20.01.2025 | 14:09

Бэлисипиэт

Кэпсээн
Бэлисипиэт
Ааптар: Наталия РЯЗАНСКАЯ
Бөлөххө киир

Түүн олус кытаанахтык утуйа сытан, күүстээх, дохсун ардах тыаһыттан Марыына эмискэ уһукта биэрдэ. “Эчи, омунун, бүгүн утуппат буолла” диэн иһигэр мөҕүттэн ыла-ыла, дьахтар оронугар төттөрү-таары эргичиҥнээн барда. Эмиэ да, хата, сарсын оҕуруоппар уу куппаппын уонна тэллэй үүнүө диэн санаатыттан эгди буоларга дылы гынна. Ол да буоллар, ардахха мэһэйдэттэҕэ аатыран, утуйар уутун дуома букатын көтөн хаалла. Көр, бу мин өйдүүрбүнэн атырдьах ыйын Ыспааһаптара олох хаһан даҕаны ардаҕа суох ааспаттар эбит диэн түмүк оҥордо. Хайдах эрэ иһигэр билбэт таҥаратыгар мөҕүттүөх курдук гынан истэҕинэ, эмискэ түннүгэр массыына уота сандааран ааста, ону кытта тэҥинэн чугас тыастаахтык тохтуур тыаһа иһилиннэ. Санаата буолбакка, Марыына оронуттан ойон туран, ардаҕы аннынан таһырдьаны одууласта. Көрбүтэ, олох да “Ускуорай” массыыната кэлэн, Дьөгүөрэптэргэ турар эбит. “Оо, Куолукка кэллэхтэрэ. Болуодьалаах бэҕэһээ уолларын олох сытынан кэбистэ диэбиттэрэ. Аҕыйах эрэ хонуктааҕыта бэрт сэргэхтик кэлэн-баран элэстэнэргэ дылыта дии. Барахсан, аҕыйах хонук иһигэр туох буоллаҕай?” – диэн Марыына мунаара санаата.

Уулусса лаампатын уотугар көрдөххө, сотору наһыылкаҕа кими эрэ бэрт ыксалынан таһааран, массыына иһигэр уган кэбистилэр. Кэннилэриттэн ускуорай үлэһитин кытта Ася массыынаҕа киирдэ. Болуодьата, массыына кэлин ааннарын сабаат,  таска соҕотоҕун туран хаалла. Ускуорай бэрт түргэнник хоҥнон, уулусса устун сыыйылыннаран, сотору көстүбэт буолла. Ыал аҕата ардах анныгар илийиэр диэри өр турда. Марыына маны барытын хараҥа дьиэтин түннүгүттэн түөкүн курдук уоран көрө турарыттан хайдах эрэ саата быһыытыйда. Оронугар төннөн кэлэн, саҥата суох олорунан кэбистэ.

***

Дьөгүөрэптэргэ Куолук икки кыыс кэннэ күүтүүлээх үһүс оҕонон төрөөбүтэ. Кыргыттара улахаттар. Бэлиэр, үөрэхтэнэн, үлэһит буолан, кырата – куоракка, улахана туһунан улууска ыал буолан олохсуйан олороллор. Ыал ийэтэ Ася уолун оҕолоноругар түөрт уонун лаппа ааспыт этэ. Быраастар “төрөөмө” диэбиттэрин үрдүнэн, хара күүһүнэн оҕоломмута. Дьахтар, хаанын баттааһына үрдүк буолан, хат буолуоҕуттан хара төрүөр диэри балыыһаҕа сыппыта. Ол да буоллар, син этэҥҥэ быыһанан, үөрэн-көтөн дьиэлэригэр тахсыбыттарын кэннэ, уола алта-сэттэ ыйыгар туга да ыалдьара биллибэт, сүгүн утуйбат, аһаабат, күнү мэлдьи ытыы, кыҥкыйдыы сылдьар, көтөх оҕото буолан хаалбыта. Ыксаан, уолларын оройуон киинигэр, онтон куоракка киирэн көрдөрбүттэрэ. Ася уолунуун балыыһаҕа өр сыппыта. Балыыһаттан тахсалларыгар быраастар бириигэбэрдэрэ кытаанах буолан биэрбитэ: икки бүөрүгэр улахан кэһиллиилэр бааллар, учуокка туран эмтэнэҕит, инбэлииккэ тахсаҕыт. Онтон ыла Дьөгүөрэптэр сылын ахсын тохтоло суох уолларын соҕуруунан-хотунан эмтэтэн да биэрдилэр. Ася үлэтиттэн уурайан, бу сыллар тухары куруук уолун, дьиэтин-уотун көрөн олордо. Этэргэ дылы, үрүҥ чыычааҕы үрдүнэн көтүппэккэ, бэркэ маанылаан, бүөбэйдэһэн бөҕө кэллилэр.

Куолук да бэйэтэ, олус көрсүө-сэмэй, холку, киһи эрэ таптыах оҕото. Быйыл бэһис кылааһы бүтэрдэ. Улахан лэҥкэйбит төбөлөөх, киэҥ, төгүрүк харахтаах, Ленин кыра эрдэҕинээҕитин курдук куудара баттахтаах, иинэҕэс, хатыҥыр уол. Ол да буоллар, куруук кубархай сирэйигэр сырдык мичээр аргыстаах, ханна да сырыттар, дьоппуоннар курдук, мэлдьи дорооболоһон тоҥхолодьуйа сылдьар дьикти үгэстээх уол. Бииргэ да үөрэнэр оҕолоро Куолугу олус сөбүлүүллэр. Саас, күһүн эмкэ да бардар, доҕотторо кини кэлэрин куруук кэтэһэллэр. Кэлэригэр мэлдьи минньигэс кэмпиэт, бэчиэнньэ кэһиилээх буолар. Бэл, соторутааҕыта аҕыс оҕоҕо ахсыаннарыгар тэлэбииһэринэн эрэ көрөр “Сникерс”, “Марс” сакалааттарын аҕалан сиэппитэ. Оо, доҕотторо онно үөрбүттэрин көрүө этигит.

Куолук үөрэҕэр орто. Ахсаан да, суруйуу да уруоктарын ыарырҕатар. Арай кинигэни таптыыр уонна тиэхиньикэҕэ олус сыстаҕас. Дьиэтигэр араас конструкторы таҥарын таһынан, магнитофону, араадьыйаны, чаһыны барытын хасыһар. Дьоно уолларын баҕатын, кыахтара баарынан, барытын толоро сатыыллар. Онон оонньуура, ааҕар кинигэтэ элбэх. Арай кэлин оҕолор бэлисипиэттэригэр олус ымсыырар буолла. Биирдэ эмэ таска таһааран этэн көрдөҕүнэ, дьоно “кутталлаах” диэн бобон, ол туһунан ыраланар эрэ. Тымныы оҕонньорго иккис сылын сакаастаһан көрдө да, биирэ бобор-хаайар икки ардынан эппиэт суруйан соһутар. Ыалдьарын, дьиҥэр, Куолук бэркэ диэн билэр буоллаҕа. Ол эрээри ыарыытыттан күүскэ доҕотторун тэҥинэн бэлисипиэттэниэн баҕарар. Доҕорун Сааска миҥэтигэр арыт биирдэ эмэ олорон көрөр, тэбиэх да курдук гынар да, Сааската Куолук туругун уонна төрөппүттэрин кытаанах сэрэтиилэрин бэркэ билэр буолан, көҥүл букатын биэрбэт. Онон Куолук эрэйдээх баҕалаах бэлисипиэтин илиитинэн-атаҕынан да тыытан көрдөҕүнэ сөп буоларга дылы.

***

Куолук бу ыратын олоххо киллэрэр биир соһуччу түгэн буолбута. Киниттэн икки уулусса нөҥүө, дэриэбинэ уһугар чороҥ соҕотох, сааһыгар эргэ барбатах эдьиийэ Даайа олороро. Куолук эдьиийигэр күүтүүлээх күндү ыалдьыт, ыҥырыылаах мааны хоноһо этэ. Ийэлээх аҕатыттан көрдөһөн биирдэ эмэ хонон-өрөөн, атаахтаан аҕай кэлэрэ. Эдьиийэ Даайыс, Куолук кэллэр эрэ, дьэдьэннээх күөрчэҕин ытыйара, алаадьы, баахыла буһарара, арыт сымыытынан мип-минньигэс бискибиит оҥороро. Оо, оччоҕо Куолук үөрэн, остуолларыгар нүксүччү түһэн олорон, төбөтө лэкээриҥнээн, мүчүк гына-гына аһаан мотуйара. Эдьиийэ ону көрөн уйадыйыар диэри үөрэрэ, кэлэ-бара уолун күнү мэлдьи оройуттан, иэдэһиттэн сыллыы сылдьара.

Куолук да эдьиийигэр таах олорбото. Кыаҕа тиийэринэн көмөлөһө сатыыра, олбуор иһиттэн ньирэйдэрин үүрсэрэ, сибиинньэ, куурусса аһатара, оҕуруотугар кыра биэдэрэнэн уу таһара. Арыт сэниэтэ эстэн, күлүккэ балык курдук эппэҥнии олорор буолара. Ону көрөн эдьиийэ: “Сөп буолуо, Куолук, дьиэҕэ киир, дьонуҥ билигин миигин мөҕүөхтэрэ”, – диирэ. Оччотугар Куолук, сүүһүгэр бычыгыраан тахсыбыт көлөһүнүн туора сотон кэбиһээт, мичээрдии-мичээрдии: “Эдьиий, оттон эн ону кинилэргэ кэпсээмээр ээ, үчүгэйбин дии”, – диирэ.

Куолук  эдьиийигэр хоноһолуу кэллэҕинэ, кыра эрдэҕиттэн хоонньоһон утуйара. Даайа киэһэтин, оронноругар сытталлар эрэ, быраатын илиитин-атаҕын массаастыы-массаастыы, араас остуоруйаттан саҕалаан, былыргы кутталлаах түбэлтэлэри, үһүйээннэри кэпсиирэ. Бу кэми Куолук ордук сөбүлүүрэ. Эдьиийин кэпсииригэр бүүс-бүтүннүү иһирдьэ киирэн хаалара, арыт хорсун бухатыыр, арыт көмүскэлэ суох нарын кыыс, көтөр-сүүрэр, бэл,  сир-дойду иччитэ кытта буолан ылара. Биир эмэ маннык кутталлаах, күүркэтиилээх кэпсээн кэннэ, эдьиийин кытта аһаҕастык арааһы бары кэпсэтэллэрэ. Куолук кэлин тоҕо эрэ наар олох-өлүү, таҥара, абааһы туһунан ыйыталаһара, анараа дойду баар диэҥҥэ итэҕэйиэн олус баҕарарга дылыта. Эдьиийэ Куолук тылыттан арыт ытырыктатан ылара, саҥата суох быраатын ыксары кууһан ылара уонна өр да өр саҥата суох оройуттан сыллыы сытан, хараҕа ууланан, ытыырын кыатана сатыыра, күөмэйин туох эрэ кыбыс-кытаанахтык хам тутан кэбиһэрэ.

Дьоно кэпсииллэринэн, быйыл күһүн, табылыннаҕына, Куолук Новосибирскай куоракка көрдөрүнэ барыахтаах. Баҕар, анаалыстара үчүгэй буоллаҕына, эпэрээссийэҕэ да ыҥырыах курдуктар үһү.

Арай атырдьах ыйын саҥата, дьоно отторун ортолотон эрдэхтэринэ, Куолук ийэтиттэн көҥүллэтэн, биир күн эмиэ эдьиийигэр кэллэ. Кэлбитэ, Даайа өр сөхсүппэтэх ампаарын малын-салын таһырдьа таһааран, наардыы, нарылыы аҕай сылдьар эбит. Куолук тута эргэ соҕус хара араамалаах, туорайдаах, обургу соҕус бэлисипиэккэ хараҕа хатана түстэ.

– Эдьиий, бу ким бэлисипиэтэй?

– Ээ, ити убайыҥ Баһыык бэлисипиэтэ, алдьаммыт. Таах бөх буолан сытар ити. Сыбаалкаҕа быраҕыахпыт, – Даайыс, аахайбатахтыы, бэлисипиэти хараҕын кырыытынан көрөн ылла.

– Эс, быраҕыма, миэхэ биэр, мин оҥостуом. Сабыс-саҥа курдук дии, – Куолук хараҕын уота умайан, кылапачыҥныы түстэ.

– Хантан саҥа буолуой? Ымсыырбыт санааҕар ини? Ол сатаан оҥостоҕун дуо? Дьонуҥ көҥүллүөхтэрэ суоҕа, – эдьиийэ, быраатын диэки дьиктиргээбиттии көрөн ылаат, хайдах эрэ утарсыах курдук буолла.

– Мин билигин ийэлээх аҕабыттан баран ыйытыам. Сип-сибилигин кэлиэм, – диэт, уола эмискэ, ойон тураат, олбуор аанын диэки сүүрдэ.

– Куолук, хайа... эчи, омунун ээ, бу уол. Сүүрүмэ-сүүрүмэ! – Даайа соһуйан, олорбут сириттэн туран кэллэ, быраатын кэнниттэн чарапчыланан көрө сатаата.

Көрүөх бэтэрээ өттүгэр уола сүүрэр-хаамар икки ардынан сэгэлдьийэн, уулусса муннугар киирэн сүтэн хаалла.

 

***

Сотору соҕус Куолук дэлби үөрбүт, өрүкүйбүт сирэйдээх-харахтаах дьиэтигэр көтөн түстэ.

Хата, дьоно бааллар, бара иликтэр эбит. Ийэтэ өйүө бэлэмнии сылдьар, аҕата оһох иннигэр быһах сытыылана олорор.

– Ийээ, аҕаа, эдьиий Даайа ампаарыгар Баһыык эргэ, алдьаммыт бэлисипиэтэ баар эбит. Олох сабыс-саҥа курдук. Ону мин оҥостуохпун сөп дуо? – диэн, аҕылыы-аҕылыы, бэркэ ыксаабыт көрүҥнээх биир тыынынан кутан кэбистэ.

– Эс, суох. Хайдах буоллуҥ? Быраастар эйиэхэ туох диэбиттэрэй? Умна охсоруҥ түргэнин. Көҥүллэммэт. Бэлисипиэт эҥин диэмэ. Бачча бараары-кэлээри сылдьаҥҥын. Аны онтубут итэҕэс эбит дии, – Ася сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, тута икки хааһын түрдэһиннэрэн кэбистэ.

Оччоҕуна мин хаһан да бэлисипиэттэммэппин дуо? Таах анньа да сылдьыам буоллаҕа дии. Оҕолор бары бэлисипиэттээхтэр, миэхэ эрэ суох. Тоҕо миэхэ туох да  көҥүллэммэтий? Тоҕо? Барыта-барыта бобуу! – диэт, Куолук икки хараҕа тобус-толору уунан туолаат, хоһун иһигэр тыастаахтык дьылыс гынан, оронугар күр гына сууллан түһээт, маккыраччы ытаан барда.

Урут сытыары-сымнаҕас, дьонугар биир тылы утары эппэт, мэлдьи ээҕи кытта сылдьар, хараҕын уутун көрдөрбөтөҕө ырааппыт уоллара маннык этэн-тыынан барбытыттан ийэлээх аҕата эмискэ мах бэрдэрэн, саҥата суох сирэй сирэйдэрин көрсөн кэбистилэр.

– Ээ, таах даҕаны ол сэп син сэнэх быһыылааҕа. Тугу гына сылдьыаххыный?  Сатыыр буолларгын, оҥоһун, мин көҥүллүүбүн. Ол эрээри тэрилин сапчааһын хантан ылаҕын? – Болуодьа быһах сытыылыырын тохтотон, соруйан, уола истэрин курдук, улахан соҕустук саҥарда.

Дьиҥэр, бу дьиэ муҥур хотуна Ася этэ. Ол эрээри урут уоллара маннык хомойбутун көрө илик буолан, Болуодьа эр хаанын киллэрэн, биирдэ дьиэҕэ ким хаһаайын буоларын көрдөрбүтүн, дьахтар утарсыбата. Хата, чочумча буолаат, бэркэ сымнаабыт куолаһынан:

– Чэ, эмиэ да оннук эбит, сатыыр буолларгын, сынньана-сынньана оҥостон да көр. Быраастар холкутук сырыт диэбиттэрэ дии. Тэппэккэ, көннөрү анньа сылдьар буоллаххына, чэ, буоллун, көҥүллүүр эбиппит, – диэтэ.

Ити икки ардыгар Куолуктара көнньүөрэ охсон, хараҕын уутун туора хаһыйаат, хоһуттан тахсан кэллэ. Бастаан аҕатын, онтон ийэтин кэлэн икки иэдэстэриттэн сыллаан ылаат:

– Олох холкутук сылдьыам, ыалдьыам суоҕа. Көрөөрүҥ, ити бэлисипиэти мин оҥостуом, бэйэҕит ымсыырыаххыт, тэбиэххит, – диэт, төттөрү таһырдьа ойдо.

***

Бу күнтэн ыла Куолук хас сарсыарда аайы эрдэ туран эдьиийин аахха тиэстэр буолла. Доҕотторун көмөлөрүнэн аҕыйах хонук иһигэр бэлисипиэт сапчааһын онтон-мантан хомуйа оҕустулар. Дэриэбинэ чугаһыгар баар алаас саҕатынааҕы сыбаалкаҕа кытта тиийэ сырыттылар. Хата, онтон уруул ааттааҕын булан үөрдүлэр-көттүлэр. Оннооҕор туох да эрэйэ суох икки саҥатык хаамыралаах көлүөһэ көһүннэ. Онон бэркэ табыллан, бэлисипиэттэрэ бэрт түргэнник таҥылла оҕуста. Көлүөһэлэрин хаамыраларын абырахтаан, кэтэрдэ охсон, тыыннарын үрдэрэн, иһин-таһын барытын оҕунуохтаан, олох чыҥха атын буола  түстэ.

Куолугу киирэ-тахса сылдьан эдьиийэ көрөн арыт аһынар. Кыайбатар да, тугу эрэ ырычаахтаһа сатыыр, сүөрэр, эрийэр, мускуйар. Син бэлисипиэттээх тойон буолан уолаттарын дьаһайар, илиитэ-атаҕа сап-сараҥнас, араастаан ыйар-кэрдэр. Ардыгар сэниэтэ дэлби эстэн, күлүккэ олорорунан кэбиһэр. Бүтүннүү оҕунуох буолбут илиитинэн сирэйин ньуххарынан, киэһэтин киһи күлүөх дьүһүннэнэр, бадарааҥҥа булкуллар чооску оҕотуттан туох да атына суох буолар. Маны барытын эдьиийэ көрө сылдьан, тааска уу кутан, быраатын “ыаллар маанылара, ыаллар чооскулара” диэн хаадьылыы-хаадьылыы сууйар. Онон хас киэһэ аайы Даайа Куолугу сууйан-тараан, ыраас таҥас кэтэрдэн дьиэтигэр атаарар.

 Бу күннэргэ Куолук ыра санаата туолан, этэргэ дылы, көтүөн кыната эрэ суох үөрэ-көтө сырытта. Дьонугар үлэһэн, бэл, оройуон кииниттэн бэлисипиэт носуоһун уонна араас дьэрэкээн киэргэллэрин кытта сакаастаста. Сотору кэминэн таһараа Марыына быраата Баанньа ону бэрт улгумнук таһааран, Куолук силигэ букатын ситтэ.

– Дьэ, бүгүн бэлисипиэтим бүтэр. Киэргэллэрин эрэ кэтэрдэрим хаалла. Көҥүллүүр буоллаххытына, манна анньан аҕалыам. Хайдах оҥорбуппун көрөөрүҥ, – сарсыарда аһыы олорон, Куолук киэн тутта эттэ, кыратык түөһүн мөтөтөн, ийэлээх аҕатын диэки кылап гына көрөн ылла.

– Ээ, хайаан да аҕалан көрдөрөҕүн буоллаҕа. Дьэ, маладьыас. Мин оҕом эр киһи эбит, эппит тылын толордо. Киэһэ оттоон кэллэхпитинэ, оҕобут бэлисипиэтин көрүүһүбүт дии, – Болуодьа уолун төбөтүттэн сымнаҕастык  имэрийэн ылла.

– Хата, сир аһыгар, моонньоҕоннуу барарбар миэхэ уларсаар, – Ася эмиэ үөрэн саҥа аллайа түстэ.

– Уларсан бөҕө буоллаҕа. Ийэбэр уларсыбатахпына, кимиэхэ уларсыахпыный. Эппитим дии, бэйэҕит ымсыырыаххыт диэн, – Куолук икки хараҕа үөрэн, тииһэ ыпсыбат буолуор диэри биир кэм мичээрдии олордо.

***

Бүгүн Куолук, куолутунан, бэлисипиэтин киэргэллэрин туппутунан доҕорун, төрдүскэ тахсыбыт Сааскатын кытта, эбиэт кэннэ эбэтин аахха тиийдилэр. Сарсыарда уһун уочаракка туран, дьонугар килиэп ылан, хойутаан хаалла.

Арай тиэргэн иһигэр киирбиттэрэ, бэҕэһээ ампаар айаҕар өйөннөрө уурбут бэлисипиэттэрэ мэлигир.

– Эс, бэлисипиэппит ханна барда? – Сааската муодарҕаабыттыы олбуор иһин өҥөҥнөөбүтэ буолла.

– Баар ини, ким ылыай? Эдьиийим ханна эрэ уурда буолуо. Ыйытыам эрэ билигин, – Куолук тула өттүн кип-киэҥинэн көрөн кэбиһээт, итэҕэйбэтэхтии сып-сап дьиэҕэ киирдэ.

Онтон сотору буолаат, сарылаабытынан маккыраччы ытыы-ытыы таһырдьа ойон таҕыста.

– Суох, бэлисипиэтим суох! Илдьэ барбыттар! Маны бэйэҥ бэлисипиэккэр кэтэрт! – диэн баран, салапааннаах киэргэллэрин Сааскатыгар үҥүлүтээт, дьиэтин диэки төттөрү сүүрэ турда.

Кэнниттэн бэркэ уолуйбут көрүҥнээх Даайа тахсан кэллэ.

– Көр, ити киһи оҕобун иэдэттэҕин ээ. Баһыык да Баһыык. Бэлисипиэккитин бу сарсыарда хаһыытаппытынан массыынатыгар быраҕан илдьэ барда. Саатар, баран истэҕинэ биирдэ өйдөөн көрөр киһи буоллаҕым. Кэнниттэн эккирэтэн, хаһыытаан көрдүм да, ол массыыналаах киһи миэхэ ситтэрэ сылдьыа дуо, содьороҥ дьахтарга. Таах буору эрэ уобан хааллым. Саатар, Баһыык да ыйытыа эбит, куоракка бэлисипиэт суоҕар дылы, эргэ сэби харамнаһан илдьэ бара турдаҕай? Тойон киһи биир эргэ бэлисипиэтинэн итээтэҕэй? Оҕом көлөһүнүн, таах ити курдук, – Даайа улахан киһиэхэ кэпсиир курдук, дэлби уолуйбут, сыыҥын туора уоппут, быыкаа Сааска уолга биир кэм абатыйан,  өрө тыына-тыына, кэпсээн добдугурата турда. Биирэ тугу эрэ өйдүү сатыырдыы, саастаах дьахтар диэки мээнэнэн кылап-халап көрөн кэбистэ.

Онтон санаата буолбакка, Даайа Саасканы батыһыннарбытынан бэрт тиэтэлинэн Куолуктаахха барда.

Арай күрүө быыһынан көрбүттэрэ, Куолук дьиэ ойоҕоһугар күлүк сиргэ умса түһэн баран ытыы аҕай олорор эбит. Даайа сүүрэн тиийэн уолун ыксары кууһан ылла. Биирэ уҥуох курдук бөтө бэрдэрэн, тугу да саҥарар кыаҕа суох, иэрийэ-иэрийэ, тохтоло суох ытыыр да ытыыр. Сааска эрэйдээх аттыларыгар тура, тугу гыныан билиминэ, биир сиргэ тэпсэҥэлии сатаан баран, сотору дьиэтин диэки хооһоҥнуу турда.

***

Бу киэһэ Асялаах Болуодьа оттоон кэлбиттэрэ, дьиэ кирилиэһигэр дэлби саппаҕырбыт көрүҥнээх эдьиийдэрэ Даайа  олорорун көрөн, олус соһуйдулар. Тута Ася сүрэҕэ “парк” гына түстэ.

– Хайаатыгыт, туох буолла? – Ася көрүөх бэтэрээ Даайа таһыгар баар буолла.

– Бэҕэһээ түүн соһуччу Баһыык оҥочо ыла кэлэн, хонон-өрөөн барда. Сарсыарда эрдэ туран дойдулаата. Ол икки ардыгар Куолук бэлисипиэтин бортобуойугар быраҕаат, өйдөнөр бокуой биэрбэккэ, тиэнэн илдьэ баран хаалла. Уулуссаҕа тахсан, кэнниттэн ыраахтан хаһыытаан, эккирэтэн көрдүм да, хантан ситиэхпиний. Таах элээрдэ турда.

– Оо, аата, сүрүн. Хайдах буолар  киһиний ээ. Саатар ыйытыан. Уолум эрэйдээх иэдэйдэҕэ. Хайаан да төнүннэриэххэ наада ол сэби. Ыл, Болуодьа, убайгын булан, күн сарсын булгу төнүннэр, – диэт, Ася дьиэтин иһигэр ыстанна.

Болуодьа бэркэ ыксаабыт көрүҥнээх:

– Бээ, убайбар Баһыыкка эрийиэм билигин. Төнүннэрэр ини, ама хайаан оннук гыныай? Кини да буолтун иһин. Миэнэ диэн оттон өйдөөбөккө ыллаҕа. Марыыналаахтан эрийэн көрүөм. Тиийдэ ини куоратыгар, – диэт, ыалларыгар сүүрдэ.

Сотору Болуодьа убайын кытта кыайан кэпсэппэккэ, төннөн киирдэ. Эрийэр да, ким да ылбат үһү. Киэһэ улахан дьон уку-сакы чэйдээтилэр, Куолук аһылыкка кыайан турбата. Сарсыҥҥытыгар да оннук сытар мээрик буолла. Кыратык тура түһээт, мэйиим эргийэр, сэниэм суох диэт, сытынан кэбиһэр. Бэлисипиэт туһунан тугу да диэбэт, саҥарбат, арай куп-кубархай сирэйин устун биир кэм хараҕын уута эрэ таммалыыр. Ону көрө-көрө Ася ордук иэдэйдэ. Олохтоох биэлсэри ыҥыран көрдөрдө. Биэлсэр Люба укуол туруоран баран, оройуон кииниттэн суһаллык ускуорай ыҥырдахха табыллар диэтэ. Даайалаах Болуодьа ыалларыгар Марыыналаахха сотору-сотору тахсан, атастаһа сылдьан убайдарыгар Баһыыкка эрийэ сатаатылар да, киһилэрэ, саараама, төлөпүөнүн ылбата. Ыксаан, таһараа ыалларыгар эрийдилэр, олох да киһилэрэ тыаттан кэлээт, дьонун кытта даачатыгар тахсыбыт аатырда. Хаһан кэлэрин ким да билбэт,  биһиэхэ ону дакылааттаабатаҕа диэн буолла.

Саатар ыксаабыт дьон санааларыгар, кинилэр куттарын-сүрдэрин баттаан, икки күн түүннэри-күнүстэри тохтоло суох курулас ардах түстэ. Уоттара баран, таһырдьа хоспоххо күөстэнэ сырыттылар. От үлэтэ тохтоото. Ася уолун таһыттан арахпат. Куолук ытыыра уурайда, ол эрээри төрүт утуйар мээрик буолла. Букатын аһаабат, санаа курдук уу эрэ сыпсырыйар. Икки хонук иһигэр уҥуох да тирии буолла.  Даайа дьонун аахха күн аайы кэлэр, санаатыгар ыалга тахсан сотору-сотору Баһыыкка эрийэн көрөр. Убайын аахтан киэһэ, ону да ынах ыыр, ньирэй эмнэрэр буолан, хонугар эрэ дьиэлиир.

Эдьиийдэрэ Даайа бу күннэргэ бэйэтин дэлби буруйданан, оройуон киинигэр киирэн саҥа бэлисипиэт атыылаһан таһаарабын диэн турда. Ол быыһыгар кэтэһиилээх ускуорайдара сарсын суол арыый сараҕайдаҕына  кэлиэх буолан, санаалара син эгди буолла.

***

Бу маннык сытан үһүс түүнүгэр Куолук тыынара кылгаан барда. Устунан кыбыс-кытаанахтык утуйан хаалла. Арай түһээтэҕинэ, куйаас да куйаас сайыҥҥы күн үүммүт. Тула өттө күп-күөх, ып-ыраас, сып-сырдык. Чыычаах бөҕө ыллыыр, сөп-сөрүүн көй салгын илинтэн илгийэр, тэбэнэттээх мэник тыал Куолук сирэйин биир кэм имэрийбэхтии оонньуур. Көрдөҕүнэ, кини оҕолору кытта тэбис-тэҥҥэ сүүрэ-көтө, ыстаҥхалыы аҕай сылдьар эбит. Букатын, ончу туга да ыалдьыбат.  Бу үрүҥ  лыаҕы эккирэтэр, мэник моҕотойу тэбэнэттээхтик сырсар.

Арай, биирдэ өйдөммүтэ, дьиэтин таһыгар сүүрэ сылдьар эбит. Көрбүтэ – дьиэтин ойоҕоһугар кини бэлисипиэтэ турар. “Оо, Баһыык олох да ылбатах эбит дии” диэт, Куолук бэрт түргэнник ыстанан тиийдэ. Дьэ, доҕоор, кылабачыйан, күн уотугар ыраахтан  сандааран, эчи, үчүгэйин, маанытын. Ол эрээри ыраахтан хара диэн көрбүтэ, чугаһаан кэлбитэ, бэлисипиэтэ олох да муус-маҥан эбит. Һук, кэнниттэн ким эрэ тардыалыыр. Көрбүтэ, доҕоро Сааска бэлисипиэтин киэргэллэрин үҥүлүтэ турар эбит. Куолук сып-сап ылан, ону бэрт түргэнник көлүөһэлэригэр иилэ оҕуста. Хайаа, дьэ кырдьык, астык буолла дии! Күндээрэн-сандааран, тоҕо да бэрдэй! Дьон тэҥинэн бэлисипиэттэннэ, өссө сорох-сорохторуттан ордукка дылы! Куолук үөрүүтүттэн ыстаҥхалаан ылла, ол кэннэ бэрт сылбырҕатык баҕалаах тэрилин миинэ түстэ. Эс, доҕоор, бэркэ тэбэр эбит дии. Хаһан бу тэбэргэ үөрэммитэй? Көр, тэлгэһэттэн таҕыста, уулуссаҕа киирдэ. Тэбэр, тэбэр, бэркэ тэбэр. Олус түргэнник тэбэр. Сырылатан айан да айан. Букатын сылайбат, аҕылаабат. Иннигэр айаннаан иһэр оҕолору барытын ситэн ылла. Тыый, аһары түргэнник тэбэр дии. Кэннин хайыһан көрбүтэ – доҕотторо тураллар, ийэтэ, аҕата, эдьиийэ Даайыс... Эс, оскуола оҕолоро, нэһилиэк дьоно... бары-бары миигин көрөн тураллар дии.

– Көрүүҥ-көрүҥ, мин тугум да ыалдьыбат. Мин наһаа түргэммин, бэлисипиэппин тэбэбин, көрүҥ-көрүҥ, миигин! – дии-дии, Куолук хаһыытаабытынан халлааҥҥа көтөн таҕыста уонна сып-сырдык ыҥырар-угуйар күн сардаҥатын диэки сырылатан айанныы турда...

***

Сарсыҥҥытыгар Дьөгүөрэптэр ыарыһах уоллара оройуон киинигэр өйө суох киирэн баран өлбүт үһү диэн ыар сурах кэллэ. Соһуччута бэрдиттэн кыра нэһилиэк дьоно үгүстэрэ ытастылар, сорох-сорохтор айманан да ыллылар. Дьон барыта Куолугу олус аһыйда. Ону кытта тэҥинэн уол букатын бүтэн баран сылдьыбыт, эпэрээссийэ кыаллыбат диэн Новосибирскайдар аккаастаабыттар үһү диэн хобдох сурах кэллэ. Бу соторутааҕыта аҕай кинилэр оҕолорун кытта син тэҥинэн сылдьыбыт, күнүн ахсын уулуссаларынан хаампыт Куолуктара соһуччу суох буолан хаалбытын итэҕэйиэхтэрин төрүт баҕарбатылар.

Куолугу тиһэх суолугар атаара үгүс киһи муһунна. Уолларын таһаарар күннэригэр арай дьоно көрдөхтөрүнэ,  кырачаан хоруоп таһыгар сабыс-саҥа, муус-маҥан бэлисипиэт турар. Ону сорох хорсун соҕустара  өйдөөбөккө, ыйыталаһан көрбүттэрин:

– Куолук бэлисипиэттэниэн олус баҕарар этэ, ол иһин мин атыыластым. Анараа дойдуга илдьэ барыа. Аанньал курдук ыраас оҕобут үрүҥ бэлисипиэти тэбиэ. Оҕобут тиһэх баҕата ити этэ, – диэн куруук элэккэй Даайа, тимир-тамыр курдук быһыта-орута саҥаран, сорох-сорохтору букатын өмүтүннэрэн кэбистэ.

Кырдьаҕас убайдара Баһыык Куолугу таһаарбыт күннэригэр тоҕо эрэ эбиэт кэннэ хойутаан кэлбитэ. Аҕыйах хонуктааҕыта эрэ, үөрэ-көтө көрсөр убайдарын кытта биир да аймаҕа айах атан кэпсэппэтэ, бэл диэтэр, хайыһан да көрбөтө.  Баһыык да кимиэхэ да улаханнык чугаһаабакка, аан айаҕар олоро түһэн баран, таһырдьа тахсан табахтаабыта буолаат, массыынатыгар олорон, төттөрү куораттаан хаалла. Маны туора дьон бэркиһии, мунаара уонна улаханнык соһуйа көрдүлэр.

***

Куолук өлбүтэ уонтан тахса сыл буолбутун кэннэ, биирдэ күһүөрү Марыына икки сиэн уолаттарын кытта тыаҕа тэллэйдии тахсан истэ. Суол кытыытыгар нэһилиэк дьоно көмүллүбүт томтордоох сирдэрэ баар. Онно чугаһаан кэлээттэрин кытта, сиэннэрэ: “Эбээ, биһиги  бардыбыт, ситээр”, –  диэт,  суол устун иннилэрин хоту сүүрэ турдулар. Марыына кэннилэриттэн “тохтооҥ” диэн хаһыытаары гынан баран, нэһиилэ туттунна. Хайдах эрэ соҕотоҕун хаалбытыттан этин сааһа аһыллан, сиһэ кэдэҥэлээн ылла. Онтон эмискэ ойоҕолуу киһи уҥуоҕар икки бэлисипиэт турарыгар хараҕа хатана түстэ. Ким уҥуоҕа буоларын тута сэрэйдэ. Дьиҥэр, Куолугу көмөллөрүгэр биир эрэ бэлисипиэт баара ээ. “Хайдах иккиэлэстилэр” дии санаат, дьахтар, куттанарын умнан туран, киһи уҥуоҕар чугаһаан кэллэ. Уол уҥуоҕун былыргылыы маһынан эргийэн чардааттаабыттар. Дьон  сылдьыбатаҕа ырааппыт быһыылаах. Куолук өлбүтүн кэннэ, аҕыйах ый буолаат, кыһыары Асялаах Болуодьа куоракка көһөн киирбиттэрэ. Эдьиийдэрэ Даайа барахсан үс сыллааҕыта суох буолбута. Бэлисипиэттэри, аньыыргаан да буолуо, биир да киһи, тыынар тыыннаах тыыппатах эбит. Арай сыл-хонук өксүөнүгэр оҕустаран, бэлисипиэттэр кырааскалара хаҕыланан, онон-манан дэлби дьэбиннирбиттэр. 

Марыына чугаһаан, Куолук уҥуоҕун таһыгар балачча өр турда. Төрөөбүт, өлбүт сылларын сыныйан көрдө. Барахсан, бу Орто дойдуга 11 эрэ сыл олороохтообут эбит дии. Ол да буоллар, кини өйүгэр-санаатыгар куудара баттахтаах, лэҥкэйбит төбөлөөх, биир кэм дорооболоһон, тоҥхолдьуйа сылдьар кырачаан уол куруук  баар. Арай бу туран дьахтар өйдөөн көрбүтэ, үрүҥ бэлисипиэт курдары көбүс-көнө хатыҥ мас үүммүт, оттон хара бэлисипиэт хатыылаах, сытыган эрбэһининэн саба бүрүллэн эрэрэ.

Сонуннар

Ордук ааҕаллар

Екатерина Семенова: «Ылдьаананы аһынным ээ...»
Дьон | 08.02.2025 | 12:00
Екатерина Семенова: «Ылдьаананы аһынным ээ...»
Бу күннэргэ «Саха» НКИХ көрөөччүлэрэ «Уот Дьулустаан» диэн саҥа сериалынан олоробут диэтэххэ, омун буолбатах. Киэһэ аайы: «Киинэбит кэлэрэ чугаһаата», – диэн бассаап бөлөхтөр оргуйа түһэллэр. Саҥа сериалга киҥнээх, кырыктаах Ылдьаана хотун оруолун чаҕылхайдык толорбут Екатерина Семенова көрөөччү киэҥ биһирэбилин ылла.   Бүгүҥҥү сэргэх сэһэргэһээччибит –  СӨ Үүнэр көлүөнэтин тыйаатырын артыыһа, СӨ...
Саргылан Семенов: «Паралимпиада кыһыл көмүһүн ылларбын...»
Дьон | 01.02.2025 | 11:00
Саргылан Семенов: «Паралимпиада кыһыл көмүһүн ылларбын...»
Кини – 25 саастаах эдэр киһиэхэ олох ыараханын, аһыытын-ньулуунун билбит, ол охсууттан самныбатах, күүстээх санаалаах, сахалыы мындыр толкуйдаах, саастаах да дьоҥҥо холобур буолар киһи киэн туттар дьоруойа.   – Саргылан, бастатан туран, бэйэҥ тускунан билиһиннэриэҥ дуо? – 1999 сыллаахха Уус Алдан улууһун киинигэр Бороҕоҥҥо төрөөбүтүм, улааппытым, оҕо, эдэр сааһым барыта онно...
Саха түмэлигэр ураты быыстапка турда
Сонуннар | 07.02.2025 | 22:12
Саха түмэлигэр ураты быыстапка турда
Саха АССР оскуолаларын 1985 сыллааҕы выпускниктара быйыл оскуоланы бүтэрбиттэрэ 40 сылын туолар. Кыайыы 40 үбүлүөйдээх сылыгар Саха сирин оскуолаларын бүтэрбит  тыһыынчанан оҕо бүгүн бэйэлэрэ олохторун орто омурҕанын ааһан, үүнэр көлүөнэни, эдэр ыччаты дойдуга тулхадыйбат таптал, бэриниилээх буолуу тыыныгар үлэлэһэр ытыктанар дьон. Кинилэр бу үтүө дьулуурдара атыттарга холобур эрэ буолар аналлаах....