Чөл куорат буолуохпут дуо?

Ааспыт нэдиэлэҕэ сокуону кэһэн арыгы атыылыыр сымыйа кафеларга уонна “наливайкаларга” сыһыаннаах 10 административнай боротокуол толорулунна. 205 л арыгы былдьанна.  Бу үлэ күүһүрэн иһиэҕэ.

2-ГИС көрдөххө,  Дьокуускайга арыгылаах утаҕы атыылыыр сокуонунан көҥүллээх 274 арыгы маркета, маҕаһыына баар. О.и. сыччах “Ремикс” 63 маҕаһыыннаах! (Оттон бу дьыл муус устар ыйыгар 309 маҕаһыын баарыттан“Ремикс” киэнэ 61 этэ). 2-с миэстэҕэ 25 филиаллаах “Больше меньше” алкодискаунтер сылдьар. Ити киинтэн силис тардар маҕаһыыннары сэргэ “Якутия” ҮАПК олохтоох арыгыны оҥорон атыылыыр. Эрэстэрээннэргэ эмиэ арыгы, пиибэ атыыланарын эбэн кэбиһэбит. Дьокуускай курдук эһээхэй уонна оскуола, дьыссаат оҕолорун олоччу ааҕан, баара эрэ 373-390 тыһыынча нэһилиэнньэлээх куоракка, дьиҥинэн, бу да элбэх.

Ону баара, сөҕүөхпүт, кэлэйиэхпит иһин, арыгыны атыылааччы “аҕыйах” диэбит курдук балаһыанньа бүрүүкээбитин бүгүҥҥү күн көрдөрөр. Ол курдук, ити үлүгэр арыгы хамаҕатык атыыланар кэмигэр ОННО ЭБИИ сокуону кэһэн туран, “туочука” буолааччы, тимир көлөнөн көтүтэ сылдьан арыгы атыылааччы билигин да хара баһаам.

Ону ыытыллар бэрэбиэркэ уонна дьон үҥсүүтэ көрдөрөр. Ити иһигэр арыгыны атыылыыр көҥүлэ (лиссиэнсийэтэ) суох атыылааччы, көҥүллэммэт кэмҥэ атыылаан, харытыттан харбаппыт да аҕыйаҕа суох. Ол да буоллар, “харахтарыгар харчы кыбыллыбыт” алко-биисинэстээхтэри ыстараап көрүллүүтэ, административнай да сэмэ бэриллиитэ уодьуганнаабат чинчилээх.

Сыыппаралар, чахчылар

2024 сылга киин куоракка ИДьМ “Якутское” МУ үлэһиттэрэ арыгы сокуоннайа суох атыытыгар сыһыаннаах  административнай буруйу кэһии тахсыбытын туһунан 271 аактаны толорбуттара.  Бу сылга үктэниэхтэн бэлиэр 293 аакта бэлэм. Оттон төһөтө биллибэккэ-көстүбэккэ хаалара буолуой?

Дьокуускайга былырыын, нэһилиэнньэ 1 киһитигэр тиксэринэн, 5,76 л арыгы иһиллибит.  Оттон 2023 с. 5,8 л этэ, 2022 с. олох да – 6,4 л этэ. Онон, кыралаан да буоллар, арыгыны иһии аҕыйаабыт.

*Манна биири бэлиэтиир тоҕоостоох: судаарыстыбаннай ыстатыыстыка чахчытыгар, оҕотуттан улаханыгар диэри нэһилиэнньэ уопсай ахсаана ылыллар. Көрдөрүүнү улахан дьоҥҥо эрэ түҥэтэр буол, сыыппара биллэ улаатыа этэ. Оттон иһиллибит арыгы диэҥҥэ кыһыл дуу, буокка, коньяк дуу диэн араарбакка, иһиллибит арыгыга баар ыраас испиир кээмэйэ ыйыллар.

*Иккис хобдох түгэн: 2024 с., иннинээҕи сылга тэҥнээтэххэ, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн арыгыны иһии түмүгэр биитэр арыгы содулуттан үөскээбит ыарыыттан өлүү  46 % эбиллибит. Бу туһунан СӨ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин кэллиэгийэтигэр этиллибит. Мантан сэдиптээн, эбиитин арыгы хаачыстыбата мөлтөөбүт биитэр хамсык ыарыы кэнниттэн нэһилиэнньэ ыарыыны утарсар күүһэ намтаабыта  төрүөт буолбут дуу диэн толкуй үөскүүр.

*Арыгы диэн абааһы аһа суоҕа буоллар, өрөспүүбүлүкэҕэ оҥоһуллар буруй үс гыммыт биирэ суох буолуо этэ. О.э. оҥоһуллубут буруй 32,3 %-на – холуочук, итирик туруктаах сылдьыы түмүгэ.

Буруй баһыйар өттө Дьокуускайга тахсар. 8 ый иһигэр 4362 буруйу оҥоруу бэлиэтэммит. Итинтэн үс гыммыт биирин ылан көрдөххө, арыгылаан баран буруйу оҥоруу ботуччу буолан тахсар. 

«Муус сыҕарыйар» эбэтэр бастакы түмүктэр бааллар

Дьокуускайга төһө да арыгы биисинэһин (биирдиилээн атыылааччылар уонна общепит)  өттүттэн дьаныардаах утарсыы баарын үрдүнэн, куорат дьаһалтата арыгылаах утах харыыта суох атыыланарын, арыгы сокуоннайа суох атыытын уодьуганныырга, куорат чөл олохтоох буолуутугар кыах баарынан тиһиктээх үлэни ыытар.  Ол курдук, “алкоточкалар” социальнай эбийиэктэртэн тэйиччи туруохтаах арыттарын кэҥэтэн биэриини, общепиттар арыгыны атыылыыр бырааптаналларыгар ирдэнэр тутуу муҥутуур кыра иэни улаатыннарары ситистилэр.  Бу түмүгэр Дьокуускайга арыгы биирдиилээн (розница) атыытынан дьарыктанар эбийиэк 2024 сылга 305-тэн 267-ҕэ диэри аҕыйаабыт, куорат биир олохтооҕор тиксэр арыгы кээмэйэ түспүт.

*Холуочук туруктаах массыына ыытааччылары харыларыттан харбыыр үлэ күүһүрдэ. Биллэн турар, иккистээн түбэһээччилэр да суох буолбатахтар. Холуочук сылдьан буруйу оҥоруу, сыыйа да буоллар, аҕыйыыр эбит.

*Элбэх дьон тоҕуоруһар бырааһынньык күннэригэр – Ыһыах, Билии, Оҕо көмүскэлин уонна Тиһэх чуораан күннэригэр Дьокуускай дьаһалтатын көҕүлээһининэн, куоракка (муниципальнай таһымҥа) арыгы атыытын тохтотуу үтүө түмүктээҕин көрдөрдө. Онон бу Быраабыла (сокуон) өрөспүүбүлүкэ таһымыгар ылылларыгар үлэ барар. Куорат дьаһалтата уонна Куорат мунньаҕын дьокутааттара биир санааҕа кэлэн, Ил Түмэҥҥэ итини көҕүлээһин быһыытынан киллэрэргэ бэлэмнэнэллэр. 

Сокуону кэһэн туран, күнүстэри-түүннэри арыгы атыылыыр маҕаһыыннары булаттыыр, уодьуганныыр туһугар  мээр Евгений Григорьев, бэл, тус бэйэтин  ВКонтакте баар официальнай страницатыгар “ханна оннук маҕаһыыннар баалларын, маҕаһыын аатын, аадырыһын суруйан ыытыҥ” диэҕэр тиийэ үлэлэһэр. Мээр онно:­­ “Арыгыны сокуоннайа суох атыылааһын кыһалҕата сытыытык турар. Алкобарыгалар ыстараап, хааччах да баарын үрдүнэн, кирдээх биисинэстэрин салгыыллар, дьону арыгынан утахтаан, дьиэ кэргэн үрэллэр, буруйу оҥоруу улаатар усулуобуйатын оҥороллор. Суукканы эргиччи арыгы атыыланарын уонна  лиссиэнсийэтэ суох ас маҕаһыыннарыгар атыыланарын туһунан иһитиннэрии нэһилиэнньэттэн үгүстүк киирэр. Сымыйа кафеларга үрдүк кыраадыстаах арыгы атыыланарын эмиэ биллэрэллэр. Арыгынан эргинээччилэр бигэ “крышалаахтарын”, көрүллэр ыстараап дуона суоҕун, төлөһөөт да, эмиэ атыылаабытынан баралларын бэлиэтииллэр. Эһиги өйөбүлгүтүнэн арыгы атыытын хааччахтыырга элбэҕи оҥордубут, чопчу түмүктэр да бааллар – арыгыны иһии аҕыйаата, кэккэ алкомаркеттар сабылыннылар, буруйу да оҥоруу аҕыйаата. Бу хайысханы бэрээдэктиир үлэбитин салҕаан, “теневой” алкобиисинэһи тохтоторго үлэлэһиэҕиҥ” – диэн ыҥыран туран, арыгы сокуоннайа суох атыытын көрдөххүтүнэ, күнүн-дьылын ыйан, аадырыһын, бутлегер массыынатын нүөмэрин суруйан, кыалларынан ону кэрэһилиир хаартыскалаан, биидьийэлээн ыыталларыгар сүбэлиир.
(Бэриллибит Куар- коду туһаайан, ааҕааччы, эн эмиэ киирэн билис).

Боломуочуйа суоҕа моһол буолар

Баарынан эттэххэ, куорат дьаһалтата төһө да баҕарбытын иһин, ылла да арыгы атыылыыр тэрилтэни сабар уонна арыгы атыытыгар төһө-хачча лиссиэнсийэ бэриллэрин быһаарар, аҕыйатар боломуочуйата суох. Олохтоохтор туруорсууларын, кыһалҕалаах боппуруостарын быһаарарга бэйэтин кэмпитиэнсийэтин иһинэн үлэлэһэр. Ону өйдөөн, туһааннаах тэрилтэлэри кытта бары күүһү түмэн үлэлэһии уонна көхтөөх уопсастыбаннай кыттыытынан, дьаныардаах туруорсуутунан эрэ күттүөннээх түмүк ситиһиллэр кыахтааҕын өйдүөх кэриҥнээхпит.

*Саха сиригэр арыгы атыытыгар лиссиэнсийэ биэрэр уонна өрөспүүбүлүкэҕэ арыгы бородууксуйатын биирдиилээн атыытын эйгэтигэр судаарыстыбаннай хонтуруолу ыытар боломуочуйалаах соҕотох тэрилтэ – СӨ Урбаан министиэристибэтэ баар. Ол “СӨ Урбаан, атыы-тутуу уонна туризм министиэристибэтин туһунан” диэн Ил Дархан 2018 с. алтынньы 1 к. 23 №-дээх  ыйааҕар олоҕурар.

*СӨ Административнай бэрээдэги кэһии туһунан  Кодексын 15.2 ыст. 2 ч. 4 п. олоҕуран, (түүҥҥү өттүгэр) арыгы атыытыгар сыһыаннаах административнай буруй боротокуолун ис дьыала уорганын дуоһунастаах сирэйдэрэ оҥорор бырааптаахтар.

*Куорат уокуруктааҕы дьаһалтата арыгы биирдиилээн атыытын эйгэтигэр сокуону кэһэр эбийиэктэргэ  баҕарбыт миэрэтин ылынар боломуочуйата суох. Онон киирэр иһитиннэриилэри ИДьМ “Якутское” МУ ыытар. Бэл, арыгынан эргинэр точкалар турар сирдэрин санитарнай туругун көрөр, миэрэ ылынар, уодьуганныыр бырааба суох.

«Бары көмөлөөтөхпүтүнэ, кыайыахпыт»

Соторутааҕыта куорат дьаһалтатыгар арыгы атыытыгар сокуону кэһээччилэри утары ыытыллар үлэ уонна атыы-эргиэн, уопсастыбаннай ас-үөл тэрилтэлэригэр ити эйгэҕэ сыһыаннаах сокуону кэһиилэр тахсалларын туһунан дьүүллэһэр мунньах буолла. Онно судаарыстыбаннай, быраабы араҥаччылыыр уонна кэтээн көрөр уорганнар, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Өйдөөбүккүт курдук, бу тэрилтэлэр өйөбүллэрэ, кэмигэр төһө сөптөөх дьаһалы ылыналлара быһаарар оруоллаах. Ол да курдук, куорат баһылыга Роспотребнадзор, Роспожнадзор, борокуратуура, МЧС, Урбаан министиэристибэтин бэрэстэбиитэллэригэр махтанна.

Бу да көрсүһүүгэ арыгы атыытыгар сокуону кэһии тахса турарыгар бу эйгэҕэ сыһыаннаах административнай миэрэ олус сымнаҕаһа төрүөт буолара этилиннэ. Үксүгэр биирдиилээн сирэй (атыыһыт, бармен) миэрэҕэ тардыллан, кыра кээмэйдээх ыстараап төлүүр, сороҕор маҕаһыын салалтата эппиэтинэһи сүгэр. Оттон сүүһүнэн тыһ. ыстарааптанар кыахтаах юридическай сирэй (тэрилтэ) буруйу сүгүүтэ ахсааннаах буолар эбит. Онон арыгынан дэлэччи-хоточчу эргинэр, үп-харчы оҥостор алкобиисинэстээх дьон, этэргэ дылы, кытыылара да кыһыйбат.

Иккис кыалла илик суол – “наливайка” уонна сымыйа кафе общепит ханнык категориятыгар киирсэрэ, стандарка ол төһө эппиэттэһэрэ-эппиэттэспэтэ букатын хонтуруолламмат эбит. Быһаарсыы түмүгэр ким да итинэн дьарыктаммата көһүннэ.

Пиибэ, арыгы атыыланар бардарын, “наливайкаларын” аттынааҕы дьиэ олохтоохторо улаханнык эрэйдэнэллэр. Подъезтара холлор, чэпчэтинэр сиргэ кубулуйбутун, тиэргэннэригэр антисанитария бары көстүүтэ толору баарын, билэрдии, эрэнэрдии куорат дьаһалтатыгар биллэрэллэр. Сорохтор барытыгар “Буруйдаах Моттойо” дьаһалта курдук өйдүүллэр. Ис иһигэр киирдэххэ, маннык балаһыанньа үөскүүрүгэр бардарга, кафеларга туалет диэн көрүллүбэтэ төрүөт буолар.

“Оттон туалет уонна илии суунар сир хайаан да баар буолуохтааҕа  хас биирдии общепиттан ирдэнэр. Роспотребнадзору кытта үлэлэһиэхпит. Үһүс итэҕэс – баһаарынай куттал суох буолуутугар уонна антитеррористическай көмүскэллээх буолууга сыһыаннаах ирдэбиллэр толоруллубаттар. Бу кэһиилэри болҕомтоҕо ылан, ирдэбили, хонтуруолу күүһүрдэн, алкобиисинэс “кутуругун күүскэ быһа үктүөххэ” сөп”, – диэн куорат баһылыга санаатын үллэстэр.

Хараҥаҕа тыкпыт сырдык этэ

Арыгылааһын букатын да хаардыы хаамыаҕын 2013 сылтан өрөспүүбүлүкэҕэ ”Чөл олохтоох тыа сирэ” бырагыраама киирбитэ өрүһүлтэ буолар.  Билигин Саха сирэ арыгы атыыта бобуллар 205 бөһүөлэктээх. Бу кэлэр кэнэҕэскилэрин саныыр, чөл олоххо тардыһар бөһүөлэктэргэ өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 11 %-на олорор. Бу көрдөрүү улаатыан наада.

Дьокуускай эдэр нэһилиэнньэлээх. Олохтооҕун орто сааһа былырыын 34 саас этэ. Онон даҕаны Дьокуускай чөл олохтоох буоларыттан элбэх тутулуктааҕын умнумуохха.