Биир ырыаны – 60 сыл

«Саха» көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа ханаалыгар «Эн сулускун» диэн ырыа күрэҕэ өрөспүүбүлүкэ үгүс улуустарыттан ырыаны аргыс оҥостубут ырыа куттаах дьону түмэр.
Тэлэбиисэр экранын нөҥүө уһун дьылыгыр уҥуохтаах, мааны таҥастаах аҕам саастаах Далбар Хотун тахсан, сааһыгар тэҥэ суох ыраас, күүстээх куолаһынан истээччи кутун туппутунан барар. 
Улуу Коркин ньилбэгэр олорон атаахтаабыт, Ольга Иванова-Сидоркевич ырыатыттан куорсун анньынан олох кэрэтин билбит дьоллоох «Эн сулускун» бырайыак кыттыылааҕа Альбина Макарова (Коркина) – «Киин куорат» бүгүҥҥү дьоруойа.

– Төрөппүттэргинэн Коркина диэн эбиккин. Дьонуҥ тустарынан ахтан ааһыах эрэ, Альбина Алексеевна.

– Чурапчы Хатылы нэһилиэгэр Ольга Прокопьевна, Алексей Петрович Коркиннарга 1950 сыл муус устар 27 күнүгэр үһүс оҕонон күн сирин көрбүтүм. Эдьиийдээх убайым миигиттэн лаппа улахан буоланнар, үксүн ийэбин кытта иннэлээх сап курдук сылдьыбыт киһибин. Аҕам мин биир саастаахпар күн сириттэн күрэммит. Онон аҕа диэни билбэппин. Оттон ийэбиниин аҕам аймахтарыгар Дмитрий Петрович Коркиннарга биирдэ эмэ сылдьан дьаарбайан ааһааччыбыт. Чурапчыга Таҥара дьиэтин таһыгар баар дьиэлэригэр абаҕам ньилбэгэр олордон аһатарын, атаахтатарын өйдүүбүн.

Сомуорускай боруода Даллык диэн соҕотох ынахтаах этибит. Онтубутун сиэппитинэн “Кыһыл сиэмэ” диэҥҥэ сайылыктыырбыт. Кыһынын наар алааска олорор этибит.

Оччотооҕуга элбэх ыал буолан дьукаах кыстыырбыт. Оскуолаҕа үөрэнэр оҕолор каникулбутугар кэлэрбитигэр, турку сыарҕалаах атынан барааҥкаҕа  суулаан илдьэр-аҕалар буолаллара. Олоҥхо истэр дьоро киэһэлэр буолаллара. Ийэ олоҥхоһуту илэ харахпынан көрбүт, эт кулгаахпынан истибит дьоллоохпун. Оччотооҕуга итинник түгэн ыал аайы баар буолбатах буолуохтаах. Олоҥхоһут кэлэригэр эт буһар, алаадьы астанар этэ. Биһиги, оҕолор, истэ сатаан баран утуйан хаалаахтыыбыт быһыылаах. Икки-үс күнү быһа олоҥхолуура, ол оҕонньор.

– Үлэни даҕаны эккинэн-хааҥҥынан билэ улааттаҕыҥ.

– Оннук. Наар ийэбин батыһа сылдьыбыт киһи үлэни көрө улааттаҕым дии. Онон кыыс оҕо сатыырын барытын баһылыы улааппытым олохпор туһалаан кэллэ.

Оччотооҕуга сайылыкка ынаҕы күҥҥэ түөртэ ыыр этилэр. Ийэм күнү быһа ол үүтү астыыра. Улахан баҕайы сэппэрээтэрдээҕин эрийэ түстэхпинэ, үөрүү бөҕө буолабын. Ону ийэм миигин харыстаан эрийтэрбэт буола сатаан эрдэҕэ. Ол оннугар баҕалаах сэппэрээтэрбин сууйааччы – мин. Ийэм арыылыыр. Онон үлэбитин көмөлөөн үмүрүтэбит. Улахан көмө киһитин курдук сананарым. Аны күн аайы астаабыт сүөгэйин оройуоҥҥа тэлиэгэлээх оҕуһунан сайылыктан киллэрэрбит. Бука, үүтүн сыатын быһаартарара буолуо. Ону өөр да өр күүтэн олорорбун уонна утуктуурбун өйдүүбүн. Киэһэтин хойут кэлэбит уонна эмиэ сарсыарда эрдэ туран үлэбитигэр барабыт. Оҕо сааһым ити үтүө уонна күндү өйдөбүлэ бачча сааспар диэри тэҥнэ сылдьар.

– Оонньооботох оҕо саас, кэмчи ас-үөл баара дуу? Сэрии кэннинээҕи кэм буоллаҕа.

– Сэрии кэнниттэн буолан, ас-үөл кэмчи да буоллар, ийэм асчыт бөҕө этэ. Онон аччыктыыр диэни билбэккэ улааппытым. Кэнники ыалдьар буолан хаалан, сылы-сыллаан балыыһа киһитэ буолбута. Миигин таайым аахха хаалларара. Кинилэр оҕолорун кытта бииргэ үөскээн, баччаҕа диэри алтыһа олоробут. Билигин оҕолорго ол туһунан кэпсиибин.

Ийэм бииргэ төрөөбүттэрэ сэриигэ сылдьыбыттарын туһунан өрүү кэпсиирэ. Кыра убайа сэрииттэн кэлбэтэҕиттэн курутуйара.

Биһиэхэ, сайылык оҕолоругар, үлэ да баара, сынньалаҥ да баара. Ньирэйдэри алаастан үүрэн аҕалыы, күөлтэн уу баһыы, мас сыыһын хомуйуу кэнниттэн, дьэ – сөтүө. Оҕо сылдьаммын ууһут этим. Бэйэбин кыанар да этим. Аны, оонньуурбутугар, тэлгэһэ иһиттэн тахсыбаппыт. Оннук суруллубатах сокуон курдук. Ким да ирдээбэтэр даҕаны, оҕолор оннук буоларбыт. Оонньуубут да арааһа элбэх буолан, аралдьыйан эрдэхпит – бырыычыка диэн, былаах былдьаһыы, харах симсии диэн...

Эдьиийим Варвара аска-үөлгэ сыстаҕас буолан, миигин элбэххэ үөрэппитэ. Онон киниэхэ махталым муҥура суох. Таҥас күндү кэмэ буолан, таҥаспытын харыстыыр да этибит. Эдьиийим оҕолоругар тигэр курдук былаачыйаны тигэн биэрбитэ – биир саамай күндү өйдөбүлүм. Саҥа тигиллибит былаачыйа бу мааныта, саҥата, сыта кытта билигин да баарга дылы.

– Альбина Алексеевна, ырыанан хайдах умсугуйбуккунуй?

– Мин дьолбор, кыра сырыттахпына тула бары ыллыыллара. Ийэм  сэппэрээтэр тыаһын быыһыгар улуу Сталин туһунан, үлэни уруйдуур ырыалары ыллыырын истэ улааппытым. Эдьиийим эмиэ ыллыыра. Кини ырыа учууталын үөрэҕэр үөрэммитэ уонна идэтинэн үлэлээбитэ. Бэйэтэ аккордеоҥҥа оонньуура. Сайылыкка кэллэҕинэ, сэппэрээтэр сууйа олорон ыллыырын олус сэргээн истэрим. Ол да иһин буолуо, ырыаны ис-испиттэн ылынан туран умсугуйарым. Уонна, киһи барыта ыллыыра буолуо диэн  өйдөбүллээҕим.

Хатылы оскуолатыгар үһүс-төрдүс кылаастарга ырыа куруһуогун Эдуард Алексеевич Кузьмин диэн учуутал биэрэрэ. Бэйэтэ балалайкаҕа, байааҥҥа оонньуура. Онно аан бастаан умсугуйан туран дьарыктаммытым.

1963 сыллаахха биһиги олорор дэриэбинэбитигэр Ольга Иванова-Сидоркевич кэлэн гастроллаабыта. Мин ырыаны аргыс курдук ылыныыбар бу кэнсиэр улахан суолталааҕа. Ольга Иванова «Доҕоруом, ыл, кэлиий!”  диэн  ырыатын истэммин, ол күнтэн ыла күн бүгүнүгэр диэри уоспуттан түһэрбэккэ ыллаан кэллим. 60 сыл устата. Оҕонньорум барахсан наһаа сөбүлүүр этэ. Баяниһым Спиридон Гаврильевич эмиэ сөбүлээн ыллатара.

Оҕо сылдьаммыт Соловьева Дуунньа, билигин кэргэнинэн Попова, диэн дьүөгэ кыыспыныын иккиэн куоталаһа-куоталаһа ыллаан да биэрэрбит. Кини ыллыырын идэ оҥостубута. Билигин даҕаны кэргэниниин бииргэ ыллыыллар. Оҕолоро бары эмиэ ырыаһыттар. Уопсайынан, ырыа куттаах ыал, билигин бэйэлэрэ Тааттаҕа олороллор. Дуунньалыын оннук куоталаһа ыллыыр идэбит суоҕа буоллар, баҕар, умнуллан-тэнниллэн хаалыах эбитэ дуу, арааһа, суох буолуо, бука.

Онон ырыанан умсугуйуум итинник саас-сааһынан сааһыланан, баччаҕа диэри дьарык буолан кэллэҕэ.

– Ырыа олоҕум аргыһа диир кыахтааххын дуо?

– Оччолортон ыарыһах буоламмын, доруобуйам туругунан алтыс кылааһынан бүтэн хаалбытым. Ырыаһыт буолар ыра санаам оннук хаалбыта эрээри, «ырыа – олоҕум аргыһа» диэҥнэ олох сөбүлэһэбин уонна ылынабын. Билигин сэттэ уоммун лаппа аастарбын даҕаны, кыаҕым баарынан син биир ыллыыбын. Бастакы сыанаҕа тахсыым 1965 сыллаахха этэ. Ольга Иванова ырыатын ыллааммын, истээччи ытыһын тыаһыгар уйдараммын, ыллыыр баҕам өссө күөдьүйдэҕэ буолуо.

– Ырыаны аргыс оҥосторгор эйиэхэ тирэх, көмө буолбут дьоҥҥунан кимнээҕи ааттыаххын баҕараҕын?

– Улахан Күөл учаастагар тиийиибэр Татьяна Афанасьевна уонна Андрей Никифорович Ноговицыннар диэн учуутал ыал баара. Нэһилиэккэ кэнсиэр, сэргэхсийии бөҕө эбит этэ. Байаанынан мин Ольга Иванова ырыатын таһынан, аны Эдита Пьеха ырыаларыттан кытта ыллыыр кыахтанным. Ольга Иванова, Аркадий Алексеев, Галина Шахурдина ырыаларыттан эмиэ ыллыырым. 1998 сыллаахха Сылаҥ Уһун Күөлүгэр айылҕаттан талааннаах баянист Спиридон Готовцев дьиэ кэргэнинэн көһөн кэлбитэ. Онон мин 25 сыл устата кини баяҥҥа доҕуһуолунан ыллаан кэлбитим. Хомойуох иһин, 2023 сыллаахха орто дойдуттан бараахтаабыта. Кини миигин өйөөн, наар санаабын көтөҕөн, кэнсиэртэргэ доҕуһуоллаан, ырыабын аргыс оҥостон кэлбиппэр махтанабын. Баяниһым суох буолан, билигин эт куоласпынан ыллыыбын. Аныгы фонограмма диэннэригэр кыайан үөрэммэтим.

Ырыа тылын, матыыбын оҥордохторуна эрэ, ырыаһыт бэйэтигэр дьүөрэлээҕин таба тайанан ыллыыр-туойар буоллаҕа дии. Оннук киһибинэн олохтоох мелодист Федор Трофимов буолар. Кини матыыбыгар, дьүөгэм Любовь Никитина хоһоонугар ырыалары киэҥ эйгэҕэ таһаардарбын диэн баҕа санаалаахпын.

– Альбина Алексеевна, хос сиэннэри көрбүт дьоллоох эбээлэртэн биирдэстэрэ эбиккин. Дьиэ кэргэниҥ туһунан кэпсии түс эрэ.

– Үөрэҕи ылбатах киһи “тугу үлэлиэх бэйэкэм буолла?” диэн санаа үүйэ-хаайа тутара ханна барыай?!  Онтон биирдэ эдьиийим Варвара Ивановна: “Сылаҥ диэн нэһилиэккэ дьыссаакка ньээҥкэлии барыаҥ дуу?” – диэн ыйыппытыгар, үөрүүнэн сөбүлэспитим. Дьыссаакка үлэ көстүбүтүттэн, үөрэҕэ суох киһини үлэҕэ ылалларыттан үөрэммин. Онон оҕо тэрилтэтигэр үлэлээн-хамсаан, биэнсийэбэр тахсыбытым.

Уон аҕыс саастаахпар, 1968 сыллаахха, Макаров Григорий Михайлович диэн олохтоох тырахтарыыс уолга кэргэн тахсыбытым. 37 сыл дьоллоохтук олороммут, түөрт оҕону улаатыннарбыппыт. Билигин сиэн, хос сиэн көрөр толору дьоллоохпун. Аны хос-хос сиэҥҥэ тиийбит киһи диэн баҕа санаалаахпын.

Ыал ийэтэ буолуохпуттан оҕолорбун бэйэм астаан улаатыннардаҕым дии. Билигин сиэннэрбин, хос сиэннэрбин эмиэ кыаҕым баарынан натуральнай аһылыгынан хааччыйа сатыыбын. Дьэ, саамай сөбүлүүр аспыт – духуопкаҕа буспут убаһа ойоҕоһо. Оҕолорбор, сиэннэрбэр буһардахпына, наһаа сөбүлүүллэр.

Иккис дойду оҥостубут, олоҕум саамай кэрэ, дьоллоох кэмнэрэ ааспыт сирэ Улахан Күөл, Чурапчы улууһун биир кыракый учаастага – миэхэ саамай күндү сирим.

– Альбина Алексеевна, бу сааскар диэри кэрэни кэрэхсии, тускулу уруйдуу сылдьарыҥ көрүөхтэн эриэккэс. Хайа уонна ыллыыр ырыаларыҥ, куолаһыҥ, истээччигэ тириэрдииҥ барыта олоххо улахан тапталтан тахсара сэрэйиллэр. Кэрэ кэпсээниҥ иһин барҕа махтал!

Хаартыскалар: Дьоруой тус архыыбыттан