Биир сэһэн дьылҕата

Төрөөбүт тылынан норуотун кыһалҕатын быһаарсар, санааны-оноону аһаҕастык атастаһар, үллэстэр кыахтанар айымньыны күн сиригэр таһаарыы – бу талба талаантан биирдэстэрэ.
Оҕо сааһа кэрэ айылҕалаах Хачыкаат сиригэр, Буотама, Булуус икки ардыгар кылыгырыы устар Таас Олом үрэх харыйалаах кытылыгар ааспыт кэрэ дойдутун тыынын, мааны айылҕатын бу сэһэнигэр көрдөрбүт бүгүҥҥү сэһэргэһээччим Нина Егоровна Дьячковская буолар.

– Нина Егоровна, хас биирдии киһи оҕо сааһа инники олоҕун кытта ситимнээх дииллэрин туох дии саныыгын?

– Оннук. Мин оҕо сааспар сөбүлүүр дьарыгым суруйууну кытта сибээстээх. Билигин санаатахха, оҕо сылдьан өйгө оҥорон көрөн ойуулуур дьоҕурум (воображение) күүстээх эбит. Балтыбын кытта сөбүлээн оонньуур биир оонньуулаах этибит. Ону бэйэбит икки ардыгар «по воздуху оонньуубут дуо?» дэһэрбит. Онуоха куукула, мал-сал, таҥас-сап, туох да атрибут наадата суох этэ. Дьиэбитин-уоппутун, тугу гынарбытын барытын тылбытынан ойуулаан, саҥаран оонньуурбут.

Дьиэбитигэр эркиҥҥэ улахан каарта ыйанан турара. Ардыгар мин ол каарта аттыгар күнү күннээн олорон эрэ «өйбүнэн-санаабынан ыраах айаҥҥа турунан», сири-сибиири эргийэн кэлэрим. Оннук фантазеркалаан, арааһа, айар дьоҕурбун сайыннарбыппын. Ону тэҥэ нуучча тылын учуутала Вера Михайловна Ефимова оруола улахан дии саныыбын. Идэбинэн нуучча тылын учууталабын эрээри, сүрүннээн хаһыат, тылбаас эйгэтигэр үлэлээбитим.

Онон бу оҕо сааска киһи тугунан интэриэһиргиирэ, тугу дьиктиргии ылынара барыта бэйэтигэр баарыттан дии саныыбын.

– Айар үлэҕэ бастакы холонууҥ оҕо сылдьан каарта таһыгар олорон «айанныырыҥ» курдук дьылҕаламмыта бэрт дьикти эбит буолбаат?

– Уус-уран суруйууга хойут холоммутум. Бу «Исповедь исчезнувших» сэһэним тахсыбыт сылыгар Бүтүн Арассыыйатааҕы «Сибирь-Евразия» куонкуруска «Бастыҥ уус-уран айымньы» аатын ылбыта. Казахтыы уонна кыргызтыы тылбаастанна. Онон бастакы холонуум суола итинник.

– Бастакы айымньыҥ киэҥ аартыгынан айанынан эҕэрдэ буоллун! Саха сирин ааҕааччыларыгар эрэ буолбакка, бу атын дойдуларга төлө көтөн тахсыы историятыгар, ис хоһоонугар тохтоон ааһыах.

– Кинигэ сюжета араллааннаах 90-с сылларга модун дойду ССРС эстиитэ дьон дьылҕатыгар охсуутун көрдөрөр. Саха дьахтара олоҕун саҥаттан оҥостор санаалаах оҕолорун илдьэ ыраах Узбекистаҥҥа тиийэн, кэм-кэрдии ытылҕаныгар түбэһэн, эрэйгэ тэбиллэр. Кыра оҕолорун кытта ханна тиийбиттэрэ, туохха тиксибиттэрэ биллибэккэ уһун уон сыл устатыгар сурахтыын сүтэллэр.

– Бу дьиҥнээх олохтон ылыллыбыт чахчыга олоҕурар дуо диэн ыйытыы тутатына үөскүү түһэр.

– Икки сыллааҕыта Астанаҕа уонна Алматыга сэһэн казахтыы тылбааһын биһирэмэ буолбута. Астанаҕа Казахстан национальнай библиотекатыгар уонна Алматыга Жамбыл библиотекатыгар ону таһынан араас оскуолаларга ааҕааччылары, үөрэнээччилэри кытта көрсүһүү буолбута. Онно биир кырдьаҕас учуутал: «Бу кинигэ – ол саҕанааҕы кэм, история летопиһа. Оччолорго биһиги, Киин Азия олохтоохторо, олохпут оруобуна итинник этэ. Барыта баара...» – диэбитэ. Дьиҥнээх олохтон суруллубут сюжет. Киэҥ Сахабыт сирин ханнык баҕарар муннугар, хас биирдии нэһилиэккэ маныаха майгынныыр түбэлтэ баар.

Кинигэм  биир ыал олоҕор, биир дьахтар намчы санныгар бүтүн система, дойду түһүүлээх-тахсыылаах, атааннаах-мөҥүөннээх дьылҕата ыар баттык буолан түспүтэ, ол хайдах дьайбыта, туохха тиэрдибитэ, тиксиһиннэрбитэ элбэҕи толкуйдатар.

«Айар» кинигэ кыһата ааҕааччыны кэрэхсэтэр сюжеты булан, нууччалыы суруйар ааптары көрдөөн, миэхэ тахсыбыттара. Өр сылларга тылбаас эйгэтигэр үлэлээн, бэйэм суруйан көрөргө холоммутум. Эдэр эрдэхпиттэн куруук «суруй» дииллэр. Ону, суруйааччыга даҕаны, бэйэбэр даҕаны ирдэбилим үрдүк буолан, санаммат этим.

Бар дьоҥҥо анаан суруйуу диэн арыллыы, ис санааҕын, көрүүгүн үллэстии, ардыгар үөрэтии даҕаны. Ол аата эн бэйэҥ чахчы билэргин, итэҕэйэргин, олоххо көрсүбүккүн, эккинэн-хааҥҥынан аһарбыккын, өйгүнэн-санааҕынан ылыммыккын суруйаҕын. Албынныыр, ууну буккуйар быраабыҥ суох. Ол курдук, ким эрэ эрдэ ситэр, ким эрэ хойут. Кэмим, дьэ, кэлбитин ылынан уонна кинигэ сүрүн дьоруойдара буолуохтаах оҕолор ийэлэригэр тапталларын үйэтитэргэ көмөлөһөр баҕам баһыйан суруйарга быһаарыммытым.

– Нина  Егоровна, айымньы төрөөн таҕыстаҕына, туспа суолу, аартыгы тэлэн барар. Дьэ, салгыы дьылҕата хайдах буолан истэ? 

– Казах поэта, тылбаасчыт Саят Камшыгер Ташкеҥҥа түүр поэзиятын аан дойдутааҕы бэстибээлигэр саха поэта Арылы Дуйдааҕы көрсөн, тылбааска саҥа, сонун айымньы көрдүүрүн эппит. Онуоха Арылы Дуйдаах «Исповедь исчезнувших» туһунан кэпсээнин кэрэхсээн, Саха сиригэр кэлэ сылдьан атыылаһан барбыт этэ. Ааҕан баран казах тылыгар тылбаастаабыта балтараа ый иһигэр атыыланан, тарҕанан бүппүт.

Ол курдук, кинигэбин батыһан Астанаҕа тиийбитим, бэйэбэр нэһиилэ биэс кинигэ эрэ тиксибитэ. Эбии атыылаһан ылыам диэбитим да, булбатаҕым. Казахстаҥҥа оҕолору аахтарыыга улахан үлэ ыытылларын илэ көрбүтүм. Урут биһиэхэ, сэбиэскэй кэм саҕанааҕы курдук, суруйааччылары кытта оскуолаҕа, библиотекаҕа көрсүһүү бэрт ситимнээхтик ыытыллар эбит.

Кинигэм казах тылыттан кыргызтыы тылбаастанан муус устарга Бишкеккэ сүрэхтэниитэ буолла. Тылбаасчыт Кыялбек Акматов, педагогическай наука доктора. Сэһэҥҥэ  сиэр-майгы проблемата сытыытык турарын бэлиэтээн, ону кэрэхсээн тылбаастаабытын эппитэ.

Казахстаҥҥа да, Кыргызстаҥҥа да тылбаас биһирэмигэр эрдэттэн ааҕан кэлбит буоланнар, сэһэн тула үгүс ыйытыылаах, санаа этиилээх, атастаһыылаах көрсүһүүлэр буоллулар.

– Айымньы суруллан, бэчээккэ тахсан баран ааҕааччытын булуута –  суруйааччыга сүрдээх долгутуулаах уонна олус суолталаах түгэн. Инники ситиһиилэр сиэттиһэ турдуннар!