Бобёр: «Үрдүк Айыылартан эрэ көрдөһөҕүн, ханнык да хамандыыр кэлэн быыһаабат»

Анараа хас биир күн күндү: бүгүн бааргын — сарсын суоххун...
Уолаттарбыт барахсаттар араас моһолтон, чуһуурар буулдьаттан, үөһээттэн көтөн кэлэр «дьэгэ-баабалартан» кыл түгэнэ, мүччү-хаччы түһэн төннөн кэллэхтэринэ, айыыларбытыгар эрэ махтанабыт буоллаҕа.
«Бобёр» позывнойдах хорсун буойун иккистээн хантараак баттаан сэриилэһэ сылдьан бааһыран, билигин Москваҕа госпитальга  кэлэн эмтэнэ сытар.

Бобёр 2023 сыл саҥатыгар, тохсунньу бүтэһигэр баҕа өттүнэн, хантараак баттаан барбыта. Бастакы хантараага үс ыйга эбит, онтон дойдутугар кэлэн баран иккиһин баттыыр, онон 2023 сыл балаҕан ыйыгар эмиэ барар.

– Мин бу ыйытыыны үгүс уолаттарга биэрээччибин. Киһи сирбэт үлэлээххин, дьоннооххун-сэргэлээххин, бастакы хантараак кэннэ тоҕо иккистээн бардыҥ?

– Улуус баһылыгар көмөлөһөөччүнэн үлэлээбитим, тэрилтэҕэ дириэктэрдээн олорбутум. Хайдах эрэ туора турумаары, санаам буолбакка бастакы хантараагы баттаабытым, онтон бардыҥ да бара тураҕын быһыылаах. Онно чопчу бу диэн эппиэттиир уустук курдук.

Эрдэ барабын диэн дьоммор эппитим, кэпсэппитим, кэргэннээхпин, оҕолоохпун.

Ийэм барахсан бастаан утаран көрдөҕө дии, онуоха этэбин: «Туох гынаары уол оҕолору төрөппүккүнүй?” – диэн. Бииргэ төрөөбүт сэттэ уолбут, кыыс суох, мин алтыс оҕобун.

– Эн барыаххыттан анал байыаннай дьайыыбыт үһүс сыла буолла. Билигин хайдаҕый, уолаттар «анараалар наһаалаатылар» дииллэр.  

– Ол чахчы. Бастаан тиийэрбэр кэм чуумпу соҕус этэ, билиҥҥи курдук «мясорубка» буолбатах, «чыычаах» эҥин аҕыйаҕа. Хааччыйыылара да бастаан мөлтөх соҕус этэ, сыл саҕаланыыта буолан эбитэ дуу, кэлин үчүгэй буолбута.

Бронежилет биэрэрин биэрэллэр да, ыйааһына эҥин бэрт буолар, ким эрэ кэппитэ, хааннааҕа оруола суох, онно талымастыы сылдьыбаккын. Ол да буоллар бэйэбит үчүгэйдэри, «усиленнайдары» булунабыт. Онтубутун, биллэн турар, атыылаһан ылабыт.

Бастаан тиийэн полигоҥҥа нэдиэлэ курдук сылдьыбыппыт, бэлэм ааспыппыт, мин бэйэм аармыйаҕа сулууспалаабатах киһибин. Бастакы хантараакпар «закрепка» турбуппут, о.э. позицияҕа, штурмовой рота диэн этибит. Передокка икки нэдиэлэ курдук буолан баран киирбиппит.

– Иккис барыыгар, бу бааһырыаххар диэри хайа диэки сырыттыгыт?

– Курскай уобалас өттүгэр. Билигин дроннар, артиллерия олох кытаанахтык үлэлиир, төбөҕүн да быктарбат гына. Сороҕор нэдиэлэни нэдиэлэнэн саһан олоробут, «баба-ягалар» тохтообокко көтөллөр.

Атырдьах ыйыттан сэттэ ыйы быһа передокка сырыттым. Кулун тутарга биирдэ таһаарбыттара,  ити Курскай уобаласка. 

Бу иккис хантараакпар штурмовой этэрээтигэр түбэспитим, сыл аҥаара онно сылдьыбытым, онтон снайпертан бааһырбытым, онно атын полкаҕа көһөрбүттэрэ. Госпитальга Тулаҕа сыппытым, ол бастакы бааһырыым этэ, уоппуска ылан түөрт ый эмтэммитим, ол кэнниттэн Курскайга түбэспитим. Купянскай хайысхатыгар, штурмҥа сылдьыбытым.

– Билигин дьэ Курскайы босхолоотубут диэн буолла, тобох-ибэх хаалбыттары ыраастыы сылдьаллар.

– Оннук. Олохтоохтор аҕыйах хаалбыттар этэ, барыларын кыдыйан иһэллэр, ыарахан хартыына буолааччы. Өстөөхтөрбүтүттэн аҕыйах миэтэрэ эрэ сытабыт. Биир дэриэбинэҕэ биир оҕонньор баар этэ, аптамаатта биэриҥ, манна ытыалаһыам диир, туох иһин иннин биэрбэт, барбат. Кини дьиэтэ умайбакка турбута, аттыгар баар дьиэлэри барытын тоҕута тэптэртээн, биир да хаалбатах этэ. Ол курдук дэриэбинэ дэриэбинэнэн күл-көмөр буолан сытар. 

Эпппитим курдук, сэттэ ый сыппыппыт, аспытын-үөлбүтүн таһан абырыыллар этэ. Биһиги землянкаҕа сытабыт, барытын бэйэбит оҥостобут, аны биир сиргэ түһүүлэммэккин, кэлэ-бара, хамныы сылдьаҕын. АГС (Автоматический гранатомет Симонова) диэн баар, оннукка үлэлээбитим.

Муус устар 12 күнүгэр Суджаны босхолоон баран сынньаммыппыт, батальонтан аҕыйах буолан хаалбыппыт, биир өттүнэн киирээри камикадзе саайбыта, харахпар осколок кэлэн түспүтэ. Биһиги массыынанан айаннаан испиппит, бааһырбытым кэннэ тута уруулбутун эрийэ тутан медиктэргэ барбыппыт. Курскайга ыытаннар кыракый эпэрээссийэ оҥорбуттара, онтон бу билигин Моксваҕа кэлэн сытабын. Билигин бааһырыыбынан уураталлар, комиссияланабын.

Харахпар билигин быстах кэмнээх макет ылан туруордулар, испитэ эҥин аастаҕына протез олордуохтаахтар.

– Олох туһунан өйдөбүл, сыанабыл уларыйдаҕа, онно тугу этэҕин? 

– Олох наадатын, сыанатын билэҕин, өлөөрү гынным диэтэххинэ, атыннык толкуйдуугун.

Сылдьарыҥ тухары ытыалыыллар: минометнай, камикадзелар олох сыста сылдьаллар, хас хамсаатаҕыҥ аайы хайдах эрэ албыннаан куота көтө сылдьаҕын. Устар күнү быһа «чыычаахтартан» саһан тахсаҕын. Антидрон суорҕаннар туһалыыллар, блиндажпытын онон бүрүйэбит. Тепловизору албынныыр, барытын кыһыл гына көрдөрө сылдьар буолар сылааска, тымныыга киһини чуолкайдык көрдөрөр, блиндаһы эҥин.

– Эн билигин уопуттаах буойун быһыытынан эдэрдэргэ, саҥа барааччыларга тугу сүбэлиэҥ этэй?

– Куруук көрө, үөрэтэ сылдьыахха наада, хайдах көтөллөрүн, үлэлииллэрин. Биир киһиэхэ тамныыллара аһара элбээтэ, соҕотох бэйэбэр 29 камикадзены саайбыттара. Үлэлии тахсыбытым, онно «чыычаах» көтөн кэлэр, онтон камикадзелар уочаратынан кэлэ сатыыллар, үрдүгэр иһиир да иһиир буолаллар, ньиэрбэҕэр оонньууллар, кинилэртэн саһан түөрт чааһы быһа олорбутум, мас кэннигэр саһарыҥ үчүгэй, хайа өттүттэн көтөн кэлэрин көрө-көрө. Саатар аптамаата суох тахсан хаалбытым, радейка баар даҕаны, камикадзе сырса сырыттаҕына киһини ыҥырбаккын, ханна бааргын, дьиэҕин көрдөрбөккүн, алҕас көрдүлэр да, дьиэҕин арыйаллар, «долби» гынан киирэн бараллар, онон саамай үчүгэй ойуурга саһар, аһаҕас сиргэ тахсыбаккын, үөһэ тахса-тахса маска кэтиллэллэр, зажигалкалаах буолан, кэтилиннэхтэринэ эстэллэр.

Биир күн хаардыахтаах этэ, ол күн блиндажтан таһаарбатахтара, биир кэм көтө сылдьаллар, быраҕаттыыллар, «лепесток» тамнааннар. Хаар анныгар тамныыллар, биир күн иһигэр 4 киһи атаҕа суох хаалбыта. Сибиинньэлэри эҥин иитэллэр буоллаҕа олохтоохтор, хаар түстэҕинэ кинилэр ыллыктарынан, тэпсиллибит сир диэн, миинэҕэ түбэһимээри онон хаамаҕын, албастаан-хайаан сырыттаххына биирдэ тыыннаах хаалаҕын.

– Син биир Үрдүк Айыылартан, өбүгэлэргиттэн көрдөһө сылдьарыҥ буолуо.

– Сылдьарыҥ тухары эбэһээт көрдөһөҕүн, өлөөрү гыннаххына ол эрэ көмөлөһөр, ханнык да хамандыыр кэлэн быыһаабат.

Штурмтан тахсан истэхпитинэ тааҥка хаайан кэбиспитэ, олох уун-утары саайталыы турар, хаайтардыбыт. Онуоха хамандыыр солбуйааччыта хаһан эрэ оҕо эрдэхпинэ истибит дуу, үөрэпппит дуу «Отче наш» мэлииппэни аахтым диэбитэ. Онтон тааҥкабыт син барбыта, ытыалыылларыгар аҕыйах сөкүүндэ тохтоон ылаллар, ол кэмҥэ сүүрэн тахсаҕын, барытын ааҕыахха наада, бэрээдэгинэн үлэлииллэр, уочаратынан. Ону-маны барытын толкуйдуу сылдьаҕын, бэйэм булчут буоламмын хайдах эрэ бултуу сылдьар курдук сананаҕын, уонна уопсайынан ол наабыктарыҥ син биир көмөлөһөллөр. 

– Киһи сүрэ-кута алдьанар, ыһыллар буоллаҕа.

– Ол баар, ордук эдэрдэргэ. Бастакы штурм кэнниттэн сирэйдэрэ- харахтара олох таастыйан хаалбыт буолар, аанньа буолуо дуо, хаһан да көрбөтөхтөрүн көрөллөр, соторутааҕыта эрэ тэҥҥэ аһыы олорбут киһиҥ аҥаара эрэ хаалан хаалар. Эдэр киһи ньиэрбэтэ сымнаҕас соҕус буолан дуу, бастакы кимэн киирии кэннэ олох уларыйаллар. Биһи, саастаахтар, кытаанах соҕус ньиэрбэлээхпит, сэбиэскэй кэминээҕи иитии да көмөлөһөр дии саныыбын. Кырдьыгынан эттэххэ, улахан киирсии кэннэ ким баҕарар, эдэриттэн, саастааҕыттан тутулуга суох, бэйэтигэр баран хаалар, кимниин да кэпсэтиэххин баҕарбаккын, этэргэ дылы, барытын умнуоххар диэри «аһаан» баран утуйуоххун, туруоххун эрэ саныыгын.

Билигин үчүгэйдик утуйбаппын, уум көтөн хаалар. Чаас аҥаара, чаас курдук утуйабын эрэ быһыылаах, онтон тахсан дьаарбайабын, эмп биэрэллэр да испэппин, онно үөрэнэн хаалбакка, дойдубар тиийдэхпинэ эҥин утуйар буолар инибин.

– Дойдуларыгар кэлбит уолаттарга тугу этиэҥ этэй, хайдах оннуларыгар түһэллэр, тоҕо иккистээн бараллар?

– Сааһылыныахха наада, өйгүн-санааҕын сааһылаан, чугас дьоҥҥор кэллэххинэ түргэнник аһарынаҕын буоллаҕа. Саҥа кэлбит киһини онон-манан ыйытан сылатыа суохтарын наада, онтон ордук ньиэрбинэйдииллэр, өйдөспөт буолан хаалаллар.

Иккистээн, үһүстээн да барбыт уолаттар бааллар. Үөрэнэн хаалаҕын дуу, арааһа, этэргэ дылы анараа маннааҕы олох кыһалҕата диэн суох, биир эрэ кыһалҕалааххын – өлбөтөх киһи уонна бойобуой сорудаҕы толорбут киһи диэн, дьиэ-уот туһунан толкуйдаабаккын. Онон барытыттан тэйэн хаалан баран төттөрү үөрэнэргэ ыарахан, дьон өйдөөбөт, сэрии тугун сиһилии билбэт, ылыммат, өлбүт дьону кытта хоонньоһо утуйа сылдьаҥҥын бүтэһигэр үөрэнэн хаалаҕын.

Оттон ийэлэргэ, кэргэттэргэ этиэм этэ, оҕоҕутун, уолгутун чэпчэкитик ыытыҥ, атаарыҥ, өйөөҥ, антах сылдьар киһини дьиэ-уот, ол-бу бытархай боппуруостарынан ноҕоруускалаамаҥ, куруук барыта үчүгэй, этэҥҥэ дии сырыттахха, тыыла үчүгэй буоллаҕына, кини да көмүскэллээх, өйөбүллээх курдук буолар. Сороҕор передокка киирээри турдахха ойохторо эрийэн кыыһырсан, үөхсэн бараллар, оннуктар да бааллар.

– Куота-саһа сылдьар уолаттарга этэрдээххин дуо?

–  Мин бэйэм санаам күүстээх, өссө да «бар» диэтэхтэринэ барабын. Туох диэн куота сылдьыахпытый. Куоппут-саспыт уолаттары ырытар да, саҥарар да санаам суох. Хас биирдии киһи бэйэтигэр толкуйдаан сөпкө гынабын диир буоллаҕа. Передокка киирэн баран куотуон кэриэтэ, эрдэ куоппута ордук.

Инники полкам, эппитим курдук штурмовой этэ. Ким да куоппатаҕа, хамандыырдар бэйэлэрэ саллаллар этэ.

– Улаханнык махтанабын сөбүлэҥ биэрэн кэпсэппиккэр! Этэҥҥэ сырыт, эмтэн, дойдуҥ эйигин күүтэр, биһиги бары күүтэбит. Ааҕааччыларга тугу этиэҥ этэй?

– Улуу Кыайыы 80 сылынан дойдум олохтоохторун, Сахам сирин дьонун эҕэрдэлиибин. Кыайыы син биир биһиэнэ буолуо!

Мин эһэм быраата Берлин штурматыгар кыттыбыта уонна Рейхстаг истиэнэтигэр чуваш доҕорунуун «Были и мы — из Якутии Донской Ф.С., из Чувашии Коннов Ф.Ф.» диэн аатын суруйан хаалларбыта. Онон убайым Феодосий Семенович аатынан биһиги дьиэ кэргэн улаханнык киэн туттабыт, ытыктыыбыт.

Махтаныам этэ Москва волонтер кыргыттарыгар, куруук кэлэ тураллар,  Поспредствоттан эҥин билсэллэр. Бука бары дьоллоох буолуҥ, эйэлээх халлаан эрэ эргилиннин!