Дьиксиннэрэр, кырата, толкуйдатар чахчылар

Аҕа дойду сэриитигэр, фашистскай Германияны кытта уоттаах кыргыһыыга, Саха сирин 38415 хорсун буойуна олох курдук күндү баайын толук уурбута.

Тыылга, аас-туор, аччык олоххо, ыар усулуобуйаҕа өрөспүүбүлүкэ, араастаһар чахчыларга олоҕурдахха, 65 256 – 82 600 олохтооҕо  суорума суолламмыта. Баччалаах сүтүк бэйэтэ да элбэҕэ суох ахсааннаах омукка улахан охсууну аҕалбыта мэлдьэх буолбатах. Итинник алдьархайдаах сэрии буолбатаҕа буоллар, сахалар да лаппа элбээбит, сайдыбыт буолуохпутун сөбө. Хорсун-хоодуот аҕа көлүөнэ унньуктаах биэс сылы быһа утуйар да уутун умнан, өлөрүн да кэрэйбэккэ туран, дьоруойдуу киирсэн, Улуу Кыайыыны ситистэхтэрэ.

Википедияҕа сигэнэр буоллахха, сэрии кэннинээҕи 1946 сыллаахха Саха сирэ 364 700 нэһилиэнньэлээҕэ. Уон сылынан, ол эбэтэр 1956 сылга тиийэн – 483 000, 1966 сылга – 631 000, 1976 сылга 762 200 киһи буолбута. Ол кэнниттэн 1986 сыллаахха, Кыайыы 41-с сылыгар – 1 025 500 тиийэ сылдьыбыппыт. Оттон муҥутаан элбии сылдьыбыт кэммит 1991 сыл эбит. Оччолорго 1 118 983 буолбуппут.

Улахан хаан тохтуулаах Улуу Кыайыы кэнниттэн лоп курдук 80 сыл ааста. Билигин «өрөспүүбүлүкэ олохтооҕо мөлүйүөнтэн таҕыста», «оҕо төрөөһүнүн көрдөрүүтэ атын эрэгийиэннэрдээҕэр үрдүк» диэн киэн туттар дэгэттээх иһитиннэриини үгүстүк истэбит. Бу 2025 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, официальнай чахчынан, өрөспүүбүлүкэҕэ 1 006 561 киһи олорор.

Итинтэн куорат нэһилиэнньэтигэр киирэрэ – 682 904, тыа сиригэр олорооччута – 323 657. Көрөргүт курдук, тыабыт сириттэн тэйии тохтообот.

Уопсай баар нэһилиэнньэттэн күн бүгүн Дьокуускай куорат уокуругар, Сахастат чахчытынан, 390 236 киһи олорор. Итинтэн куорат нэһилиэнньэтигэр – 372 801, тыа сирин нэһилиэнньэтэ диэҥҥэ – 17 435. «Жатай» куорат уокуруга 12 541 киһилээҕэ суруллар.

Бытааннык да буоллар эбиллэн иһэр курдукпут. Ол гынан баран, ис иһигэр киирдэххэ, төрүт олохтоохтор ахсааммыт хаҥаабыта көстүбэт. Улуустар нэһилиэнньэлэрэ сыллата биллэ аҕыйыы турарын статистика көрдөрөр (Табылыыссаны көрүҥ - Аапт.). Арай аҕыйах хоту улууска кыралаан эбиллии баар (* бэлиэтээтим). Ол эрээри кимнээх суоттарыгар элбээбитин чопчу этэр уустук.

Салгыы маннык бардаҕына, хайдах да киһи үөрбэт хартыыната тахсан кэлэр. Аҥаардас Дьокуускайга көһүү суотугар улуус нэһилиэнньэтэ аҕыйыыр диэтэххэ, биллэн турар, сыыһа буолуо.

Табылыыссаҕа көрдөххө, ордук аҕыйааһын Уус Алдан оройуонугар бэлиэтэнэр: 2022 сылга – 22 455, 2023 сылга – 22 249, оттон бу дьыл тохсунньу 1 күнүнээҕи статистикаҕа нэһилиэнньэтэ 21 864 буолбут. Ол эбэтэр үс сыл иһигэр 591 олохтоох көҕүрээбит.

Ньурба улууһа 2022 сылга 23 225 нэһилиэнньэлээх эбит буоллаҕына, быйыл – 22 681. Ол эбэтэр 544 киһинэн аҕыйаабыт.

Мэҥэ Хаҥалас үс сыллааҕыта 33 339 киһилээҕэ, б.дь. тохсунньутугар 32 846 хаалбыт. 493 киһинэн чарааһаабыт.

Хаҥалас улууһа 34 547 киһилээх эбит буоллаҕына, бу тохсунньуга 34190 хаалан, нэһилиэнньэтэ 357 киһинэн көҕүрээбит.

Үс сыллааҕыта 22 567 нэһилиэнньэлээх Сунтаар улууһугар бу тохсунньуга – 22 224. Көҕүрээһинэ – 343.

Куоракка субу чугас сытар, гаастаах, үчүгэй суоллаах Нам улууһа 2022 сылга 25 086 нэһилиэнньэлээҕэ, билигин – 24 817. Көҕүрээһинэ – 269.

Үөһээ Бүлүү үс сыл иһигэр 265 киһинэн көҕүрээн, нэһилиэнньэтэ 20 715 буолбут.

Таатта 16 958 олохтооҕуттан билигин 16 697 хаалбыт. Көҕүрээһинэ – 261.

Бүлүү улууһа 2022 сыллаахха 24 994 нэһилиэнньэлээҕэ, быйыл –24 807. Көҕүрээһинэ – 187. Чурапчы 125 киһинэн аҕыйаабыт.

Көрбүккүт курдук, сахалар уутуйан олорор улуустарыгар нэһилиэнньэ тэтимнээхтик аҕыйыыр эбит. «Демографическай балаһыанньабыт» үчүгэй дэһэбит. Оччотугар тоҕо элбээн иһэрбит көстүбэтий?!

2023 сыллаахха 7244 кырачаан күн сирин көрбүт. Былырыын – 10721 оҕо: 5443 уол, 5278 кыыс.

Маннык түгэҥҥэ улуустар олохтоохторун ахсаана эбиллии диэки барыан сөбө. Тыа сиригэр оҕолонуу мөлтөөбүт биитэр өлүү-сүтүү баһыйар?

*Бүтүн Арассыыйатааҕы 2020 сс. биэрэпис кэмигэр Саха сиригэр 56,9 тыһ. толору ыал биирдии оҕолоохторо. 40,6 тыһ. дьиэ кэргэн –  икки, 27,6 тыһ. ыал – үс уонна үстэн элбэх.

*2023 сылга 5568 эр киһи ойохтоммутуттан 3739-тара бастакыларын ыал буолуулара. 2024 сылга 4837 эр киһи сокуонунан холбоспут.

Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктар тустарынан этэ да барыллыбат. Бэл, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр аҕыйах ахсааннаах омуктар бэрэстэбиитэллэрин тыылга хаалларалларын история чахчылара кэрэһилиир. Сахалар да, ахсаан аҕыйааһынын утары күүстээх үлэ барбатаҕына, харыстыыр миэрэ ылыллыбатаҕына, аҕыйах ахсааннаах норуокка киирсэр кытаанах дьылҕа күүтэрэ ыраахтан буолуо суох курдук. «Эбэтэр сыыппара сыыһар дуу?» –  диэн ыйытыы үөскүүр.

СахаСтат чахчытыгар сигэнэн эттэххэ, 2024 сыл туругунан, Саха сирэ 1001664 нэһилиэнньэлээҕиттэн 48,3 % эрэ – эр дьон. О.э. быһа холуйан, эдэрдиин-эмэнниин, кырачаанныын 483 803 эрэ эр киһи баара. Кинилэртэн 24,8 % – 15 сааһыгар диэри саастаах, кыра уолаттар.

9,8 % – 63-тэриттэн үөһэ саастаахтар.

65,3 % диэҥҥэ 16-лаах эрдэҕэс уолаттартан саҕалаан, 62-гэр диэри эр дьону киллэрбиттэр. 

*Эр дьон баһыйар аҥаара – 324904 киһи – куорат сиргэ олорор эбит.  Оттон тыа сиригэр баара суоҕа – 158660.

Норуот күүһэ, уратыта – тылыгар уонна төрүт дьарыгар

«Тылбытын сүтэрэн эрэбит» диэн долгуйуу оруна суох буолбатах. Оттон тылын билбэт омук, бырастыы гыныҥ, симэлийэр, аҕырымныыр аналлаах. Төрөөбүт тыл күннээхпит, тыл бэлиитикэтэ баар, тылбытын харыстыыр курдукпут. Ол эрээри, бэл, тыа сирин төрөппүттэрэ оҕолорбут төрөөбүт тылларынан саҥарбат буолан эрэллэр дииллэр.

Ону ааһан кэнники соһутар сонуннар, «төрөөбүт тыл» туһунан өйдөбүл уларыйар сураҕа хайдах да долгуппат буолар туһа суох.

Омук ураты тыынын илдьэ сылдьарга тыын суолталаах иккис хайысха – төрүт дьарыкпыт: сүөһү-сылгы иитиитэ. Хата, сылгы ахсаана элбиирэ, дьэ, үөрдэр.

Быһа барыллаан ааҕыынан, бары көрүҥ хаһаайыстыбаларга 169 671 сылгы иитиллэр. Ордук кыайа-хото Чурапчы (16279), Мэҥэ Хаҥалас (15247) уонна Хаҥалас (15000) улуустара иитэллэр. Сыл саҕаланыытыгар сыспай сиэллээҕи иитиинэн 246 ТХПК, 1366 КФХ дьарыктанар. Уопсай баар сылгы 42,3 % бааһынай хаһаайыстыбалара, 39,1 % – кэтэх ыаллар, онтон баара эрэ 18,6 % – тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрэ көрөллөр-харайаллар. Манна даҕатан эттэххэ, дьиктитэ, «Үлэ киһитэ» үрдүк аат биир да сылгы иитээччигэ иҥэриллэ илик! Төрүт дьарыктан сылгы салаатыттан атын ситиһиилээхтик үлэлиир хайысха, хомойуох иһин, суох.

Түмүк оннугар

Саха сирин олохтоохторо – ис хаан патриоттуу тыын иҥмит, дойдутун таптыыр дьон. Оннук буолуохтаах даҕаны. Ол эрээри онто да суох аҕыйах ахсааннаах омукка кэнчээри ыччаты тэнитиэх, төрүөҕү-ууһу үксэтиэх, саастарын үгэнигэр сылдьар, бастыҥ, талааннаах ыччаппыт байыаннай дьайыыга суорума суолланаллара, оттон сорохтор эйэлээх олоххо аһыы утахтан, иһэ-аһыы сылдьан дэҥҥэ-оһолго түбэһэн суох буолаллара олус абалаах, кыһыылаах! Саатар, арыгы атыылыыр маҕаһыын аҕыйыыр чинчитэ көстүбэт.

Салгыы хайдах буолабыт? Толкуйдуур, анаарар, сөптөөх суолу булар уолдьаспата дуо? Ыйытыы салгыҥҥа ыйанар.