Дьол чыычааҕа

Мин оҕо буола сылдьыбытым... этэ дуу...

Өкүлүүн эмээхсин күөх сайын күннээн, күөнэхтээн турдаҕына биир үтүө сарсыарда дьиэтин иннигэр кирилиэскэ тахсан олордо.

... Киһини өйдүөхпүттэн Өкүлүүммүн, ханнык да таптал аат атын оҕолорго курдук миэхэ иҥмэтэх. “Өкүлүүн, мэниктээмэ” диэн күлэллэрэ уулуссам кырдьаҕас оҕонньотторо, эмээхситтэрэ. Ол үтүөкэннээх кырдьаҕас барахсаттарым, ыалларым төннүбүттэрэ быданнаатаҕа. Хата хас биирдиибитин, туох дьон буола улааппыппытын эндэппэккэ билэ, көрө-истэ, өйөбүл буола сырыттахтара дии санаан ылааччыбын.

Биһиги уулусса, эргэ бөһүөлэк оҕолоро эйэлээх да этибит. Санаан кэллэхпинэ, өрө тыынабын эрэ. Субу баардыы өйдөөн кэллэхпинэ, саһарчы көрбүт “сэлээппэтин” кэппит ньээм от барахсан, субу тэлгэһэм ортотугар үүнэ охсон киһи хараҕын манньытар, күн сардаҥатын уотуттан тэйиэккэлэһэн, үҥкүү бөҕөнү үҥкүүлээн, сиккиэр тыалга тэлибирии тураллара, кэрэтин эбитиэн, көрүөххэ үчүгэйиэн...

Бу билиҥҥи мин олорор олоҕум уустук кэм эбит. Инньэ гынан, бэйэбин хаппыт маска соҕотох тураах олорон хаалбытыгар холуу сананабын. Тэлгэһэм иһин иччилээн хаамарым, дьаһалымсыйарым эмиэ бэйэтэ олоҕум умуллубат түгэнэ. Саныыр санаам – ыччаттарбар. Оҕолорбут кынаттанан, тус-туспа олохтонон, бэйэлэрин ньээкэ уйаларын туттан көппүттэрэ ыраатта. Кинилэр дьоллоох олохторун туох да, ким да мэһэйдээбэтэр, бары этэҥҥэ чэгиэн эрэ сырытталлар, онтон атына бэйэлэрин өйдөрө, сатабыллара билиэ буоллаҕа. Биирдэ баран эттэххэ, кинилэр олохторунан мин олорбоппун, ол чуолкай. Иннибэр хаалбыт сылларбын хайдах киэргэтэрбинэн буоллар ханнык. Сүһүөҕүм үрдүгэр дьон кэккэтинэн сылдьан, хааман-сиимэн, ордук хоһу туойбакка кырдьар сааһы көрүстэрбин, бэрт да буолуо этэ. Арай соҕотох куоҕайан олорон саныыр санаам, сороҕор арыт ыраахха да тиийтэлээн ылар.

Ама, ити биһиги дуо, ыраах да тиийэр эбиппит. Ол тухары дьон хараҕар көстүмээри буоллаҕа. Бэс ыйын чаҕылхай күнэ сандааран турар кэмигэр, кэтэһиилээх кэҕэ кыыл чоргуйарын истэ-истэ, эдэр уоллаах кыыс илии-илиилэриттэн сиэттиһэн, арай кинилэри ким эрэ көрүө-истиэ диэбиттии, оргууй аҕай үктэнэн иһэллэрэ көһүннэ. Айылҕа барахсан саамай киэргэппит көстүүлээх, ырыа да буолан көтөр, хоһооҥҥо хоһуллар Таатта үрэх биир тоҕойугар, аа-дьуо кытылга кэккэлэһэ олорунан кэбистилэр. Ити биһиги. Ол олорон көрө түспүппүт, арай уу кырсын устун таарыйар-таарыйбат дьикти, киһи эрэ сөмүйэтин саҕа чыычаах уу дьүһүнүгэр күп-күөх буолан көстөн көтө дайда. “Көр эрэ”, – дэһэн үөрүүбүт сүрдээх. Кып-кыра оҕобутугар түһэн, үөрүү кыыма күлүм гынан ааста. Арааһа, биһигини үөрдээри көһүннэ дэстибит. “Ити мээнэ көстүбэт, дьолго эрэ көстөр, ол аата биһиги дьоллоох дьон эбиппит”, – дии түстүм. Нарын иэйии, мүөттээх таптал кутаата, бэйэ-бэйэҕэ харыстабыллаах сыһыан, истиҥ, нарын да кэмнэр ааспыттар эбит.

Арай олорор кирилиэһим таһыгар үүнэн турар долохоно отонноох маспар чыычаах көтөн кэлэн чыбыгырыыр саҥатыттан били ырааппыт олоҕум биир түгэнэ элэс гынан сүтэн хаалла. Сөрүүн салгын биллэн, “уоскуй” диэбиттии, угуттаан аастаҕа ити. Ыалларым сүөһүлэрэ хотоҕостуу субуллан, киэһээҥҥи ыамнарыгар ыксаан аҕай ааһан иһэллэрин көрөргө үчүгэйин. Ханна эрэ ньирэй мэҥирээһинэ, оҕо саҥата, күөйэ-хаайа сатыыр дорҕоонноро бу барыта тыа ыалын түбүктээх, ол эрээри үөрүүлээх, дьоллоох олохторун көстүүтэ саҕаланннаҕа ити. Онтон итинник толору көстүү биһиэхэ эмиэ баара. Тэлгэһэ толору торбос, бөтүүк хахаарар, куурусса куллургуур, далбытыгар сөрүүкүү сытар ынахтарбыт күөх оту кэбинэ сыталлара, күрүө, дал таһыгар субан сүөһүлэрбит бары кэккэлэһэ сыталлара. Кинилэр эмиэ эйэлээхтэрэ. Билигин соҕотохсуйан хааламмын сүөһү көрөр уустугуран турар.

Кыбыы ааныгар сибэкки

Сааскы, сайыҥҥы, күһүҥҥү дьыл кэмнэрин ураты сыта тус-туһунан салгыннанан, киһи түөһүнэн толору тыынар ураты көстүүтэ. Ону тэҥэ үлэ-хамнас күөстүү оргуйан, кыһыҥҥыга бэлэмнэнии түбүгэ-садьыга, хаһан даҕаны ол түбүктэн ким да хадаардаһа кыыһырбат, өсөһөр тылы туттубат этэ. Олох олоруу көстүүтүнэн, ирдэбилинэн аргыый салайтаран баран иһэрэ. Киһи-хара буолуохпутуттан бэйэбит оскуола үөрэҕин барбыт курдук, тус олохпутун хайдах сатыырбытынан дьаһанан истэхпит дии. Билигин толкуйдаан, санаан көрдөхпүнэ оннук эбит.  Ыал буолуу, оҕо төрөтүү саас-сааһынан баран иһэрэ бу эмиэ өбүгэҕиттэн кэлбит айдарыылаах олоҕуҥ көстүүтэ. Итинник олох олоруу орто дойдуга кэлбитиҥ биир көстүүтэ, төрөөн, күн сирин көрбүт биир иэһиҥ дии саныыбын. Кэргэним барахсан тыыннааҕар бу кирилиэскэ элбэхтик кэккэлэһэн олорбуппут.  Сороҕор оттуу бараары тугу ыларын толкуйдаан, үксүгэр киэһээ сөрүүҥҥэ ынахтарбыт кэлэллэрин кэтэһэн, арыт түптэ бэлэмнээн, ол түптэ эмтээх сытынан тыына, буруотун кэтии олорор буоларбыт.  Арыый эдэрбитигэр кэргэним санныгар төбөбүн ууран, кини айаҥҥа барарын атаара бу кирилиэс биһиги дьолбут үктэлэ этэ. Бүөккэбиниин олохпут тухары айаннаан кэллэхпит. Хайа, холбоһуохпутуттан диэтэхпитинэ, сымыйа буолбат.

Дьоллоох Дьокуускай куоракка 1975 сыл күһүнүгэр үөрэхпэр айаннаан иһэн, айылҕа дьикти көстүүтүгэр түбэһэн турардаахпыт.  Газ-53 бензовозтар аргыс дьонноохпут. Ол тугуй, тугу көрдүгүт диэн ааҕааччым, баҕар, сэҥээриэҥ. Арай утуйан хаалбыппын, киһим уһугуннарда: “Көр эрэ, көр, халлааны...”, – диир. Тохтоон көрөөрү, массыынаттан түстүбүт. Оо, дьикти да эбит. Оройбутугар халлаан букатын араас өҥүнэн оонньоон, эриэн үөн үрдүбүтүгэр бу саба түһүөхтүү өрө үллэҥнии, эриллэҥнии аҕай турар эбит. Этим тардан, куттанан, кырдьык үрдүбүтүгэр түһүөҕэ диэтим да, куотан массыынабытыгар киирэн хааллыбыт. Кэлин оннук көстүүгэ түбэһэ иликпин. Биһиги, илин эҥэрдэр, итини сэдэх көстүүнэн ааҕабыт.

   Кэргэним Бүөккэ сайын буолла да, үрэххэ үүнэр кувшин сибэккитин үргээн аҕалара. Кэлин андаатар үүннэрбэт буолбут диэбитэ. Биирдэ эмиэ идэтинэн ол сибэккини үргээн аҕалаары, ол үүнээйи силиһигэр эриллэн нэһиилэ быһыта тыытан таҕыстым диэбитигэр: “Төрүт аны ууга кииримэ, үргээмэ”, – диэн боппутум. Ол да буоллар сайын, түбэһэ түстэ да, сибэкки кэһиилээх киирэн кэлэрэ. Саҥата суох уунара. Мичээрдээн, тор курдук бытыга кытта үөрэрэ. Тэҥнээхтэрэ күлэллэрэ: “Киһибит тохтуур да, сибэкки хомуйара, уонна “Өкүлүүнэҕэ” диирэ”, – диэн кэпсииллэрэ. Онтон кыһын кыбыы аанын үрдүгэр күөх сибэкки кыбыта аспыт буолара. Ону көрөрүм, үөрэрим, дьээбэлээн, төрүт саҥарбат этим. Ону тулуйбакка: “Көрбөтүҥ дуо, сибэкки аспыппын”, – диирэ. Оччоҕо: “Көрөн бөҕө, бэйэҥ туох дииргин күүппүтүм”, – диэн күлэрим. Оччоҕо барахсаным сонньуйара: “Саҥарбатыҥ иһин көрбөтөх диибин ээ”, – диирэ.  Кэргэним барахсан бэлэхтээбит сибэккилэрин хатаран баран тэлгэһэбэр ыһан кэбиһэрим, онтукам билигин хонуу сибэккитэ толору.

Аҕа быһыытынан үтүөкэн этэ. Алаас эҥэр үс уолун, соҕотох мааны кыыһын илдьэ үлэҕэ үөрэтэрэ, техниканы талбытынан хамсаталлара. Оттууругар кыттыгас дьонун кытта кыстыгы туоруур отторун тэҥҥэ бүтэрсэр буолара. Дьэ, ол кэнниттэн оҕолорбутун, оҕолорбут табаарыстарын илдьэ Даайа Амма биир кэрэ сиригэр Тэйэр Хайа анныгар Сааскы кытыл кытылыгар киирэммит, хонон-өрөөн, сөтүөлээн сынньанарбыт. Оҕолорбутун ыраас ууга сөтүөлэтэн, сүүрэн-көтөн, балыктатан, үөрдэн-көтүтэн бараммыт, уолаттарбытын Кыйы Дьиэбэгэнэ үрэҕэр, сорох сылга Дьохсоҕон Мэлдьэгэйигэр аймахтарбытыгар “төһүү күүс буолаҕыт” диэн баран, баттахтарын киччэччи кырыйан, таҥастарын бэлэмнээн, оттото ыытарбыт. Ол барыта сүбэ бэрээдэгинэн буоллаҕа. Оҕолорбут үөрэх саҕаланыан иннинэ дьоһун кэпсээннээх, сирилийэн-бурулуйан кэллэхтэринэ биир үөрүү буолара.

Билигин соҕотохсуйан олорон тапталга уйдарбыт сыһыан баар буола сылдьыбытын, кууһан хаалбыт санаам туймууларыгар эрэ бигэтэр эбиппин. Дьылҕам Бүөккэбин кытта холбообутун бэлэх курдук тутан, хайа ыал буолуохпутуттан, кини бу күн сириттэн арахсыар диэри эйэлээх олохпут, үтүөкэн аҕа, эһээ, төгүрүччү ии курдук курдаабыт дурдам-хаххам, кэргэним кини этэ диэн сылаастык уйадыйабын. Дьоллоох олох биллибэккэ кыл түгэнэ ааспытыттан, кып-кылгас эрээри дьоллоох түгэннэриттэн, таптаспыт ыраас сыһыаммытыттан санаан аастахпыт эрэ диибин. Оннук баарын норуот да сөпсөһүө. Кэргэним, үтүө киһи олорон ааспыт күндү бэлэхтэрэ – оҕолорум, көмүс чыычаахтарым, сиэннэрим. Онтон Дьохсоҕоҥҥо, эргэ бөһүөлэккэ толору оҕо аймах мустар сирэ – биһиги ыал тиэргэнэ буолара. Бары тэҥҥэ сааһыран эрдэхпит дии. Араас дьылҕалаах дьон буолан, ким эрэ улааппыт, төрөөбүт дойдутугар, ким эрэ атын улууска, нэһилиэккэ аналларынан, тускулларынан олохсуйан олороллор. Мин хата ырааппакка бэйэм улууспар Тыараһаҕа кэллэҕим.

Умнуллубат таптал сайыҥҥы сарсыардатын, күһүҥҥү сылаас түүннэрин эбэтэр халыҥ хаардаах ахсынньытын уонна сандаарыйар сандал саас дьоллоох олоҕум кэрчик күннэрин батыһыннара, саас-сааһынан дьыл кэмнэрин кытта кэлэн санаталлар. Оҕолорбут, сиэннэрбит номнуо улааттылар, үлэ дьоно, ол биһиги оччотооҕу тапталбыт туоһулара буолан дьоллууллар, хас биирдии ыралаах күммүн киэргэтэллэр.

***

Өкүлүүн сайыҥҥы былаатын баанан, олорбут кирилиэһиттэн туран кэллэ, уонна, өрүү буоларын курдук, олус ньымсатык сис туттан, тэлгэһэтигэр толору үүммүт хонуу сибэккилэрин киэһээҥҥи дыргыл сытын кытта, олорбут олоҕун кутаатын уостубат тапталыгар – кэргэнигэр Бүөккэтигэр махтана саныы-саныы, аргыый түптэтин диэки хаама турда...