13.01.2025 | 14:00

Чэпчэки үлэҕэ киирсибэт

Чэпчэки үлэҕэ киирсибэт
Ааптар: Маргарита АКИМОВА
Бөлөххө киир

Биһиги кыһыммыт биир ураты көстүүтэ – хаар хойуутук түһэн үллүктүүрэ. Сарсыарда аҕыс чаастан үлэлэригэр уулусса хаарын оймоон кэлэр дьон күрдьүллүбүт тиэргэн устун тэрилтэлэригэр киирэн иһэн хайдахтаах курдук өрө көтөҕүллэ түһэллэрин киһи тылынан хайдах ойуулуох эбитэ буолла?!
Оттон бу бачча халыҥнык түспүт хаары ким маннык ыраастык күрдьэрий? «Хас чаастан үлэлээн, бачча улахан территория маннык көрүҥү ыллаҕай?» – диэн син биир эмэ киһи төбөтүгэр киирэн ааһар болуохтаах.
Дьокуускай куорат кытыытыгар турар 34 нүөмэрдээх оҕо интэринээт-дьиэтигэр киһи эрэ сэниэтин-сылбатын ылар, омос көрдөххө боростуой эрээри, эппиэтинэстээх үлэҕэ 2011 сылтан үтүө суобастаахтык үлэлээн кэлбит Игорь Пантелеймонович Христофоровтыын кэпсэттибит.

Игорь Пантелеймонович, кэпсэтиибитин оҕо саас кэмнэрин санаан ааһыыттан саҕалыах. Ханна күн сирин көрбүккүнүй?

– Төрөөбүт дойдум уруккута Байаҕантай улууһун киинэ буола сылдьыбыт Баайаҕа. Билигин Мандар Ууспутунан, уус түмэлинэн, элбэх үлэһит, айааччы, тутааччы, уус, боростуой үлэһит дьоммутунан киэн туттабыт.

Мин 1967 сыллаахха балаҕан ыйын 10 күнүгэр Пантелеймон Никифорович, Александра Алексеевна Христофоровтарга сэттис оҕонон төрөөбүтүм. Бииргэ төрөөбүттэр уон биирбит: сэттэ уол, түөрт кыыс. Ийэбит, аҕабыт үөрэҕэ суох боростуой дьон этилэр. Биһигини үлэҕэ эрдэттэн сыһыаран, кыыс, уол үлэтэ диэн араарбакка ииппиттэрэ. Сарсыарда оскуолаҕа тахсыах иннинэ дьуһуурустубанан муоста, иһит сууйуутун, дьиэ тас үлэтин үмүрүтэр буоларбыт. Ийэбит кыра сырыттахпытына улахан аһыыр остуолбут тула барыбытын олордон, бэрэски оҥорорго үөрэтэрин санаатахпына, наһаа күндү. Ол иһин билигин бэрэски оҥоруутун тулуппаппын (күлэр – Аапт.) Аны сайынын бары субуруһан чучунаахтыыр, үөрэ ото хомуйар, күһүнүн бары отоннуур этибит. Кыһын аһыыр аспытын булунарбыт.

Аҕабыт хара үлэһит буолан, биир кэм үлэҕэ сылдьара. Кыһын тоһуттар тымныыттан толлубакка, сайын өҥүрүк куйаастан иҥнибэккэ, быһата, туох үлэ баарынан хачыгырайара. Бостуук да буолара, от звенотун да салайара.

Итинник тоҥон-хатан, аһыыр-аһаабат икки ардынан сылдьан, эрдэ бу сиртэн бараахтаатаҕа. Баара суоҕа 62 сааһыгар эрэ. Эр киһиэхэ бу саас үһү дуо? Дьолго диэххэ сөбө буолуо, биһиги, оҕолор, бары ыал буолбуппутугар, бэйэтин илиитинэн дьиэбитин тутан биэртэлээбитэ. Эдэр сылдьан доруобуйатын туругунан аармыйаҕа сулууспалаабатаҕын: «Мин сулууспалаабатахпын уолаттарым ситэрдилэр», – диэн киэн тутта кэпсиирэ. Ол курдук биһиги бииргэ төрөөбүт сэттэ уол бары Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр ытык иэспитин төлөөбүппүт.

Ийэм Александра Алексеевна Дьоруой Ийэ. Ыал кыра оҕото буолан, наар ыалтан ыалга иитиллэн, кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ миккиллэн, биһигини, оҕолорун, эмиэ үлэттэн куттаммат, чаҕыйбат уонна хайаан да тиһэҕэр тиэрдэр гына үөрэппит. Ийэм төрдү-ууһу билии хайаан да наадалааҕар болҕомтоҕо уурар. Кыра сааспытыттан төрүттэрбитин билиһиннэрэрэ, кэпсиирэ. Ол түмүгэр “таай”, “абаҕа”, “саҥас”, “эдьиий”, “убай” диэн кимнээхтэрин арааран өйдүү улааппыппыт. Төрөөбүт дьиэбит истиэнэтиттэн төрөппүттэрбит, бииргэ төрөөбүттэр икки ардыгар истиҥ сыһыаҥҥа, түмсүүлээх, үлэттэн толлубат буолууга иитиллии – ийэлээх аҕабыт тус холобурдара, кинилэр үөрэхтэрэ.

Бу аҕыйах хонугунан күн күбэй ийэм 94 сааһын туолар. Билигин дойдутугар быр-бааччы оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин тапталларыгар бигэнэн, сүмэлээх сүбэлэрин биэрэ олороруттан үөрэбин. Бэйэтин сааһыгар сөптөөх күннээҕи дьарыктаах, күн бокуойа суох.

Игорь, «Артек» курдук Бүтүн Сойуустааҕы лааҕырга сылдьыыҥ актыбыыс буоларыҥ туоһута диэтиҥ?

– 1974 сыллаахха Баайаҕа орто оскуолатын боруогун атыллаабытым. Октябрёнок буолбутум, пионерга киирэн, үчүгэй үөрэҕим, уопсастыбаннай олоххо көҕүм иһин «Артек» лааҕырга сынньанан кэлбитим. Комсомол тэрилтэтин актыыбынай чилиэнэ этим. Урукку олох сиэринэн оскуола бары тэрээһиннэригэр кыттарым. Спортивнай күрэхтэһиилэри, уус-уран самодеятельноһы да тумнубат этим. Оскуоланы 1984 сыллаахха үчүгэй аттестатынан бүтэрэн, оччотооҕу кэм сиэринэн үрдүк үөрэххэ туттарсар путёвка биэрбиттэрэ. Хабаровскай куоракка баран туттарсан, кыайан киирбэккэ, кэлэн Петр Алексеев аатынан сопхуос Баайаҕа отделениетыгар үлэлии киирбитим. Урут үрдүк үөрэххэ киирбэтэххинэ хайаан да сопхуоска 2 сыл үлэлии халыахтааҕыҥ. Ол курдук аармыйаҕа барыахпар диэри бостуугунан, ыанньыксытынан, субан сүөһү көрөөччүтүнэн үлэлээбитим.

1985 сыл күһүнүгэр Сэбиэскэй Аармыйаҕа барар бэбиэскэ тутан, Амурскай уобалас Черемхово дэриэбинэтигэр мотострелковай полка разведротатыгар түбэһэн, икки сыл сулууспалаабытым. 1987 сыл кыһыныгар дембеллэнэн, кэлэр сылыгар Валя Матвеева диэн учуутал кыыһы көрсөн, сөбүлээн, ыал буолбуппут. Бииргэ олорбуппут быйыл 37 сылын туолар. Үс оҕону күн сирин көрдөрөн, билигин эбээ, эһээ буолан олоробут.

1997 сылга диэри тыаҕа олорон баран, үлэ-хамнас суоҕуттан, куоракка көһөн кэлбиппит. Кэргэним 10 нүөмэрдээх оскуолаҕа 1997 сылтан билиҥҥэ диэри алын сүһүөх кылаас учууталынан үлэлиир. Мин, үөрэҕэ суох киһи, араас боростуой, сүгэр-көтөҕөр үлэҕэ сылдьабын.

Үлэ куһаҕан-үчүгэй диэҥҥэ арахсыбат, дьоҥҥо туһалааҕар ордук суолта ууруллар диэҥҥэ сөбүлэһиэҥ дуу, Игорь? Үлэни таарыйбычча, дворник үлэтигэр тохтуох. Сылаалаах буоллаҕа?

– Оннук. Чэпчэки үлэҕэ киирсибэт. Мин 2011 сыллаахха куорат 34 нүөмэрдээх оскуолатыгар үлэлии киирбитим. Ол сылтан ыла тохтоло суох боростуой гынан баран, ыарахан, сэниэни-сылбаны ылар дьиэ таһын илбийээччи, хомуйааччы, ыраастааччы, быһаччы эттэххэ, дворник үлэтин үлэлээн кэллим. Үлэ чааһа диэн бу үлэҕэ суох да курдук. Хаар түһэр кэмигэр үлэһиттэр кэлиэхтэрин иннинэ тиэргэни ыраастаан бэлэмниэххэ наада. Чэ, сайынын арыычча үлэҥ чэпчиир.

Күһүн, хаар түһэн саҕалаатаҕына, үлэбэр сарсыарда түөрт аҥаарга-биэскэ кэлэбин. Эрдэ бүтэрэн бараары диэн буолбакка, хомуйар, сиппийэр территориям олус улаханыттан. Үлэһиттэр кэлэллэригэр ыраас буоллун диэн. Бу маннык эрдэ кэлэн баран күнүс 12-гэ, чэ, сороҕор эрдэ соҕус, тохтоло суох үлэлээтэххинэ биирдэ хаарыҥ иннин ылаҕын. Дьэ, сылаалаах үлэ. Хаар күүскэ түһэр кэмигэр субу күрдьэн бүтээт, иккистээн күрдьэҕин. Хаар диэн оннук,  түһэр кэмигэр сынньаппат. Өссө биир дворник баара буоллар дии саныыр этим. Оннук улахан сири күрдьэбин.

Бу үлэлиирбэр саамай хомойорум диэн – массыыналаах дьон күрдьэ сылдьар сирбин үрдүнэн тэпсэн ааһаллара. Анаан эрдэ кэлэн, массыына сылдьарыгар диэн суол күрдьэн бэлэмниирим үрдүнэн. Боростуой үлэһит үлэтин сыаналаабат дьон, дьэ, баар буолааччы.

Ол да буоллар күрдьүллүбүт тэлгэһэттэн ордук кэрэ көстүү суохха дылы буолар. Үлэһиттэрбэр хайдахтаах үчүгэй настырыанньаны биэрэрэ буолуой ыраас территория! Дворник үлэтэ ону таһынан доруобуйаҕа туһата баһаам буоллаҕа эбээт! Онон хас биирдии үлэ туспа кэрэлээх.

Олус үчүгэй дии. Ол эрээри биэс-алта чаас устата хаары кытта өрө мөхсө сылдьар салгымтыалаах буолуо ээ. Кигинэйэн искэр ырыа ыллыыр буолаарыгын диэммин ыйытабын. Ырыа киһи аргыһа диэҥҥэ сөпсөһөҕүн дуо?

– Мин олус эрдэттэн үлэлиир буоламмын, чуҥкук соҕус буолааччы. Хараҥанан харахтанан сылдьаҕын буоллаҕа. Тулаҥ тымныы, ким да суох. Таайбыт курдук ыйыттыҥ дии (күлэр – Аапт.). Ол иһин төлөпүөммэр баар ырыалары куруук истэбин. Сөбүлүүр ырыам кэллэҕинэ, испэр, кырдьык, ыллаһабын. Оннук гынан сэргэхсийэри ааһан, ырыаны өйдөөн-дьүүллээн истэргэ үөрэнним быһыылаах. Урут, холобура, тылыгар-өһүгэр, ис хоһоонугар төрүт кыһаммакка, үлүбээй истэр этим. Оттон чуумпуга соҕотоҕун үлэлии сылдьан иһиттэххэ, киһи ырыа иһигэр букатын киирэн хаалар эбит. Киһини толкуйдатара,  араас санааҕа киллэрэрэ да элбэх. Бытаан матыыптаах ырыалары сөбүлүүр эбиппин. Мантан сиэттэрэн, ыра санаабын толорон, ырыа ыллыырга үөрэтэр анал дьарыктарга сылдьаммын, уонча ырыаны устуудьуйаҕа уһултаран таһаардым. Ырыа, уопсайынан, киһи, олох аргыһа дииллэрэ кырдьык эбит диэҥҥэ сөпсөһөбүн.

Игорь Пантелеймонович, биһиги курдук хаардаах сиргэ олорор дьоҥҥо дворник курдук олус наадалаах үлэ туһунан сиһилии сэһэргээбиккэр махтанабын. Бу үлэҕэ аналлаах хоһоону аахтахха, киһи өссө суолта уурар. Онон Индиана Феофанова хоһоонунан бүгүҥҥү кэпсэтиибитин түмүктүөх.

 

Ахсынньы тымныыта адьаһын хам ылла,

Күн көрбөт күнүһэ түүн тэҥэ сыылынна.

Баар тыыннаах барыта сылааһы былдьаста,

Арай тас үлэһит кыһынныын кыйдаста.

 

Сыр – сыр – сыр сырдырҕыы сиппиирэ күөрэҥниир,

Сур – сур – сур сурдурҕуу сиппийэ хаар тарыыр.

 

Итииргээн уолуга сайынныы нэлэйэр,

Төлөннөөх сүрэҕэ чэҥ мууһу ириэрэр,

Эрчимнээх хамсаныы эр бэрдин эрчийэр,

Чысхааннаах дьыбарга тулууру эрэйэр.

 

Сыр – сыр – сыр сырдырҕыы сиппиирэ күөрэҥниир,

Сур – сур – сур сурдурҕуу сиппийэ хаар тарыыр.

 

Туругур өрүүтүн, эн, төһүү үлэһит,

Көстүбэт көдьүүстээх эрдьигэн эрдэһит!

Хайа да сарсыарда тус суолбун суруйбут,

Дьыл кэмин батыһа аартыкпын арыйбыт.

 

Сыр – сыр – сыр сырдырҕыы сиппиирэ күөрэҥниир,

Сур – сур – сур сурдурҕуу сиппийэ хаар тарыыр.

 

Хаартыскалар:

Дьоруой тус архыыбыттан

Сонуннар

Ордук ааҕаллар

Екатерина Семенова: «Ылдьаананы аһынным ээ...»
Дьон | 08.02.2025 | 12:00
Екатерина Семенова: «Ылдьаананы аһынным ээ...»
Бу күннэргэ «Саха» НКИХ көрөөччүлэрэ «Уот Дьулустаан» диэн саҥа сериалынан олоробут диэтэххэ, омун буолбатах. Киэһэ аайы: «Киинэбит кэлэрэ чугаһаата», – диэн бассаап бөлөхтөр оргуйа түһэллэр. Саҥа сериалга киҥнээх, кырыктаах Ылдьаана хотун оруолун чаҕылхайдык толорбут Екатерина Семенова көрөөччү киэҥ биһирэбилин ылла.   Бүгүҥҥү сэргэх сэһэргэһээччибит –  СӨ Үүнэр көлүөнэтин тыйаатырын артыыһа, СӨ...
Саргылан Семенов: «Паралимпиада кыһыл көмүһүн ылларбын...»
Дьон | 01.02.2025 | 11:00
Саргылан Семенов: «Паралимпиада кыһыл көмүһүн ылларбын...»
Кини – 25 саастаах эдэр киһиэхэ олох ыараханын, аһыытын-ньулуунун билбит, ол охсууттан самныбатах, күүстээх санаалаах, сахалыы мындыр толкуйдаах, саастаах да дьоҥҥо холобур буолар киһи киэн туттар дьоруойа.   – Саргылан, бастатан туран, бэйэҥ тускунан билиһиннэриэҥ дуо? – 1999 сыллаахха Уус Алдан улууһун киинигэр Бороҕоҥҥо төрөөбүтүм, улааппытым, оҕо, эдэр сааһым барыта онно...
Саха түмэлигэр ураты быыстапка турда
Сонуннар | 07.02.2025 | 22:12
Саха түмэлигэр ураты быыстапка турда
Саха АССР оскуолаларын 1985 сыллааҕы выпускниктара быйыл оскуоланы бүтэрбиттэрэ 40 сылын туолар. Кыайыы 40 үбүлүөйдээх сылыгар Саха сирин оскуолаларын бүтэрбит  тыһыынчанан оҕо бүгүн бэйэлэрэ олохторун орто омурҕанын ааһан, үүнэр көлүөнэни, эдэр ыччаты дойдуга тулхадыйбат таптал, бэриниилээх буолуу тыыныгар үлэлэһэр ытыктанар дьон. Кинилэр бу үтүө дьулуурдара атыттарга холобур эрэ буолар аналлаах....