Дьокуускай куорат архыыба — Хаҥаласка

Ааспыт кэмтэн туох билиини, ситиһиини, баҕа санааны ылҕаан ылан, үүнэр үйэбит тирэҕэ, суола-соруга оҥостор тосхоллорбутун, история кэрэһиттэрин, буолан ааспыт чахчыларга олоҕурар докумуоннары харайар-түмэр тэрилтэнэн архыып буолар.

Арассыыйаҕа кулун тутар 10 күнүгэр бэлиэтэнэр Архыып күнүн чэрчитинэн Дьокуускай куорат архыыбын (сал. С.А. Филиппова) көҕүлээһининэн тэриллэр «Архыып десаана» диэн үтүө үгэс үөскээбитэ хас да сыл буолла. Киин куорат архивистара быйыл Хаҥалас улууһун архыыбыгар ыалдьыттаатылар. Бу айан туһунан манна кыттыбыт архыып үлэһиттэрин санааларын билистибит.

Умнуллубат түгэн буолла

Анна Пшенникова, Марина Винокурова, И.С. Жараев аатынан СӨ норуоттарын аудиовизуальнай нэһилиэстибэтин национальнай киинин пуондаҕа үлэһиттэрэ:

– Дьокуускай куорат архыыбын үлэһиттэрин кытта «Архыып десааныгар» кыттан кэллибит. Хаҥалас улууһун  архыыба  (сал.  О.В. Соловьева) десаан кыттыылаахтарыгар – нэһилиэктэр, тэрилтэлэр исписэлиистэригэр – улахан семинары тэрийдэ. Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө архыып докумуоннарыгар олоҕурар сонун быыстапканы туруорбуттарын сэргии көрдүбүт. Манна уоттаах сэрии кыттыылааҕа, суруйааччы Исай Никифоров фронтан суруйбут суруктара экспонат буолан, дьон болҕомтотун тартылар. Ол курдук 1942 сыллаахха кэргэнигэр уонна уолугар анаан латыынныы алпабыытынан суруйбут суруктара, «Хотугу сулус» сурунаалга тахсыбыт айымньылара, кинигэлэрэ баар. Исай Прокопьевич суруктарынан аудиозапись оҥорон, дьоҥҥо иһитиннэрэр практиканы тэрийбиттэрин туһунан архыып үлэһитэ Елена Менкярова кэпсээбитин олус сэргии иһиттибит.

Биллэрин курдук, ханна да тиийдэххэ, улуус историятын кэпсиир биир дьоһун тэрилтэнэн түмэл буолар. Хаҥалас түмэлин сүрүн харайааччыта Наталья Ефимова экспозициялары киһи эрэ кэрэхсиэх курдук билиһиннэрбитин бэлиэтиэххэ наада.

Оттон улуустааҕы библиотекаҕа буолбут семинарга Дьокуускай куорат архыыбын отделын салайааччыта Айталина Афанасьевна пуондалары хайдах сөптөөхтүк түмэр, аттаран оҥорор туһунан быһааран кэпсээтэ. Национальнай архыыптан Петр Корякин, Афанасий Герасимов төрүччү боппуруостарыгар аныгы электроннай бырагыраамалары туһаныы туһунан быһааран, сүбэлээн биэрдилэр. Ситэриллибэтэх докумуоннар чуолкайданалларыгар архыып үлэһиттэрэ туһалаах сүбэлэри ыллылар.

Биһиги бэйэбит тэрилтэбит – Аудиовизуальнай кииммит пуондатыттан урукку сыллардааҕы устуулары көрдөрдүбүт: 1966 сыллаахха генерал А. Притузов туһунан кинохрониканы уонна 1985 сыллаахха олохтоох оператор Т. Стручков Улуу Кыайыы 40 сылыгар анаан сэрии бэтэрээннэрин устубут киинэтин. Хаҥалас кыраайы үөрэтээччитэ Павел Харитонов киинэбитин көрө олорон, хас биирдии бэтэрээни ааттыы олорорун мүлчү туппакка, барыларын сурунан ылар умнуллубат түгэн буолла.

Ити курдук икки өттүттэн туһалаах айаммыт «Саргы түһүлгэтэ» Култуура киинигэр «Квиз-игра» диэн оонньуунан түмүктэннэ.

Маны барытын иилээн-саҕалаан тэрийбит Дьокуускай куорат Олохтоох дьаһалтатын иһинэн үлэлиир архыып салайааччыта Светлана Филипповаҕа уонна Хаҥалас улууһун архыыбын салайааччыта Ольга Соловьеваҕа махталбытын биллэрэбит. Бу курдук туһалаах айаннар өссө даҕаны буола турдуннар диэн баҕа санаабытын тириэрдэбит.

Архыып өҥөтүгэр нэһилиэнньэ күннэтэ наадыйар

Анна Атастырова, Дьокуускай куорат муниципальнай архыыбын үлэһитэ:

– Дьокуускай куорат архыыбыгар үлэлээбитим бэһис сылым. Бу иннинэ  сүүрбэ сыл СӨ Ил Түмэнигэр докумуоннары кытта үлэлээбит уопут баар буолан,  архыыпка үлэ миэхэ олох атын эйгэ буолбатах.

Светлана Афанасьевна, Айталина Афанасьевна тус көҕүлээһиннэринэн тэриллэр «Архыып десаанынан» былырыын Чурапчы улууһун муниципальнай архыыбыгар уопут атастаһан кэлбиппит. Маннык айаннар биһиги күннээҕи үлэбитигэр методическай да өттүнэн олус туһалаахтар. Быйыл Хаҥалас улууһугар эмиэ дириҥ ис хоһоонноох тэрээһиҥҥэ сырыттыбыт. Бэйэбит эрэ үлэбитинэн муҥурдаммакка, атын улуустар хайдах үлэлииллэрин билсэр инники үлэбитигэр көмөлөөх.

Архыыпка дьон тоҕо кэлэрий? Биллэн турар, ханнык баҕарар архыып сүрүн аналынан былыргы матырыйааллары, докумуоннары харайыы уонна нэһилиэнньэ киэҥ араҥатыгар билиһиннэрии буолар. Биһиэхэ маннык түгэҥҥэ киэн туттар архивистарбыт баай уоппуттарынан дьоҥҥо-сэргэҕэ мэлдьи күүс-көмө, сүбэ-ама буолар Петр Корякины, Айталина Захарованы киэн тутта ааттыыбыт. Быйылгы десааҥҥа биһиги архыыптан Афанасий Герасимов бэйэтин удьуорун төрүччүтүн оҥорбутун тула элбэх ыйытыы киирдэ. Кэллиэгэлэрбит, И.С. Жараев аатынан Киин үлэһиттэрэ көрдөрбүт документальнай киинэлэрэ эмиэ киэҥ сэҥээриинэн туһанна.

Дьокуускай куорат муниципальнай архыыбын туһунан эттэххэ, быйыл тэриллибитэ отут сылын бэлиэтиир. Үлэбит биир сүрүн хайысхатынан биэнсийэҕэ тахсыахтаах киһиэхэ хамнаһын, үөрэҕин туһунан социальнай хайысхалаах ыспыраапкалары оҥоруу буолар. Ону таһынан сир, хамсаабат баай-дуол, нэһилиэстибэ туһунан докумуоннары булан үөрэн-көтөн да, хомойон да барааччы үгүс. Эдэр дьон үксүн сир, дьиэ-уот, нэһилиэстибэ боппуруостарынан кэлэллэр.

Онон архыып үлэтэ күннэтэ түбүктээх уонна норуокка олус наадалаах.

Сэдэх матырыйааллары тутууга аахсыйа биллэрбиппит

Елена Менкярова, Хаҥалас улууһун муниципальнай архыыбын исписэлииһэ:

– Улуу Кыайыыга сыһыаннаах сэдэх матырыйааллары, архыып докумуоннарын тутууга аахсыйа биллэрбиппит. «Архыып десаанын» бириэмэтигэр ыалдьыттарбытыгар Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Суруйааччылар сойуустарын чилиэнэ биир дойдулаахпыт, буойун-суруйааччы, суруналыыс Исай Прокопьевич Никифоров төрөөбүтэ 110 сылын көрсө киниэхэ аналлаах матырыйааллары көрдөрдүбүт, кэпсээтибит.

Ол курдук кини сэрииттэн кэргэнигэр Анисияҕа суруйбут суруктара бааллар. Бу суруктарыгар ханнык чыыһылаҕа ханна сэрии буола турарыттан саҕалаан, халлаан туругар тиийэ кэпсиир. Аны киһи болҕомтотун тардара диэн – латыынныы алпабыытынан суруйара. Бу маны дьон-сэргэ билиитигэр таһаарар сыалтан, Покровскай куорат Киин библиотекатын кытта үлэлэһэммит, тылбааһын, айымньыларын ааттарын буларга эмиэ дириҥ, киэҥ ис хоһоонноох үлэни ыыттыбыт. Семен Менкяров Исай Прокопьевич Никифоров айымньыларын дьоҥҥо- сэргэҕэ анаан эпизодтарынан аахта.

Хаартыскалар: Дьоруойдар тус архыыптарыттан