Чэгиэн буолуох, харыстаныах!

«Харчылаах эрэ буол, тугу барытын атыылаһыахха сөп. Арай доруобуйаны, чөл, чэгиэн туругу хайдахтаах да харчыга атыылаһар кыах суох», – диэн сөпкө этэллэр. Бары да итини билэр, өйдүүр курдукпут. Ол эрээри дьиҥ олоххо үгүстэр чөл буолар, эти-сиини тупсарынар, ыарыыны баалыы илигинэ быһааттаран, эмтэнэ охсор туһунан умнабыт. «Чэ, кэлин, иллэҥсийдэххэ» диирбит – баар суол. 
Дьиҥинэн, «ОМС полиһынан олорор сиргит поликлиникатыгар «диспансеризацияҕа бука диэн кэлиҥ, босхо көрдөрүнүҥ» диэн эмчиттэр атахпытыгар эрэ үҥпэт курдуктар. Оттон эмтээһин хаачыстыбатын, уочарат, босхо эминэн хааччыйыы, таһымнаах эмчит тиийбэт кыһалҕата, босхо эмп хойутуура, тиийбэтэ – туһунан кэпсэтии. Үтүө да өрүт үгүс, мөкү да – элбэх. Хаҕыс сыһыан, итэҕэс-быһаҕас да  суох буолбатах.
Бастаан диспансеризацияттан саҕалыахха.

Ыарыыны эрдэттэн быһаарыы эмтэнии көдьүүһүн үрдэтэр

Саха сирин үрдүнэн алтынньы ый устата «Доруобуйа күһүҥҥү марафона»  тэрээһин буола турар. Бу – Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтэ дьон ыарыыны эрдэттэн быһаартаран, эрдэ-сылла эмтэнэрин туһугар «Уһун уонна көхтөөх олох» диэн национальнай бырайыак чэрчитинэн ыытар үлэтин биир хайысхата буолар.

Ый ортото марафоҥҥа өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 2 тыһ. киһи кыттыбыт, кинилэртэн 800 киһи дириҥэтэн чинчийиигэ ыытыллыбыт. Бу төһө элбэҕин-аҕыйаҕын бэйэҕит сыаналааҥ. Дьокуускай куорат поликлиникалара бу тэрээһинтэн туора турбатылар. Холобур, 3-с №-дээх балыыһа аахсыйа кэмигэр сахарнай диабеттаахтарын, сүрэхтэрэ аһааҕырыылааҕын да билбэккэ сылдьыбыт дьоҥҥо диагноз туруорбуттара элбэҕи этэр. Көрдөрүммүт дьон 40 %-нара чинчийии иккис түһүмэҕэр ыытыллыбыт. О.э. муус доруобайдар диир кыаллыбат.

Дьоҥҥо табыгастаах буоллун диэн, поликлиникалар хас үлэ күнүн ахсын киэһэ 20.00 ч. диэри, бэл субуотаҕа – күнүс 15.00 ч. диэри приемнуу олороллор. Сыһыарыллыбыт поликлиникаҕар Кэлим-контакт киин 122 нүөмэрин нөҥүө быһаччы эрийэн, «К врачу» сыһыарыыга киирэн биитэр  Судаарыстыбаннай өҥө порталын нөҥүө суруйтаран, бэйэҕэр табыгастаах кэмҥэ суруйтарар кыах бэриллэр. Манна доруобуйа уопсай туругун көрдөрүүттэн саҕалаан, искэн уонна С гепатит скрининнэрин ааһар буолан, табыгастаах. Аахсыйа кэмигэр 18-тан үөһэ саастаах ким баҕарар көрдөрүнүөн сөп. Оттон уонна, 40-нун туолбут киһи сыллата хайаан да диспансеризацияны ааһыахтаах. Бэл, диспансеризацияны ааһарга үлэ тэрилтэтэ 1 күн көҥүллүүр эбээһинэстээх.

Оскуолаҕа медкэбиниэт сөргүттүлэр

Оскуолатааҕы медпууннар тохтотуллан, бэйэтин кэмигэр улахан мучумаан тахса сылдьыбыта. Оттон быйыл Саха сирин үгүс оскуолатыгар эмчит кэбиниэтэ хаттаан сөргүтүллэн, төрөппүттэр туруорсуулара олоххо киирбитэ кэрэхсэбиллээх.

Ил Дархан Анал этиитигэр олоҕуран, үөрэх кыһаларыгар медиссиинэ өҥөтүн сыыйа, түһүмэхтэринэн киллэрэр туһунан быһаарыы ылыллыбыта. Муниципальнай тэриллиилэр ону олоххо киллэрэргэ көмөлөһөргө сөбүлэҥ түһэрсэн, эмчит кэбиниэтин өрөмүөннээн, оҥорон биэрбиттэр. СӨ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтэ медкэбиниэккэ лиссиэнсийэ биэриини уонна эмп тэриллэринэн хааччыйыыны ылыммыт. Оскуолаларга сөптөөх хос көстүбэтэ туһугар кыһалҕа буолара. Дьокуускай куоракка бу боппуруоһу быһаарарга куорат уокуруктааҕы дьаһалтата, биллэн турар, эмиэ үлэлэстэ.

Миэстэтигэр баар эмп тэрилтэлэрин кылаабынай быраастара сүҥкэн үлэни ыыттылар. Ол түмүгэр бу үөрэх дьылын саҕаланыыта 96 оскуола медкэбиниэттэнэр кыахтаммыт. Онно, эмчитинэн, холобур, ХИФУ мединститутун уонна медколледжы бүтэрээччилэр үлэҕэ киирбиттэр.

Мантан инньэ оскуолаҕа үлэлиир, эмчит үөрэхтээх гигиенист идэлээхтэр доруобуйа харыстабылын тиһигэр киирэллэрэ быһаарыллыбыт. Оскуола медиктэрэ туһааннаах салааҕа сыһыарыллан,  кинилэргэ эмчит ыстааһа ааҕыллар уонна эмчиккэ көрүллэр чэпчэтии дьайар буолбут.

Доруобуйа харыстабылын тутуута, үбүлээһинэ эбиллэр

«Доруобуйа харыстабылын бастакы сүһүөх тэрилтэтин тупсарыы (модернизация)» бырагыраама 2025 сылтан «Уһун уонна көхтөөх олох» бырайыагын чэрчитинэн салгыы үлэлиир.

О.и. быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ мэдиссиинэ 9 бөдөҥ эбийиэгэ үлэҕэ киириэхтээҕэ былааннаммыта. Эрдэ бигэргэммитинэн, 2028 сылга диэри өссө 15 тутуу эбиллиэхтээх.

Эһиилги курдук, «куру ыга тардынар» бүддьүөккэ доруобуйа харыстабылыгар сыһыаннаах тэрээһиннэргэ  33 млрд солк. эбиллэр буолбут. Ол сүрүннээн босхо эминэн хааччыйыыга уонна санавиацияҕа улаатара сабаҕаланар. Холобур, босхо эминэн хааччыйыыга 3 млрд 830 мөл. солк. тыырар гына торумнаммыт. «Саха сирин оҕолорун доруобуйата» бырайыакка 40 мөл. солкуобайтан 272 мөл. солк.  диэри үгүөрү ороскуот былааннаммыт. Итинтэн дьахтар уонна оҕо доруобуйатын харыстабылыгар, ийэҕэ бэриллэр нобуору ылыыга, быһыы уонна оҕо аһылыгынан хааччыйыыга барыахтаах эбит.

Ол эрээри...

Ол эрээри ыалдьар дьон ахсаана эбиллэр. Барыта олус үчүгэй буолбатах. Долгуйар төрүөт эмиэ баар. Доруобуйа харыстабылын сыллааҕы отчуотугар ыарыы диагноһын тутаах кылаастарга арааран туран, туһааннаах ыарыы сыл устата төһө киһиэхэ аан бастакытын бигэргэммитэ ураты болҕомтону ылар. Ол туһунан дааннайы, сыл хойутаан да буоллар, Сахастат киэҥ араҥа билиитигэр таһаарар. О.э. 2024 с. киирбэтэх. Холобур, 2020 сылтан саҕалаан суруллубуттан көрдөххө, пациеҥҥа бу иннинэ билбэтэх диагноһа туруоруллара сыллата улаатан иһэрэ дьиксиннэрэр. Ол курдук, бары көрүҥ ыарыыны киллэрэн, 2020 сыллаахха  878,9 тыһ. киһиэхэ эрдэ ыалдьыбатах диагноһа бигэргэммит. 2021 сылга тиийэн ити көрдөрүү 1040 тыһ. киһи буолбут. 2022 сылга 1234 тыһ. киһи буола эбиллибит. Оттон 2023 сыллаахха, син түһэн, 1099 тыһ. киһиэхэ бу иннинэ ыалдьа сылдьыбатах диагноһа туруоруллубут.

Бу хобдох чахчыны доруобуйа айгырааһына улааппытынан уонна ыарыыны эрдэттэн сэрэтии үлэтэ эбиллэн, диспансеризация күүскэ ыытыллар буолбутунан, саҥа эмп тэрилтэлэрэ тутуллан, аныгы технология киирэн, чинчийии хаачыстыбата үрдээн, урут биллибэккэ хаалар ыарыылар кэбэҕэстик көстөр буолбуттарынан быһаарыахха сөп курдук. Ону тэҥэ, бу иннинэ түһээн да баттаппатах ковид-19 ыарыы «хаардыы хаампыта» уонна ол содула улаханнык охсубут чинчилээх.

*Ол курдук, табылыыссаны көрдөххө, туох хайа иннинэ тыынар уорган ыарыытыгар сыһыаннаах диагноһы аан бастакытын ылбыт дьон лаппа элбээбит. 2020 сылга – 488,6 тыһ., 2021 сылга – 551,8 тыһ., 2022 с. – 657,7 тыһ., 2023 сылга – 649,7 тыһ. киһиэхэ итинник диагноз турбут! Өйдөөн көрүҥ: иллэрээ сыл 1099,9 киһиэхэ бастакытын туруорбут диагностарыттан сыччах тыынар уоргаҥҥа сыһыаннааҕа – 649,7 тыһ!

*Ону тэҥэ сорох инфекционнай көрүҥ уонна паразитарнай ыарыынан ыалдьыы эбиллибит. 2020 сыллаахха 15,8 тыһ. киһиэхэ оннук диагноз турбут буоллаҕына, 2023 сылга бэлиэр – 23,8 тыһ. киһиэхэ.

*Искэн үөскээһинэ эмиэ эбиллэн иһэр. 2020 сыллаахха, 6,8 тыһ. киһи искэннээҕэ быһаарыллыбыт, 2023 сылга тиийэн – 9,3 тыһ. киһиэхэ баара биллибит.

*Хаан уонна хаан оҥорор уорганнар ыарыылара, организмҥа иммунитет дьайыытын уларытар итинтэн да атын кэһиллии тахсыбытын түмүгэр үөскээбит ыарыы икки бүк кэриҥэ эбиллибит. О.э. итинник ыарыылар диагнозтара 2020 сылга 2,6 тыһ. киһиэхэ аан бастакытын турбут, 2023 сылга – бэлиэр 5 тыһ. киһиэхэ! Манна эмиэ коронавирус «суола-ииһэ» биллэр курдук.

*Аны, ньиэрбэ тиһигин ыарыыта 2020 сылга 14,3 тыһ. киһиэхэ быһаарыллыбыт буоллаҕына, иллэрээ сыл 22,6 тыһ. киһиэхэ турбут.

*Уҥуох-былчыҥ тиһигин уонна силгэ, иҥиир ыарыыларын диагноһа туруоруллуута  23,1 тыһыынчаттан 38,6 тыһ. диэри эбиллибит.

*Ордук долгуйа, уйуһуйа көрбүтүм: оҕо төрүөҕүттэн аноманиялаах (сайдыытыгар хаалыылаах), деформациялаах кэлбитин уонна хромосомугар кэһиллии баарын көрдөрөр диагноз 2020 сыллаахха 1,7 тыһ. киһиэхэ быһаарыллыбыт. Оттон 2023 сылга итинник диагноз 3 тыһ. киһиэхэ турбут! 

Инбэлиит эбиллэр

Сахастат официальнай чахчытыгар сигэнэр буоллахха, Өрөспүүбүлүкэ 18-тан үөһэ саастаах олохтоохторо доруобуйаларын туругунан инбэлииккэ тахсыылара эмиэ сыллата эбиллэр эбит. Бу – 2025 сылга киэҥ иһитиннэриигэ тахсыбыт дааннайга тоҕо эрэ иннинээҕи 2024 с. киэнэ киирбэтэх. Оҕолор инбэлииккэ тахсыыларын көрдөрүүтэ эмиэ мэлигир. Оттон улахан дьон көрдөрүүтэ долгутар.

Үлэ үгэнигэр сылдьыан сөптөөх дьон инбэлиит буолаллара элбэҕи этэр, сэрэхэдитэр.

«Доруобуйа аһааҕырыытыгар хамсык ыарыыта дьайа, охсо сытар эбит», – диэн быһаччы түмүгү оҥорор кыаллыбат, сабаҕалыахха эрэ сөп. Онон идэлээх эмчиттэрбит, учуонайдарбыт бу хара дьайдаах хамсык ыарыы дьайыытын (коронавируһу утары бэриллэр быһыы да киэнин эмиэ) сиһилии үөрэтэн, чинчийэн, сөптөөх, кырдьыктаах түмүгү таһааралларын нэһилиэнньэ күүтэр. Эбэтэр нэһилиэнньэҕэ сырдатыллыбата дуу? Хамсык содулун туоратыыга, туругу чөлүгэр түһэриигэ үлэ барбат буолбатах. Оттон көдьүүһэ хайдаҕый?

Дьиктитэ, 2024 сыллааҕы көрдөрүү арай санаторий-курорт хайысхалаах уонна сынньалаҥы тэрийэр тэрилтэлэргэ сыһыаннаах үчүгэй иһитиннэриигэ киирэ сылдьар.

Көрөргүт курдук, санаторий, сынньатар тэрилтэ ахсаана 4 сыл иһигэр икки бүк эбиллибит. Куойката да 598-нан элбээбит. Киһи көрөн үөрэр. Оттон быһаарыыны сыныйан аахтахха, санаторий-курорт тэрилтэлэрэ диэҥҥэ анал куойкалардаах, доруобуйа туругун чөлүгэр түһэрэргэ сүрүннээн айылҕа дьайар күүһүн төрүтүгэр үлэлэһэр тэрилтэлэр (лечение на основе использования целебных свойств природы) киирэллэр. Оттон «сынньалаҥы тэрийии» диэҥҥэ – дьон сынньанарыгар анаммыт, доруобуйаны чэбдигирдэргэ көмөлөөх тэрилтэлэр. Сынньалаҥы тэрийии диэҥҥэ сынньалаҥ базалара (база отдыха), сынньанар дьиэлэр, кемпиннэр уонна да атын сынньалаҥы тэрийэр туристическай базалар уо.д.а. киирсэллэр. Онон уруккулуу көрө-билэ үөрэммит санаторийбыт буолбакка, бу икки көрүҥ бииргэ холбоммутун суотугар ахсаан эбиллибит диэн өйдүөххэ сөп курдук. Кылгастык үллэһиннэххэ, итинник. Биири өйдүөхтээх эбиппит: киһи чэгиэн уонна уһун олохтоох буоларыгар, бастатан туран, бэйэтэ кыһаллыан наада. Чэгиэн буолуҥ!