Булт суруллубатах сокуонун тутуһуҥ

Кыстык хаарбыт аргыыйдык түһэн, уһун кыһыммыт саҕаламмытын биллэрэр. Ону тэҥэ булчуттар түүлээх булдугар бэлэмнэнэллэр. Кырдьаҕас булчуттартан уһуйуллубут күндү түүлээх сонордьута, кадровай булчутунан үлэлээбит Уолба нэһилиэгин олохтооҕо Константин Константинович Мосоркинныын кэпсэтиини ааҕыҥ.

– Үтүө күнүнэн, Константин Константинович! Уһун кыһыммыт саҕаланна, ону кытта кыһыҥҥы бултааһын саҕаланнаҕа. Саха киһитэ – айылҕа оҕото. Кини бултуур ыйаахтанан төрүүр. Урукку кэм оҕолоро кыра саастарыттан булка сысталлара. Онон оҕо сааскын, бастакы булкун санаан ааһыах эрэ.

– Тыа сирин уолаттара оҕо сааспытыттан тыа диэки көрөрбүт. Саха буоллахпыт, айылҕалыын алтыһыы кыра саастан саҕаланара. Уол оҕо оннук айыллан кэлэр. Оҕо эрдэхпиттэн кыралаан бырааттарбын кытары булка сыстыбыппыт. Аҕабыт эрдэ күн сириттэн барбыта. Бултуурга бу диэн ким үөрэппитин өйдөөбөппүн. Үһүс кылааһы бүтэриэхпиттэн сайын аайы Уолба күөлүгэр, Таатта үрэххэ туулаан мунду, күстэх аҕаллахпытына, ийэбит үөрэр да буолара. Арыый улаатан баран күөл кытыытыгар, дулҕа быыһыгар чаархаан иитэн былдьырыыттыырбыт, үгүрүөлүүрбүт. Мунньан биэдэрэҕэ миинниирбит, өссө соҕотох олорор Өлөксөөһө эмээхсиҥҥэ бэрсэрбит. Арыый улаатан, алтыс кылаас кэнниттэн чугастааҕы тыаҕа куобахха туһахтыырым. Табаарыспыныын куула тыатыгар куобахха быһыт оҥорбуппут баара. Иллэҥ кэм көһүннэ да, куула тыаҕа түһэрбит. Ийэбит Евдокия Иннокентьевна куобаҕы астаан, тириитин мунньара, ону бырааппыныын сопхуоска туттарарбыт. Оччолорго куобах тириититтэн таҥас тигэллэрэ, туһаҕа барара.

– Булчукка саата, бултуур тэрилэ кылаабынай буоллаҕа...

– Оннук, бултуур тэриллээх буоллаҕына булчут аатырар, кураанах илиигинэн тугу бултуоҥуй? Аҕам Константин Иванович кадровай булчут этэ. Бастакы булдум тэриллэрэ барыта киниэнэ этэ. Булдун тэрилэ, икки уостаах саата ампаарга сааһыланан турара. Ону уора-көстө сааскы, күһүҥҥү куска туттарым. Бэйэбит ис-испититтэн сэрэхтээх буоламмыт, барыта этэҥҥэ аастаҕа.

– Булт суруллубатах быраабылата диэн тугу ааттыаҥ этэй?

– Өбүгэ саҕаттан булт суруллубатах быраабылалардаах. Ол үгэспитигэр сытар. Ону айылҕа иччитэ Баай Барыылаах Байанай оҕонньор көрөр-истэр. Булду-алды кини бэрсэр, сиэрэ суохтары кини күөмчүлүүр. Хас биирдии булчут сиэри-туому тутуһан бултуохтаах, айылҕа ирдэбилин кэһиэ суохтаах. Мин бултуурбар атын киһи чааркааныгар, туһаҕар иҥнибит булду, үөн сиэбэтин диэн үөһэ маска ыйыырым уонна үүтээҥҥэ хонон-өрөөн баран хайаан да аһыыр аһы, оттор маһы, испиискэни бэлэмнээн баран барарым. Бу үгэһи булчуттар күн бүгүҥҥэ диэри толороллор.

– Булчут быһыытынан идэтийииҥ туһунан кылгастык кэпсиэҥ дуо?

– Урукку кэмнэргэ холкуостарга, сопхуостарга анал кадровай булчуттар бааллара. Аармыйаттан кэлбитим кэннэ, аҕам табаарыһа, кырдьаҕас кадровай булчут Борис Афанасьевич Товаров ыҥыран ылан үүтээҥҥэ напарник оҥостон батыһыннара сылдьан киискэ, тайахха, бөрөҕө сылдьарга, булду астыырга, таҥастыырга уһуйбута. Үөрэҕи ааспыт киһи быһыытынан, “Петр Алексеев” аатынан сопхуос кадровай булчута буолбутум. Сыллата былааны толороору, хара тыаны маныырбыт. Ыраас салгын, тулаҥ чыычаах ырыата, булт абылаҥа... Үчүгэй да буолара. Айылҕа барахсан оннук күүскэ киһини угуттуура.

Бултуу барарга тэринии да ураты буолар. Сыллата түүлээххэ былаан түһэриллэн, судаарыстыбаҕа туттарыллара. Тыа хаһаайыстыбатын биир салаата буолан, булчуттарга анаан слеттар тэриллэллэрэ. Оччоттон баччаҕа диэри бултааһын олохтоммут болдьоҕун кытаанахтык тутуһан, түүлээх тириитин өҥө, түүтүн кылаана ситэн, үрдүк суортаах буолтун эрэ кэннэ бултуур этибит. Булт диэн, ыл да, өлөрүү буолбатах ээ. Бултанар, кылааннырар кэмнээх буоллаҕа.

Биир улахан үлэнэн тириини таҥастааһын буолара. Куһаҕаннык тиириллибити ким тутуо баарай? Тириини сүлэн баран сууйаҕын, куурбутун кэннэ анал киэпкэ тиирэҕин. Хас биирдии кыыл туспа киэптээх буолар. Онно хаттаҕына киэптэн араарыллан дьаарыстанар, дьэ онтон туттарарга бэлэмниигин. Төһөнөн ыраастык туттаҕын, соччонон бэйэҥ үлэҥ сыаналанар. Барыта норматив быһыытынан толоруллар.

Биһиги нэһилиэкпитигэр  кадровайдыыр кэммэр булт диэн баран муннукка ытаабыт, үрэхтэри, үрүйэлэри таҥнары сыыйбыт, сис тыанан хаампыт, нэһилиэк кырдьаҕас булчуттара Борис Товаров, Ыстапаан Бочуров, Никииппэр Басов, Дьөгүөр Карбаканов кадровайдыыллара. Дьөгүөр үүтээнигэр олороро. Кыаттыгынан, Холкуос толоонунан сылдьара. Бу кырдьаҕас кадровай булчуттар сүбэ-ама биэрэн элбэххэ үөрэппиттэрэ, сүбэлээбиттэрэ-амалаабыттара. Онон булчут буолуубар улахан үтүөлээхтэр.

Сопхуос эстибитин кэннэ “Саха Булт” диэн тэрилтэни кытта күндү түүлээххэ дуогабардаһан бултаабытым. Киис, саһыл, кырынаас тириилэрин туттарарым.

– Кыра уонна улахан булт уратылаһар дуу, эбэтэр биир бэлэми, эппиэтинэһи ирдиир дуу?

– Булт эппиэтинэһэ, ирдэбилэ биир. Ол эрээри арахсар өрүттэрдээх. Улахан булт быдан сыралаах, олоххо, доруобуйаҕа кутталлаах, сэрэхтээх. Мээнэ ылбычча киһи улахан булка сылдьыбат. Удьуор булчут хааннаахтар уонна ис-истэриттэн үлүһүйэн бултуур дьон улахан булка сананаллар.

– Булт сокуонугар уларыйыылар киирэллэрин сөптөөҕүнэн ааҕаҕын дуу, төрүт олохтоох омуктарга төттөрүтүн харгыһы, күөмчүлээһини үөскэтэр дуу?

– Булт – олохтоох омуктарга тыын боппуруос. Өбүгэттэн илдьэ кэлбит үгэспит. Ону хас биирдиибит илдьэ сылдьар. Кэм уларыйыыта сокуону  уларытарга күһэйдэ. Сорох уларыйыылары сөптөөҕүнэн ааҕабын. Кыыл ахсаанын, хара тыаны харыстыыр өттүн биһириибин. Ол эрээри төрүт олохтоох омуктарга оҕолору булка сылдьалларын бобуу харгыһы үөскэтэр дии саныыбын. Соруйан булчут ахсаанын аҕыйатарга анаммыт уураах курдук көрөбүн. Саҥа сокуонунан пааспарыҥ алҕас алдьаннаҕына даҕаны сааҕын былдьыыр буоллулар. Өбүгэ саҕаттан улахан киһи хонтуруолугар сылдьан аргыый такайыллан, уһуйуллан дьиҥнээх булчут буола үүнэр.

Дьиҥнээх булчут тыаттан ас-таҥас эрэ булааччы буолбатах, кини киһини-сүөһүнү адьырҕаттан хаххалыыр, көмүскүүр. Өбүгэлэрбит барахсаттар “Уол оҕо төрөөтөҕүнэ суор үөрэр”, “Илии тутуурдаах, өттүк харалаах”, “Булт диэн баран муннукка ытаабыт” диэн уол оҕо, эр киһи булду кытта быһаччы ситимнээҕин бэргэнник  да этэн хаалларбыттар. Билигин бултуур тэрил да күүһүрдэ, дьиэҕэ анал уурууну, көҥүлү ирдиир. Бултуурга тиэхиньикэ да тубуста, төһө баҕарар ыраахха тиийиэххэ сөп.

– Эдэр булчуттарга сүбэҥ.

– Биһиги кырдьаҕас булчуттар үөрэхтэрин ааспыт дьоммут. Онон кырдьаҕас булчут сүбэтин-аматын ылына сылдьыҥ. Үөһэ этэн аһарбытым курдук, булт суруллубатах сокуонун, өбүгэ үгэһин мэлдьи өйдүү сылдьаргытыгар. Бу ирдэбиллэри тутуһан булчуттар үйэлэри уҥуордаан, булчут диэн ааттана сырыттахпыт.

– Константин Константинович, ааспыты ахтан, билиҥҥини анааран кэпсэппиккэр махтанабын. Өбүгэ үгэһин эдэрдэргэ сүбэлии-амалыы сырыт!

Санатан суруйдахха, Саха сиригэр сыл ахсын муус устар маҥнайгы субуотатыгар Булчут күнэ бэлиэтэнэр. Булчут күнүн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнин ыйааҕынан 2012 с. олохтоммута. Бу күн төрүт өбүгэлэрбит үтүө үгэстэригэр сүгүрүйэр тэрээһиннэр ыытыллаллар.