, мас тардыһыы, ыараханы көтөҕүү дэгиттэр күүстээх маастара, төрүт оонньууларга сааһыран баран, 37-39 саастарыгар кэлбит, билигин да бухатыырдыы туругун тута сылдьар Иннокентий Федорович Макаров көлөһүнү элбэхтик тохтоххо ситиһии кэлэрин, Федерация киэҥ хардыылары оҥортуурун, ыччат лидердэри батыһарын, хамсааһын маассабаска баран эрэрин, Чурапчы Кытаанаҕар (баһылык Потапов Е.Н.) ыытыллыбыт «Ылгын Боотур» элбэх оҕону күрэхтэһиннэрбитин, улуус баһылыга өйөөн үгэскэ кубулуйан эрэрин, Бүлүү бөлөх, Арктическай улуустарга тэрийэр былааннар баалларын, спонсордар өйүүллэриттэн элбэх тутулуктааҕын, «Модуҥҥа» штаттар көрүллүбүттэрин, төрүт оонньуулартан сиппит-хоппут, киһи хайгыыр туруу ыччаттар тахсалларын, төрүт оонньуулар сүппэккэ, кэҥэтиллэн иһиэхтээхтэригэр тохтоото.

Үйэ чиэппэрэ судьуйалаабыт, ол иһигэр 15 сыл сүрүн судьуйанан үлэлээбит Иван Иванович Горохов күрэхтэһии быраабылата чочуллан оҥоһуллан, судьуйалар көмүскэллээхтэрин, күрэхтэһиилэр ыытыллар сирдэрэ, былаһааккалар кичэллээхтик оҥоһуллуохтаахтарын, ол бэрээдэги тутуһууга тиэрдэрин, спорт көрүҥнэринэн федерациялары кытта ситимнээх үлэ барарын, сүүмэрдээһин күрэхтэһиилэр сайдыыга тиэрдэллэрин, билигин «Дыгын оонньууларыгар» буһууну-хатыыны ааспыт чахчы кыахтаах уолаттар кыттар буолбуттарын иһитиннэрдэ.

«Дыгын-2025» кыайыылааҕа Дьулустаан Ноговицын элбэх дьарык түмүгүнэн, эккирэтиһэн туран, хойутаан да буоллар, улахан кыайыыны ситиспитин кэпсээтэ. Эдэр-эмэн саастарыгар суолта биэрбэтэҕин, үлэ, дьиэ кэргэн быыһыгар, кыайыы туһугар, хас да сылы тиргиччи күүскэ дьарыктаммытын, барытын саба тутар ыараханын, утумнаах дьарыктаахтар эрэ туруоруммут сыалларын-соруктарын ситиһиэхтэрин сөбүн, күрэсчиттэр көрсүллэр ыарахаттары тулуйар, уйумтуо буолуохтаахтарын, бэрээдэк элбэҕи быһаарарын, ыччаттар үүнэр-сайдар кэмнэрин мүччү туппаттарыгар баҕа санаатын эттэ.

«Дыгын оонньууларын» үрүҥ көмүс призера, өрөспүүбүлүкэ күүстээх кылыыһыта Яков Дмитриев быйыл рейтиннээх сүүмэрдээһин буолбутун, дэгит күрэскэ спорт биир-икки көрүҥэр күүстээх буолуохтааххын, бэйэтэ атах оонньуутугар эрэллээҕин, оҕо эрдэҕиттэн хапсаҕайдыырын, атын да көрүҥнэргэ эбиллэн иһэрин, Манчаарыга кытаанах, үчүгэй киирсиилэр күүтүллэллэрин, тактиканы таба туруорууттан, эппиэтинэстээх буолууттан, эчэйиитэ суох тиийииттэн элбэх тутулуктааҕын кэпсээтэ.

Өрөспүүбүлүкэ спордугар уһуннук үлэлии сылдьар, тэрийэр-салайар үлэҕэ баай уопуттаах, көҥүл тустууга ССРС спордун маастара, Федерация вице-бэрэсидьиэнэ Михаил Егорович Друзьянов «Дыгын оонньуулара» норуот сөбүлүүр, универсальнай көрүҥэ буоларын, 60-ча киһиттэн 16 боотур путевка ылбытын, үгүс кыахтаах уолаттар «Дыгыҥҥа» уонна «Манчаарыга» иккиэннэригэр путевка ылаттаабыттарын, эһиилгиттэн сүүмэрдээһини өрөспүүбүлүкэ түөрт зонатынан, ол иһигэр хоту улуустарга ыытан, түөртүү кыайыылааҕы быһаарар күрэхтэһиилэри ыытыахха сөбүн эттэ. Саха төрүт көрүҥүн пропагандалыыр Арассыыйа чемпионатын, аан дойду таһымнаах турниры ыытары, нууччалыы-омуктуу тылынан кинигэ таһаарары, СӨ Бырабыыталыстыбатыттан, Ил Түмэнтэн абсолютнай чөмпүйүөннэргэ истипиэндьийэлэри туруорсары, Федерация пуондатын хаҥатарга үлэ ыытыллыахтааҕын санатта. Ону сэргэ Саха сирин култууратын күннэрин Москваҕа, Татарстаҥҥа, Бурятияҕа, Башкирияҕа, Казахстаҥҥа ыытан, саха төрүт оонньууларын билиһиннэрэри, оҕо спорт оскуолаларыгар төрүт оонньуулар салааларын арыйар сөбүн туһунан этиилэри киллэртээтэ.

Спорт суруналыыстара Владислав Коротов, Дьулустаан Сергеев эмиэ санааларын үллэһиннилэр.

Саха многоборьетын федерациятын салайааччыта, «Прогресс» тутуу тэрилтэтин генеральнай дириэктэрэ Алексей Семенович Пинигин: «Ааспыт сылга элбэх күрэхтэһиини ыыттыбыт, үлэһиттэрим өйдөөтүлэр. «Дыгыны» сайыннарарга үлэлиирбиттэн кэмсиммэппин, сөпкө киирбиппин. Сүүмэрдиир күрэхтэһиилэр Дьокуускайга, Бороҕоҥҥо, Чурапчыга бэйэлэрин киэн туттар боотурдарын аатынан ыытар үтүө үгэһэ үөскээтэ. Бириистэри бэйэлэрэ туттартыыллара бастыҥнары үйэтитии көстүүтэ. Чөмпүйүөннэрдээх улуустарга Бэрдьигэстээххэ, Хаҥаласка, Намҥа эмиэ ыытыахха сөп этэ. «Дыгын оонньууларын» муҥутуур чөмпүйүөннэрэ төрөөбүт-үөскээбит улуустарын Ытык олохтоохторо Дьулустаан Ноговицыҥҥа, Иннокентий Макаровка эмиэ ол дьоһун ааттары иҥэрэллэрэ буоллар. «Матч-канал», «Саха» НКИХ күрэхтэһиилэри быһалыы көрдөрөллөрө биһирэнэр, Саха сирэ, Арассыыйа бүттүүнэ сэҥээрэ көрөр кыахтанна. Туймаада ыһыаҕар дьон «Дыгыны» көрөөрү кэлэллэр. Сайыҥҥы стадион тутуллара буоллар. Куоракка туспа 400 м сүүрэр, атах оонньуута ыытыллар спорт саалаланар баҕалаахпыт. Сир көрдүүбүт. «Модуҥҥа» үһүс этээс тутан таһаарыахха эмиэ сөп. Боотурдарбыт  маастарыстыбалара үрдээн, тупсан иһэр».

«Боотурдар көлүөнэлэрэ» бырайыак көҕүлээччитэ, «Сахаада-спорт» салайааччыта  Александр Николаевич Ким-Кимэн саха дэгит күрэһин федерациятын төгүрүк остуолугар кэпсэтиилэри үрдүктүк сыаналаата: «Кэпсэтии суолталаах буолла. Иитэр-өйдөтөр, дьоҥҥо дьайар өттүн, үүнэр-сайдар хайысхатын тобулуохха. Үчүгэй кэпсэтиилэр хамсааһыны таһаараллар. Мас тардыһыытын федерациялара (Акимов А.К., Гуляев М.Д.) Арассыыйа, норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах уонна спорт үтүөлээх маастардарын ааттарын иҥэриини быһаардылар. Оннук курдук саха төрүт дэгит күрэһин Арассыыйа спордун реестиригэр киллэртэрэн, маастар нуормаларын олохтуохха эмиэ сөп. Ол, биллэн турар, үгүс үлэттэн, дойду үрдүнэн билинииттэн тахсар. Манчаары оонньууларыгар Арассыыйа Спорт национальнай көрүҥнэригэр кэмитиэтин уонна РФ Госдууматын дэлэгээссийэлэрэ кэлиэхтэрэ. Кинилэри кытта саха дэгит күрэһин тула кэпсэтии ыытаммыт, сокуоҥҥа киллэттэрдэхпитинэ, бүддьүөккэ үбүлээһин көрүллүөн сөп. Бигэ база оҥоһуутугар үлэлэр бараллар. Истипиэндьийэ спонсордар нөҥүө кыаллыан эмиэ сөп. Олорон биэримиэхпитин наада, таба туруорсууттан элбэх тутулуктаах. Ити барыта элбэх кэпсэтиини, тэрээһин үлэни эрэйэр. «Дыгын оонньуулара» дьон-норуот сүрэҕэр чугас. Судаарыстыба өттүттэн билинии, өйөөһүн баар буоларыгар эрэллээхпит».

«Дыгын оонньууларын» Аан Дарханнарынан буолуталаабыттара: Иннокентий Макаров (1995, 1996, 1997), Николай Дьяконов (1998, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006), Иван Белолюбскай (1999, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012), Юрий Эверстов (2000), Анатолий Баишев (2001), Любомир Николаев (2013), Петр Старостин (2014), Алексей Кутуков (2015), Егор Филиппов (2016, 2017, 2018, 2019, 2021), Леонид Филиппов (2020), Алексей Уваровскай (2022), Вячеслав Дьяконов (2023), Дьулустаан Ноговицын (2024).

Дьэ, быйылгы «Дыгын оонньуутугар» ким кыайыаҕай?