Чинчийии салҕанар

Старай Руссаҕа айаннаан тиийээт Устрека олохтооҕо, кыраайы үөрэтээччи Сергей Александрович Демешевы кытта дьарыгырдыбыт. Кини тугу билэрин, мин тугу билэрбин холбооммут, элбэҕи чуолкайдаатыбыт. Булсуспуппутуттан иккиэн астынныбыт аҕай.

Биһиэхэ Валентина Ивановна Перминова кыттыста. Үс буолан, хонуктаан олорон, ырытыһыы бөҕө буоллубут. Бүтүө суох дьону сылгылаталаан араартаатылар. Бэйэм эмиэ эрдэттэн былааннардаах буолан, онон дьарыгыра сылдьабын.

Демешевтыын үс төгүл көрсүһэн дьарыгырдыбыт. Бастакы көрсүһүүгэ наар Псижа үрэх тематынан, сыл араас кэмнэригэр хайдах туруктааҕын, былыргытын, ньиэмэстэр бөҕөргөтүнүүлэрин, хайдах сэрии буолбутун, курганнар тустарынан кэпсэтии буолла.

Иккис кэпсэтии наар сэрии тула буолла: өлбүт буойуттары хаһан хайдах көмпүттэрин, ханна көмүөхтэрин сөбүн, кэнники хостоон ылан ханна илдьэттээбиттэрин чуолкайдастыбыт. «Железнай» маяк түбэтин ырыттыбыт, онно өлбүт дьону ханна кистиэхтэрин сөбүн кэпсэттибит. Ханнык кэмҥэ «Железнай» маяк сылдьарга табыгастааҕын, маршрутун, билигин күөл туругун, туох тиэхиньикэнэн сылдьарга табыгастааҕын, хайдах туһаныахха сөптөөҕүн, туох сатанарын-сатамматын тула кэпсэтэбит.

Үс киһи мустубута барыта эриэ дэхси буолбат, элбэх мөккүөрдээх, дакаастаһыылаах. Сергей эдэр, ол эрэн дойдутун историятынан дьарыгыран, 20-чэ сыл устатыгар Саха сирин буойуттарын пааматынньыгын көрө-харайа, кэлэр-барар дьоҥҥо наар кэпсии сатыы сылдьар киһи. Устрекаҕа рыбзавод территориятыгар этээстээх дьиэ туттубут, үйэтигэр балыксыт, сэниэлээхтик олорор киһи курдук кэпсииллэр. Оннук да быһыылаах, дьиэтин-уотун иһин-таһын көрдөххө.

Валентина Ивановна Перминова туһунан куруук ахтабын, Старай Руссаҕа баар суох иннибитигэр укта сылдьар киһибит. Эдэр эрдэҕинэ детсадка үлэлээн иһэн олохтоох сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн талыллыаҕыттан ол дуоһунаска үйэтигэр үлэлээбит. Администрациятын поселениеларыгар хаһан туох буолбута барыта кини илиитин иһинэн ааспыт. Билэрэ элбэх, сэрии саҕанааҕыны билэр дьону чуо билэттиир. Бу түбэҕэ кинини өрө көрөр ким да суох, билиҥҥи администрациялары, мичээрдээн кэбиһэ-кэбиһэ, «пока слушаются» эрэ диир. Бучацкай олох өрө тута сылдьар, барытын киниэхэ аадырыстаан иһэр. Саха сирин дьонун барытын Валентина Ивановна көрсөр, атаарар. Сүрэҕэ аккаастаан, үһүс искусственнай сүрэҕинэн сылдьар, бэйэтин сүрэҕэ 20-30 эрэ бырыһыан үлэлиир, атынын ол искусственнай сүрэҕэ хааччыйар. Сотору-сотору балыыһаҕа киирэр, саха дьоно кэлэрин иһиттэ даҕаны, ыстанан турар, көрсүтэлии барар. Кэргэнэ Иван Петрович үйэтигэр механизатор, быйыл 75 сааһын бэлиэтээбит. Валентина Ивановна сорук боллур уола.

Детсадка үлэлиир эрдэҕинэ Сергей кини детсадыгар сылдьыбыт. Аармыйаттан кэлээтин кытта Валентина Ивановна Сергейы ыныран ылан, Саха буойуттарыгар анаммыт пааматынньыктары көрө-харайа сылдьарыгар сорудахтаабыт. Сергей күн бүгүҥҥэ диэри киниэхэ саллаат курдук дьаһалы толоро сылдьар. Дьэ ону ол диэбэт, барытын утарылаһар өрүттэри этэн быһаартара сатыыр. Валентина мин бэйэм сылдьыбытым эрэ диэтэҕинэ, өрөлөспөт, утары тугу да этэрэ суох буолар быһыылаах. Кинилэр быыстарыгар мин кыбыллан турабын, маннык дөкүмүөҥҥэ олоҕурдум диибин. Валентиналыын уруккуттан мөккүһэн-мөккүһэн дэммитин ылсыбыт дьоммут, оттон Сергей саҥа киһи буоллаҕа, эрийэ-мускуйа ыйыталаһар, бэйэтин этиитин көмүскүүр. Дьэ оннук ырытыһаммыт син туох эрэ түмүккэ кэлэбит. Сергей Перминовтарга кэлэригэр 7 саастаах уолун илдьэ кэлбитэ. Уол, уол курдук, араас сэрии сэбин хомуйар эбит. Кинилэргэ бара сырыттахпына, коллекциятын көрдөрүөх буолла.

Куорат босхоломмут күнүн миитиниттэн бүтэн баран поисковиктар слеттарыгар сырыттым, онтон үргүлдьү Буреги поисковик уолаттарын кытта Сергей Демешевка айаннаатым. Сергейдиин Ильмень соҕуруу биэрэгэр хаһан туох сэриилэр буолбуттарын ырыттыбыт. 1941 сыллаахха 19-с биригээдэ сэриилэспит сиригэр туох да кыргыһыы буолбатах диэн түмүктээтибит. 1942 сыл тохсунньу 12 күнүгэр Взвад дэриэбинэтигэр 71-с хайыһар батальона атаката саҕаламмыта. Оччолорго Взвад дэриэбинэтигэр ньиэмэстэргэ көмөлөһөр, разведканан дьарыгырар олохтоохтортон тэриллибит 87 киһилээх этэрээт баар эбит. Бу дьон икки красноармееһы тутан аҕалбыттар, доппуруостаабыттар уонна хайыһардаах батальон сарсыарда атаакалыырын билбиттэр. Тоһуур оҥорбуттар. Батальон дэриэбинэҕэ киирэ сылдьыбыт, улахан аҥаара кыргыллыбыт, чугуйбуттар. Сарсыныгар атын сэрии чаастарын кытта көмөлөөн Взвады сэриилээн ылбыттар. Батальон дьоно эмиэ Взвадка көмүллэ сыталлар. Кинилэргэ анаан ааттара суруллубут эбии плитаны былырыын Ленинградтан биир дьахтар кэлэ сылдьан оҥотторбута. Ол иннигэр атын плиталарга 19-с хайыһар биригээдэтин дьоно сурулла сылдьаллара. Ол онно эбии 9 киһини суруйарга көрдөспүтүм. 8 киһини былырыын ремонт кэнниттэн эбии суруйбуттара. Биир киһибит, Капитонов Прокопий Яковлевич (Горнай оройуонун Орто Сурт дэриэбинэтэ) унуоргу биэрэккэ  сэриилэһэ сылдьан бааһырбыт уонна «Железнай» Маякка көмүллүбүт буолан хаалла. Ханна хайдах көмпүттэрэ буолла, олохтоохтордуун ырытыһан көрдүм. Буларбыт саарбах курдук этэллэр. Сүүрүктээх уу сороҕор буору тибилийэр, сороҕор буорун үлтү суурайан илдьэр дииллэр, баҕар олох да суох гыммыт буолуон сөп. Маяк таһыгар ньиэмэстэр сиргэ бетоннай хопто курдук миинэлэрин уурар сирдэрин уу буорун суурайан, сиртэн миэтирэ кэриҥэ хоройон турарын булан көрдүбүт.

Биригээдэ 1943 сыл олунньу ый 24 күнүгэр Ильмень күөл соҕуруу биэрэгэр кыдыллан, сорохторо эрэ куотан кэлэн Любжир күөл таһыгар тохтообут. Онно Капитоновы кытта хас бааһырбыт красноармеец өлөн көмүллүбүтүн туһунан билэ иликпин. Атаакалыылларыгар биригээдэ Блуденское күөл таһыгар тохтообуттарын билэбит. Онно эмиэ 2 киһи көмүллүбүт диэн иһитиннэрии баар. Онон ити дьоннорбутун ити күөллэр кытыыларыгар күһүн көрдөөрү бара сылдьарбыт буолуо. Яцколуун, Демешевтыын аэролодканы ыытар киһибит Алексей Олегович Кондратьевтыын элбэхтик ырыттыбыт. Ловать өрүс биэрэгэ үрдүк, онно көмпүттэрэ буолуо диэн түмүктээтилэр.

Быйыл халлаан ичигэс, ахсынньы бүтүөр диэри Ильмень суол турбут. Күөл уута элбэхтик эбиллибит, сааскы уу курдук бычалыйан тахсыбыт. Тохсунньуга хаар түспүтүн тыал хоту биэрэккэ үтэйбит, онно тоҥмут, онтон аны ону хоҥнорон тыалбыт соҕуруу биэрэккэ сыҕайбыт. Онон күөл туругун ким даҕаны кыайан билбэт диэн дьонум түмүк оҥордулар. ГИМСтар дьону күөлгэ киирэллэрин бобо сыталлар үһү. Быйыл кыайан сылдьыллыбат сыл диэн этэн хомоттулар. Яцко ГИМСтэр тойотторугар генерал майор Козыревка сурук суруйбута. Онтубут табылынна, көнүллээтилэр. Разведкабыт экспедициятыгар Взвад түөрт оҕотун кытта мин, Сергей Николаевич уонна операторбыт Потапов Андрей Владимирович айаннаатыбыт. Хаарбыт 10-ча см халыҥнаах. Аэролодкабыт кыайан хоҥнубакка эрэйдиир. Сорох сиргэ күөлбүт тааҥнаах. Киһи, кырдьык, мэнээк буранынан кыайан сылдьыбат эбит. Күөлбүт таһыма урукку сыллардааҕар 2 м курдук эбиллибит дэһэллэр. Талахтарбыт төбөлөрө эрэ көстөр. Алексей Олегович сирин-уотун билэрэ бэрт буолан, бу сир диэн чуолкай кэпсии иһэр. Үксүн, дөйүҥү буолан истибэппин да буоллар, маршруту билэр буолан син сэрэйэбин. Наадалаах сирбитигэр оҕолорго тоҕо бу сиргэ тохтообуппутун кэпсиибин. Икки былаахтаахпыт. Биирэ Саха сирин былааҕа, иккиһэ холбоһуктаах этэрээппит былааҕа. Кыргыттарбытыгар туттаран кэбистибит. Тыыбытыттан күөл мууһугар түстүбүт да, былаахпытын тэнитэбит. Тыала суох, биһиги баҕабытынан анаабыт курдук ылааҥы үчүгэй да күн түбэстэ. Бу сырыыбытынан аны күһүн хайа сиргэ сылдьан көрдүөххэ сөбүн туһумурдаатыбыт. Туһалаах сырыы буолла, оҕолор да астыннылар.

1942 сыллаахха кыһын Взвады сэриилээһин, Сергей Демешев испанецтар тустарынан кэпсээһинэ, Устрекаҕа испанецтар көмүллүүлэрэ барыта сибээстээҕин быһаардыбыт:

Взвадка сэрии буолбутугар, кинилэргэ көмөҕө диэн ааттаан, Новгород анныгар оборонаҕа сытар «Голубая дивизия» испанецтарыттан 263 сэрииһити Ильмень мууһунан ыыппыттар. Испанецтар туох аанньа таҥастаахтара баарай, айаннарыгар үлүйбүттэр, быстарыы буолбут. Взвадка тиийэ сылдьыахтара дуо, чуут Устрекаҕа 30-ча киһи сыккырыыр тыына эрэ тиийбит. Уоннааҕылар охтубуттар. Ол испанецтартан 16 киһини Устрекаҕа аҕалан көмпүттэр эбит. Хантан кэлбит испанецтары Устрекаҕа аҕалан көмтөхтөрөй диэн мунаахсыйар этим. Эрдэ «Голубая дивизия» испанецтара Ильмень күөлгэ үлүйбүттэрин син билэр этим эрээри, мин дьарыгырар тиэмэбэр сибээстээҕин дьөрү сэрэйэн да көрбөт этим. Сергей эмиэ испанецтар Устрекаҕа тоҕо кэлбиттэрин билбэт этэ. Ону дьэ көмөлөөн быһаардыбыт.

Испанецтар ол 30-ча киһиэхэ анаан бородуукта талона оноһуллубут. Ол талонунан билигин Испанияҕа элбэх киһи Арассыыйаҕа Устрека диэн дэриэбинэ баарын билэллэр үһү.

Кэпсэтэ олорон уолун коллекциятын көрдүбүт, туох сэрии тэрилэ буоларын быһааран биэрэммин, уол үөрүүтэ дьикти. Пляжка ыһылла сытар биир көстүрүүлэҕэ тааҥканы утары туттуллар РПГ-41 гранатаны уга сытара. Көстүрүүлэтэ уулаах буолан, граната хам тоҥо сытара. Көстүрүүлэлэрин хобордоох  хаппаҕар майгынныыр ылтаһынынан сабыы оҥосто сылдьалларын көрбүтүм, хантан ылбыттарын ыйыталастым. Пляжка ыһылла сыталлар, элбэх диир, Сергей. Ылтаһыны Сергейтэн көрдөөн илдьэ бардым. Ньиэмэстэр 80 кг үөһэ ыйааһынтан саҕалаан эстэр, тааҥка утары туттуллар, «растяжкаланнаҕына», көннөрү да саллааты өлөрөр миинэлэрин хаппаҕа диибин. Ол аата 19-с хайыһар биригээдэтин атаакатын кэнниттэн ньиэмэстэр, сэрэхэдийэн, ол миинэлэри күөл кытыытынан туруортаабыттар эбит. Кэһэлтэ буоллахтара дии. Биһиги дьоммут атаакалыылларын саҕана биир да саллаат кытылга миинэ баар этэ диэн ахтыытыгар суруйбатах этэ, хамандыырдар да араапардарыгар бэлиэтэммэтэҕэ. Ол аата миинэ суох буоллаҕа дии, кэлин туруоруллубуттар. Онон Демешев уолун байыаннай коллекцията эмиэ туһалаата.

Демешев дьиэ туттубут сиригэр воронкалар баалларын көрдөрбүтэ. 4 м диаметрдаах. Чугас-чугас хастар даҕаны. Арааһа, 150 мм пушка снарядыттан быһыылаах. Маннык кээмэйдээх воронкалар Псижа үрэх унуор эмиэ бааллара. Олорго улахан таастары, тимирдэри быраҕыталаабыттар этэ. Валентина Ивановна Вересково дэриэбинэттэн ньиэмэстэр пушканан ытыалаабыттар үһү диэн кэпсиирин туоһута буолуон сөп. Ити воронкаларга иккис сэрэйэн көрүү эмиэ баар.

Салгыыта:
Ильмень 1942 сыллаахха сайын

Аныгыскы нүөмэргэ