Дьокуускайдар — Аҕа дойду сэриитигэр

Саха сирин салалтата сэрии саҕаламмытын 1941 с. бэс ыйын 22 к., олохтоох бириэмэнэн 14 ч., Москубаттан кэлбит телеграмматтан билбитэ. Хобдох сонун сонно куораты тилийэ көппүтэ. Бэс ыйын бүтүүтэ баҕа өттүлэринэн бастакы барааччылар колонналара Даркылаах бириистэниттэн хоҥнор борохуоттарга олорсон, бастаан – байыаннай чаастарга, ол кэнниттэн уоттаах сэриигэ тиийбиттэрэ. Кинилэр кэннилэриттэн тыһыынчанан оробуочайдар, холкуостаахтар, куорат интэлигиэнсийэтин бэрэстэбиитэллэрэ туруммуттара.

Историк Д.Д. Петров суруйбутунан, сэрии саҕаланыаҕыттан  1945 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри Саха сириттэн 62 243 киһи аармыйаҕа ыҥырыллыбыт. О.и. Дьокуускай оройуонуттан уонна Дьокуускайтан 14 963 киһи барбыт. Атын источникка сурулларынан, 18 245 киһи.

Кыайыы 70 сылыгар, 2015 с. “Солдат Туймаады” мемориальнай комплекс тутуллубута. Онно буойуннар ааттарын суруйан үйэтитээри, Аҕа дойду сэриитин кэминээҕи Дьокуускай куорат военкоматын архыыбын докумуоннарын балачча хаспыттара. Ол түмүгэр мемориалга анаан, Дьокуускайдааҕы байыаннай комиссариат ыҥырыытынан барбыт Аҕа дойдуну көмүскээччилэр икки испииһэктэрэ баар буолбута.

*Бастакы испииһэк өрөспүүбүлүкэтээҕи “Книга Памяти” кинигэҕэ киирбиккэ олоҕурбут. 2009 с. Дьокуускай буойуннарыгар анаммыт “Книга Памяти” 10-с туома тахсыбыта. Онно Дьокуускайтан ыҥырыллыбыт уонна сэрии хонуутугар охтубут саллааттары, сэрии саҕана, кэнниттэн демобилизацияламмыттары киллэрбиттэрэ. Ол эрээри, кинигэни таҥмыт дьон бэлиэтээбиттэринэн, Дьокуускай военкоматыттан ыҥырыллыбыт дьон олоччу бары киирдилэр диир кыаллыбат. Чопчу Дьокуускайтан ыҥырыллыбыттары араарар уустуга. Тоҕо диэтэххэ оччолорго 2 байыаннай комиссариат үлэлээбит: Дьокуускай куораттааҕы уонна Дьокуускайдааҕы холбоһуктаах.

Куораттааҕы комиссариат – Дьокуускайтан ыҥырыллааччыллары Холбоһуктаах – Орджоникидзевскай (билиҥҥи Хаҥалас), Горнай, Нам, Кэбээйи оройуоннарыттан уонна оччотооҕу Дьокуускай оройуон куорат кытыытынааҕы бөһүөлэктэриттэн ыҥырыллыбыттары кытта үлэлэспиттэр. Маассабай ыҥырыы кэмигэр итинник араартаан ыҥырыы кыаллыбат кэмнээҕэ.

Аны туран, сэрии кэмигэр Сэбиэскэй Сойуус атын уобаластарыттан ыҥырыллан баран, сэрии кэнниттэн Дьокуускайга олохсуйбут, Дьокуускай олохтооҕунан ааттанар бэтэрээннэри испииһэктэн туоратан кэбиһэр сатамньыта суоҕа.

Дьокуускайтан ыҥырыллыбыттар бастакы испииһэктэригэр “Книга Памяти” матырыйаалынан, 5727 араспаанньа киирбит. Оттон 2-скэ, Дьокуускай куорат военкоматын архыыбыттан 14726 киһи араспаанньата баар.

СӨ Байыаннай комиссариатын социальнай уонна пенсионнай хааччыйыыга отделыгар 1941-1945 сс. Дьокуускай военкоматын ыҥырыытынан барбыттар кинигэлэрин 4 туома хараллан сытар. 22 №-дээх Кинигэҕэ 1941 с. ыҥырыллыбыттар ааттара 184 сирэйгэ суруллар. Онно от ыйыттан балаҕан ыйыгар диэри ыҥырыллыбыт 6021 киһи киирбит. Төрөөбүт сыллара суруллубатах. Аат утары ыҥырыллыбыт күнэ-дьыла уонна хамаанда нүөмэрэ суруллубут. Сорох ааттарга “демобилизацияланна”, “ыалдьарынан тохтоото”, “билиэҥҥэ өллө”, “өлбүтүн туһунан иһитиннэрии кэллэ” диэн бэлиэлээх. Илиинэн суруллубут буолан, сорох араспаанньалар чуолкайа суохтар. Архыып докумуоннарын сорох илиистэрэ алдьаммыт. Онон араспаанньаларын ситэрэр уустук.

1942-1945 с. суруйуулар кыралаан алдьаммыттаахтар, аалыллыбыттар. 1942 с. бэттэх төрөөбүт сыллара суруллар буолбут. Ону таһынан “ос.” (“осужден”) диэн бэлиэлээхтэр бааллар. Холуобунай дьыалаламмыттар – көҥүллэрэ быһыллыбыт болдьоҕо 2 сылтан уһуна суох түгэнигэр – сэриигэ бараллар эбит.  1943 с. саҕалаан уһун болдьоххо ууруллубуттартан, бандьыыттааһыҥҥа буруйдаммыттартан, контрреволюционнай буруйу оҥорбуттартан уратылары – эмиэ ыҥырар буолбуттар. 1944 с. уоран хаайыллыбыттары уонна рецидивистэри ыҥырбат буолбуттар. Оттон ыҥырыллааччылар штрафной чаастарга ыытар буолбуттар. 1944 с. ыҥырыллыбыт дьон 12,4 %-нара – хаайыылаах. О.э. 1652 киһиттэн 205-һэ сууттаммыт дьон...

Дьокуускайдааҕы военкомат Кинигэтигэр сурулларынан, 1941-1945 сс. аармыйаҕа 17 853 киһи ыҥырыллыбыт. О.и. 1941 с. – 6021, 1942 с. – 5720, 1943 с. – 3966, 1944 с. – 1652, 1945 с. – 494.

П.Н. Токарев кинигэтигэр сурулларынан, сэрии 5 сылыгар Дьокуускай ОРВК-тан 20414 киһи ыҥырыллыбыт. О.и. Дьокуускайтан – 13048, Дьокуускай оройуонуттан – 1138.

“Книга Памяти” 10-с туомугар Дьокуускай военкоматынан ыҥырыллыбыт сорох дьон араспаанньата киирбэтэх. Онон сэриигэ ыҥырыллыбыттар испииһэктэрэ толору буолбатах.