«Боотурдар көлүөнэлэригэр» — гиирэ маастардара

«Сахаада-спорт» Ассоциация көҕүлээн саҕалаабыт “Боотурдар көлүөнэлэрэ” бырайыак сүрүн сыала-соруга – Баһылай Манчаары XXII-с оонньууларыгар бэлэмнэнии, саха төрүт оонньууларын дьоруойдарын өйбүтүгэр-санаабытыгар тиһии, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдии. Бу иннинэ ахсынньыга атах оонньооччулары, тохсунньуга хабылык-хаамыска оонньуутун тэрийээччилэрин кытта көрсүһүүлэр буолбуттара.

История кэрчигэ

Олунньу 21 күнүгэр “Модун” спорт комплексыгар гиирэ спордун чулуу бэрэстэбиитэллэрин кытта төгүрүк остуол тула кэпсэтиини “Сахаада-спорт” Ассоциация бэрэсидьиэнэ Александр Николаевич Ким-Кимэн салайан ыытта. Ханнык баҕарар спорт көрүҥэ, ол иһигэр гиирэ спорда, быраап-нуорма өрүттэригэр уонна сокуоннарга тирэҕирэрин санатта. Александр Григорьевич Хворов диэн Өлүөхүмэттэн төрүттээх-уустаах, 1968 сыллаахха ыытыллыбыт 1-кы Манчаары Спартакиадатын, Саха АССР хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ, Уһук Илин, Арассыыйа элбэх күрэхтэһиилэрин кыайыылааҕа; 2008 сылтан Саха Өрөспүүбүлүкэтин гиирэ спордун федерациятын баһылаан-көһүлээн көдьүүстээхтик салайар Василий Тарасович Курнев; күүстээх гиревиктэри таһаартыыр, өрөспүүбүлүкэ элбэх төгүллээх чөмпүйүөнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх тренерэ, спорт маастара Василий Николаевич Дьячковскай курдук гиирэ спордун бас-көс дьоно кытыннылар.

Физкультурнай уонна спортивнай хамсааһын чаҕылхай салайааччыта Н.Н. Тарскай 1950-с сыллардаахха спорт национальнай көрүҥнэрин – көҥүл тустууну, боксаны, ыарахан атлетиканы сайыннарарга хамсатыылаах дьаһаллары ыыппыта. Онтон саҕыллан, 60-с сылларга үрдүк көрдөрүүлээх спортсменнар үөскээн, спорт көрүҥнэрэ, олор истэригэр гиирэ спорда сайдан барбыттара. Юрий Шишигин, Валерий Бурнашов, Федор Керемясов курдук номоххо киирбит гиревиктэр, спорт маастардара тыыллан-хабыллан тахсыбыттара.

Санаа үллэстиитэ

Кэпсэтиигэ халыҥ ааттаах-суоллаах, Сахаларын сирин соргулаахтык ааттаппыт уонна ааттата сылдьар гиирэ маастардара санааларын үллэһиннилэр.

Чуолаан, гиирэ спордун уһуннук салайбыт, Саха АССР уонна РСФСР спордун маастара, өрөспүүбүлүкэ элбэх төгүллээх чөмпүйүөнэ Василий Тарасович Курнев гиирэ спорда баараҕай спорт комплекстарын эрэйбэт маассабай уонна судургу көрүҥүнэн буоларын, онон сайдыы барарыгар олус тоҕоостооҕун бэлиэтээтэ. Маҥнайгы гиревиктэринэн штангистар буолбуттарын, бастакы Манчаары спартакиадаларыттан көхтөөхтүк кыттаннар, улахан биһирэбилинэн туһаналларын. Александр Хворов, Юрий Шишигин, Петр Захаров, Федор Керемясов, Антон Ярош уо.д.а. ааттара дуораһыйбыттарын, көҕүлээччилэринэн, пропагандистарынан буолбуттарын; Василий Каськов, Сергей Меркулин Сойууска, аан дойдуга тиийэ Саха сирин аатырдыбыттарын, бэйэтэ гиирэ спордун сөбүлээн дьарыктаммытын, өрөспүүбүлүкэҕэ бастаталыы сылдьыбытын билиһиннэрдэ. Биллиилээх гиревик Василий Николаевич Дьячковскайдыын Федерацияны көдьүүстээхтик салайбыттарын, Иннокентий Окоемов, Дмитрий Михалев, Михаил Саввинов курдук Арассыыйа, аан дойду, Европа кыайыылаахтара тахсыбыттарын, кэскиллээх ыччаттар баалларын, Үөһээ Бүлүү, Нам, Хаҥалас, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Уус Алдан курдук тыа сирин улуустарыгар гиирэ спордунан утумнаахтык дьарыктаналларын, Манчаары оонньууларыгар кыттааччы ахсаана элбиирин, дойду таһымнаах күрэхтэһиилэри тэрийэр уопут баарын бэлиэтээтэ.

Саха сирин элбэх төгүллээх чөмпүйүөнэ, Саха Өрөспүү-бүлүкэтин үтүөлээх тренерэ Василий Николаевич Дьячковскай 1998 сылтан 19 спорт маастарын, ол иһигэр 2 норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах спорт маастарын ииппитин, Арассыыйаҕа билиниллэр буолбуттарын, дойду 72 регионугар федерациялар үлэлииллэрин, гиирэ спорда олус маассабай көрүҥҥэ кубулуйбутун, уолаттарга 996 кыттааччылаах Арассыыйа чемпионата буоларын, бастыҥнарбыт Арассыыйа уонна аан дойду чемпионаттарыгар, аан дойду Кубогар ситиһиилээхтик кытталларын, Манчаары оонньууларыгар сүүмэрдиир квалификациялаах күрэхтэһиилэр күүтүллэллэрин  иһитиннэрдэ.

Гиирэ спордун номоҕор сылдьар 83 саастаах Александр Григорьевич Хворов ыарахан атлетикаттан гиирэ спордугар хайдах кэлбитин, Мэҥэ күүстээх маастара Юрий Шишигинниин бииргэ тутуһан сылдьыбыттарын, элбэхтик күрэхтэспиттэрин, өрөспүүбүлүкэ таһыгар тиийэ кыайыы көтөллөммүттэрин, Хакасияҕа киин телевидениеҕэ уһуллубуттарын, 16-лаах гиирэлэринэн “кириэс” охсуммутун сөхпүттэрин туһунан кэпсээн сэргэхситтэ. Билигин сүһүөххэ, былчыҥнарга, күүһү-сэниэни биэрэргэ аналлаах норуот эмчитэ идэлээх.

Уон үс сыл гиирэ спордунан дьарыктанар, Манчаары оонньууларын 2013 с. оҕолорго, 2017, 2021 сыллардаахха улахан дьоҥҥо чөмпүйүөнэ, Саха сирин норуоттарын спортивнай оонньууларын чөмпүйүөнэ, спортивнай оонньууларын уонна Арассыыйа  Кубогын кыайыылааҕа, спорт маастара Руслан Лугинов бастакы тренерэ Иван Никифоров, билигин В.Н. Дьячковскайга эрчиллэр, Кореяҕа Азия оонньууларын, Азия чемпионатын кыайыылааҕа. Аармыйаҕа сулууспалыыр сылларыгар үһүс бириистээх миэстэлээх, Байыаннай-морской флот чөмпүйүөнэ. Дьокуускайга буолаары турар Арассыыйа Азиятааҕы чемпионатыгар уонна Тааттаҕа Манчаары оонньууларыгар 85 кг бастыыр бигэ санаалаах. Гиирэ спорда тулууру сайыннарар диэн ааҕар.

Мэҥэ Хаҥалас Балыктаа-ҕыттан төрүттээх-уустаах, Манчаары оонньууларын, Саха сирин элбэх төгүллээх чөмпүйүөнэ, спорт төлөннөөх энтузиаһа, тэрийээччитэ, салайааччыта, Мэҥэ Хаҥалас “Урожайын” бэрэссэдээтэлэ, бүгүҥҥээҥҥэ диэри спордунан дьарыктана сылдьар Виталий Михайлович Пестряков оскуолатааҕы саастарыгар сүһүөхтэринэн ыалдьан быраастар физкультура уруогар сылдьарын боппуттар. Дьиэтигэр турникка күүскэ дьарыктанан, былчыҥнарын бөҕөргөппүт. Аармыйаҕа сулууспалыыр кэмигэр штанга техникатын баһылаабыт. Нам педучилищетыгар гиирэнэн дьарыктаммыт, күрэхтэһиилэргэ миэстэлэһэр буолбут. Дойдутугар тиийэн Юрий Иванович Шишигин салалтатынан гиирэ күүстээх маастардара Петр Захаровы, Николай Тастыгины, Василий Назаровы кытта биир хамаандаҕа эрчиллэн, улууһугар бастаабыт. 1995 сыллаахха Төҥүлүгэ буолбут Манчаары оонньууларыгар чөмпүйүөн үрдүк аатын ылбыт. 1998 сыллаахха В.П. Шитик миниистирдиир кэмигэр спорт маастарын нуорматын толорбут. 2000 сыллаахха Покровскайга Саха сирин норуоттарын спортивнай оонньууларын кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт. “Сахаада-спорт” маастарын нуормата олохтонон, маассабас үрдээтэ, гиирэ спорда билиниллэр, ытыктанар буолла диэн бэлиэтиир. «Дьулуурдаах, тулуурдаах, күүстээх санаалаах буолаҕын; утумнаах дьарык, эти-сиини бэлэмнээһин, көтүппэккэ эрчиллии  – кыайыы-хотуу аргыстара», – диэн санаатын үллэһиннэ.

Саха дьахталларыттан бастакы уонна соҕотох гиирэ спордун маастара Орто Халыма Эбээх бөһүөлэгиттэн төрүттээх Елена Иванова (Гуляева) волейболунан уонна хайыһарынан дьарыктана сылдьан, гиирэҕэ дьоҕурдааҕын көрдөрөн, 2007 сылтан В.Н. Дьячковскайга эрчиллиитин саҕалаабыт. Алма-Атаҕа күрэхтэһэн үтүө өйдүбүлү хаалларбыт, өрөспүүбүлүкэҕэ бастаабыт. 2012 сылтан “профессионально” дьарыктаммыт. Арассыыйа Азиятааҕы зонатыгар уонна Манчаары оонньууларыгар үһүс миэстэлэри ылаттаабыт. 2014 сыллаахха Саха сирин норуоттарын оонньууларыгар бастаабыт, Арассыыйа Азиятааҕы чемпионатын, Арассыыйа чемпионатын кыайталаабыт, аан дойду Кубогар боруонса мэтээллэммит. 2021 сыллаахха Бэрдьигэстээхэ Манчаары оонньууларыгар маастар нуорматын толорбут. Билигин эдэрдэргэ уонна бэтэрээн дьахталларга ситиһиилээхтик кыттар. Бэһис Манчаарытыгар кыттарга бэлэмнэнэр. Туйгун туругун тута сылдьара ыйааһына хамсаабатыттан көстөр.

“Боотурдар көлүөнэлэрэ” салҕанар. Бэс ыйыгар диэри хапсаҕай, мас тардыһыытын, оҕунан ытыы, саха многоборьетын, хотугу многоборье, ат сүүрдүүтүн федерациялара түмсүөхтэрэ. Муус устар ыйга Арассыыйа Азиятааҕы эҥэрин гиревиктэрин чемпионата буолуоҕа, от ыйыгар – Таатта сиригэр-уотугар Баһылай Манчаары XXII-с оонньуулара. Бэлэмнэнии үгэнэ. Ситиһиилэри баҕарабыт!