Бытта сыата — Медведно

«Былдьаһыктаах бытта сыата» диэн саха дьонун өйдөбүлүгэр: кыратын көрүмэҥ, былдьаһыыга да тиийэ киһи эрэ бары ымсыырара. Медведно диэн сэрии саҕана бэрт кыра дэриэбинэ. Дьэ ол эрэн Старай Русса куораты былдьаһыыга Кыһыл Аармыйа байыастарын хаанын супту уулаабыт сир.

Ильмень күөл улахан хомото Тулебля (Тулебля өрүс Ильмень күөлгэ түһэр сирэ) уонна Ильмень күөл сүрүн ууланар сирэ Ловать өрүс икки ардылара барыта налыы сир, киһи хараҕар быраҕыллар үрдэл баара көстүбэт. Былыр-былыргыттан (Павел, Екатерина ыраахтааҕылар саҕаттан) өрүстэр, үрүйэлэр хааларыттан саҕалаан барыта нэлэмэн хонуу сири үксүн ходуһа уонна бааһына оҥостубуттар. Уу хонор сирдэрин кыра ханааба хаһаннар, үрэхтэргэ түһэртииллэр эбит. Айылҕа бэйэтэ оҥорор итинник сирдэрин мелиоратордар «лиманное орошение» дииллэр. Итинник нүөлсүтүүлээх сирдэртэн өлгөм үүнүү кэлэр. Саас уһуннук хатаан, онтон эмискэ ириэрдэҕинэ, үрэхтэр, өрүстэр хааларын таһымнааннар, бу түбэ сирэ барыта биирдэ уунан халыс гына түһэр адьынаттаах. Уу халааныттан ордон хаалар арыый биллэр-биллибэт үрдэл соҕус сирдэргэ дьон олохсуйан, дэриэбинэлэрин туттубуттар. Халаан саҕана дэриэбинэлэр икки ардыларыгар сырыы тохтуур. Байыаннай сводкалартан көрдөххө, 1943 с. кулун тутар ыйыгар биир күн иһигэр Ловать өрүс 1 м ордук таһымныы сылдьыбыт. Оннук быһымах уу халааныттан куотаары, сэрии чаастара 1,5 м дириҥнээх Крупка, Макова үрэхтэри кэһэн туораабыттарын, үргүлдьү күнү быһа таҥастарын да ыктыбакка сэриилэспиттэрин хайҕаан суруйбуттар. Бу маннык туруулаһыылаах сэриилэһиилэр 1943 сыллаахха кулун тутар ый ортотугар буолуталаабыттар. Онно даҕаны Медведно иннин биэрбэтэх, өстөөх илиитигэр хаалбыт. Өскөтүн Медведноны саас кулун тутар ыйга ылбыттара буоллар, Ловать өрүс кытылларыгар куотан тахсыа суох этилэр. Сатыы сэриилэри батыһан, Ильмень флотилията барыта Ловать өрүс иккис салаатыгар турар Тулитово дэриэбинэҕэ хорҕойорго күһэллибит. Итини таһынан улаханнык  ытырыктатан тураннар, 19-с биригээдэ олунньу ыйга ылаттаабыт Отвидно, Мирогоща, Чертицко, Подборовка, Взвад дэриэбинэлэригэр күүһүрдүллүбүт биирдии батальон кээмэйдээх гарнизоннары хааллартаабыттар. 1942 сыллаахха  кыһын 182-с, 188-с дивизиялар Медведнотааҕар буолуох, оннооҕор Старай Русса куорат иһигэр кытта киирэ сылдьыбыттар. Медведно дэриэбинэни Кыһыл Аармыйа хойукка диэри тута сыппыта. Сааскы халаантан куотаары Нагово-Пеньково түбэтин, Медведно-Взвад түбэтин дэриэбинэлэрин кытта быраҕаталаабыттар. Ньиэмэстэр, үөрүүнү кытары, туох да сэриилэһиитэ суох, ити уу сабардыыр сирин дэриэбинэлэригэр киирэннэр, бөҕөргөтүнүү бөҕөнү оҥостубуттар. Сыысхал дьаһаныы түмүгэр ити дэриэбинэлэри 1943 сыллаахха босхолоору, кыһын төһөлөөх саллаат дууһата быстыбыта буолуой, ол иһигэр 19-с биригээдэ буойуттара. 12-с стрелковай куорпус дэриэбинэлэри ылаары, ньэҥирэ манна эстибитэ.

1943 сыллаахха уу тардыбытыгар атырдьах ыйыттан дьэ Кыһыл Аармыйа төттөрү кимэн киириитэ саҕаламмыта. 127-с биригээдэ бастаан Редья өрүһү туораан Сомино күөл илин турар Подборовье дэриэбинэтин тула обороналаммыта. Сыыйа  Полисть өрүскэ кэлбиттэрэ. Балайда туруулаһан баран ньиэмэстэр Полисть өрүстэн чугуйаннар, ойуурдар саҕаларынан тохтоон сэриилэспиттэрэ. Полисть өрүскэ Трифоново дэриэбинэ аннынан 127-с биригээдэ переправа оҥостубут. Переправаны көмүскээри 127-с биригээдэ 1-кы батальона өрүс уҥа биэрэгэр хаалбыт. 2-с батальон өрүһү туораан «Кривое колено» ойуурунан атаакалаабыт, ылбыт. Манна саас 161-с биригээдэ сэриилэһэ сатаабыт. 4-с батальон Медведно дэриэбинэттэн хоту сытар Бабки хуторы эргийэн сэриини саҕалаабыт. 3-с батальон Медведноны Старай Руссаттан быһаары сэриилэспитэ. Полисть өрүһү туораан обургу ойууру былдьаабыта, салгыы барыы кыайтарбатаҕа. Обургу ойуур быыһыгар блиндажтарын туттубуттара, кыра-кыра ойуурдар аайы обороналанан сыппыттара. Интернеттэн көрдөхпүнэ, саллаат бөҕө бу Трифоново түбэтигэр сэриилэһэ сылдьан сураҕа суох сүппүт. Сэрии бүппүтүн кэннэ саллааттары Старай Русса куоратыгар көһөрбүппүт дэһэллэр. Старай Руссаҕа чинчийиибин саҕалыырбар бу Медведно санаабар куруук баара да, наар Ильмень кытыытынан сүнньүнэн дьарыгырбытым. Сорук оҥостоммун быйыл олунньутааҕы сырыыбыттан саҕалаан дьарыгырдым. Компаньоммуттан Туматтан хайа бастакы күнтэн көрсүөхпүтүттэн ыйыталаһар этим: «Медведноҕа ким эмит урут көрдөөн сылдьыбыттара дуо, билэ сатаа»,- диирим. Атаһым өрүү даҕаны кыра аайы кыһаллыбат, хоҥоруутугар соччо хоннорбот идэлээх.

Билбэт, сылдьыбатах сирим эрэ диир этэ. Быйыл олунньуга кэлэ сылдьан Взвад оҕолордоох Медведноҕа бара сырыттыбыт. Бука, ол сырыыбыт онно-манна, иһитиннэрэр-биллэрэр эйгэҕэ дьон истиитигэр таҕыстаҕа буолуо, Медведноҕа оҕолордуун сырыы кэнниттэн киһим дьэ интэриэһиргээн турда. Хаар ууллубутун кэннэ, бэйэ бу киһи туох айылааҕын туруулаһан турда дии санаата быһыылаах, Медведноны баран чинчийэргэ соруммут. Бастаан 3-с батальон сэриилэспит улахан ойууруттан саҕалаабыттар. Биир улахан воронка баарыгар түбэспиттэр, приборунан чинчийэн Кыһыл Сулус уордьанын булбуттар, ону кытары саллаат уҥуохтара көстүбүт. Оччону булан баран, сылы быһа хаһааммыт, күһүн 13 саллааты булбут Соболево дэриэбинэтин таһынааҕы ойууруттан аккаастанан, лааҕыры Медведноҕа ойуур таһыгар күөл кытыытыгар туттарга быһаарыммыт. Сургуттан  дьонун ыҥыртыыр, Юлай Батыров биир көмөлөһөөччүлээх, 4 курсааннаах тиийэн кэлэр. Тума сылы быһа оскуолалары кэрийэн агитациялаан, Новосельскэй оскуолатын оҕолоро, 2 кыыс, 4 уол кэлэн эбиннэ. Cунтаартан Сергей Иванов гимназия  уонна лицей 4 оҕотун аҕалла, Чурапчыттан Андрей Янцен, Ньурбаттан Василий Ноев, Медведь этэрээт 2 уола түмсэннэр, үлэ саҕаланнаҕа ол. Бастакы күн лааҕыр оҥостуута, онтон воронка тулатын чинчийии саҕаланна. 7 киһи унуоҕа көһүннэ. Воронкабыт диаметра 7-8 м. Уутун баһан, кытыытын тула ыраастааһын саҕаланна. Инчэҕэй былыык күрдьэххэ сыстан баран арахпат, илиигинэн хаһыйан түһэрэҕин. Сорох буорун солуурга кутан үөһэ бэриллэр. Үөһээ переборкалааччылар олороллор, уонна буору убахтаан медальон көрдөөһүнэ. Буор хаһыытыгар Василий Ноев тэҥнээҕэ суох быһыылаах. Хара үлэни үлэлии үөрүйэҕэ биллэр. Атын кыахтаах спортсмен нуучча уолаттара бааллар да, Василийга тэҥнэһэр кыахтара суох. Воронкабытыгар бэрт элбэх киһи сытар быһыылаах.

Разведгруппаҕа Воронежтан кэлбит Александр Борисович Бубукин, бэйэтэ чааһынай тутуунан дьарыгырар киһи, уонна ДНР-га 10 сыл сэриилэспит сапер идэлээх Владимир Александрович Осипов сылдьыстылар. Экскурсиялыы таарыччы олунньуга разведкаҕа сылдьыспыт Кирилл, Гена уонна оскуола дириэктэрэ Сергей Николаевич Яцко көмө буоллулар. Биһиги Бабки таһыгар иккис кирбиини чинчийдибит. Оҕолору үөрдэ таарыйа  чинчийэр сирбитигэр сапербут Осипов уолаттары кытта былаахтарын өрө анньан кэбистилэр. Элбэх саҥалаах Бубукин: «На радость другим», – диэн тэбиэһирдэн биэрэр.

Воронежтарым кэллэхтэрин күн чинчийэр сирбитин хантан саҕалыыбытый диэн сүбэлэспиппит. Дьоннорум ойуурдаах сиртэн саҕалыахха дэстилэр. Мин эрдэтээҥҥи былааммынан чинчийиини 3-с батальон сэриилэспит Трифонова түбэтин күөл кытыытын ойууруттан саҕалыыр былааннааҕым. Ону баара сүрүн этэрээтим дьоно Соболеваттан көһөн кэлэннэр, ол ойуурга воронка хаһа сылдьаллар. Ол иһин 127-с биригээдэ  2-с батальона сэриилэспит Кривое колено ойууругар киирэммит буккулуннубут. Бэрт элбэхтик поисковиктар сылдьыбыт сирдэрэ быһыылаах. Атын ойуурдарга холоотоххо, арыый ыраас эбит. Бубукиммыт дириҥ сири кээмэйдиир адаарыйбыт приборунан мас быыһыгар кыайан баппакка эрэй бөҕөнү көрдө. Күһүн дьон аҕалан үлэлэтэргэ соччото суох сир эбит диэн түмүктээтибит. Медведно дэриэбинэҕэ массыынабытыгар кэлэн эбиэттээтибит. Аһаан баран Бабки барыахтаахпыт, 4-с батальон сэриилэспит сиригэр. Бараары турдахпытына «Урал» матасыыкыллаах уол кэллэ. Бабки тула питердар кэлэн хаһа сылдьаллар диэн кэпсээн соһутта.

Тиийбиппит, хаһан ыраатыннарбыттар. «Фронт» диэн ааттаах хомуур этэрээт эбит. Питертан, Кировскайтан, Старай Руссаттан биир күн анал соругуран кэлэннэр үлэлии сылдьаллар. 6 массыынанан 20-тэн тахса киһи кэлбит. Көрдүүргэ улахан уопуттаах дьон эбит. Щубунан эрэ билгэлээн, үс байыаһы бастакы кирбииттэн көтөхпүттэр. Баран көрдүбүт, кэпсэттибит. Хомойбоппут, хата, бэлэм чинчийиини түмүгүн биллэхпит дии. Бу манна кыра блиндаж турбут быһыылаах, чааскылар үлтүрүкэйдэрэ, биилкэ, быһах, ньуоска о.д.а. тэриллэр бааллар. Бачыыҥкалар баалларынан сылыктаатахха, саллааттары мантан хостообуттар. Блиндажка миинэ кэлэн түспүт быһыылаах. Ньиэмэстэр батальоннай минометтарын миинэлэрэ элбэх көстүбүт.

Сарсыныгар Полисть үрэх улаҕаа тахсан, 1-кы батальон сэриилэспит сирин үөрэттибит. Трифоново дэриэбинэ таһыгар переправа оҥостубуттарын буллубут. Батальону переправаны көмүскэтээри манна хаалларбыттар эбит. Сэрии тэриллэрин бэрт элбэҕи буллубут. Взвадтарым сэргээһин бөҕө. Сэрии хайдах барбытын анаан кэпсиибин. Бубукин уонна Кирил астыналлар аҕай. Ким, хаһан, хайдах сэриилэһэ сылдьан өлбүттэрин билбэккэ эрэ киһи хайдах көрдүөҕэй, диир Бубукин. Ол быыһыгар бэйэтэ эмиэ кэпсээн ылар. Булумньубутун сүрүн быһаарааччыбыт, биллэн турар, Осипов. Билэрэ дьикти. Булбутун барытын быһааран иһэр. Дьиибэргиэм иһин, батарантаастаах «Берданка» ботуруона кытта көһүннэ. Араас снарядтар, миналар, катюша сэмнэҕэ, каскалар о.д.а. элбэх. Взвад оскуолата сэрии тэриллэригэр музейданар буоллулар, махтаныы бөҕө.

Переправаны быһаарарбытыгар ТМ-808 улахан приборбут ыйылаан дьикти. Туох үлүгэр сытарый диэн солбуһа-солбуһа хас да хас миэтэрэттэн ордугу хастыбыт. Переправа атаҕа кирпииччэ эбит. Кирпииччэ үрдүгэр 76 мм пушка щитын уурбуттара приборбутун ыйылаппыт. Суолларыттан-иистэриттэн көрдөххө, элбэхтик чинчиллибит сир быһыылаах. Саллаат булуллубут оҥкучаҕа кытта баар. Уу мэһэйдээн, сорох сирин кыайан чинчийбэтибит. Тулебля кытыытыгар чинчийэргэ бириэмэм тиийбэтэ, хаар түһэн, күүскэ тыалыран, куоттартаабыта. Разведкаҕа сылдьыспыт Воронеж куорат дьонугар махтал буолуохтун.