Бэһиэччик кыыһа Кучара Маайа

Ийэбинэн эбэм Мария Андреевна Атласова (Неустроева) - Бэһиэччик кыыһа Кучара Маайа, нуучча аҥаардааҕа билэн буоллаҕа:
«Буҕараайса Маарыйаҕа чүмэчи уурар буолаарыҥ», – диэн этэн хаалларбыттааҕа. Ийэм эбэбит чочуобуна тутулларыгар көмөлөспүтэ эҥин диэн кэпсиирэ. Онон, бука, православнай итэҕэллээх, таҥараны улаханнык, ис сүрэҕиттэн итэҕэйэр киһи буолуохтаах.
Ол иһин буолуо, мин эмиэ Богородицаҕа, дөрүн-дөрүн, церьков аттынан аастахпына, чүмэчи ууран тахсааччыбын…» – диэн кэпсиир ырыаһыт, мелодист Марианна Макарова-Барахсаана.
«Киин куорат» хаһыат ааҕааччыларыгар Пасха бырааһынньыгынан номоххо киирбит Кучара Маайа туһунан 1997 с. улуус хаһыатыгар тахсыбыт кэпсээни таһаарабыт.

* * * * *

Мин Кучара эмээхсин туһунан үһүйээннэри оҕо сылдьан истэрим. Онтон улуус хаһыаттарыгар хам-түм тахсар ыстатыйалары аахпытым. Оҕо эрдэхпинэ ыанньыксыт ийэбин ферматтан фермаҕа сөп буола-буола көһөрөллөрө. Онно оҕус сыарҕатынан көһөн истэхпитинэ Күөл учаастагыттан чугас сытар, киһи кыайан көтөхпөт улахан тааһын дьон бары «Кучара тааһа» дии-дии тугу эрэ сөҕө-махтайа кэпсэтэллэрин истэрим. Кэлин бу дьикти эмээхсин туһунан сиэннэриттэн – билигин күн сиригэр суох Илья Николаевич Винокуровтан уонна Төрүт бөһүөлэгэр олорор Евдокия Николаевна Винокуроваттан тугу истибиппин сурукка тиһэргэ санаммытым. Ону ааҕааччыларбар тиэрдэбин.

Хантан, хаһан хайдах аҕалбыттара биллибэт, элбэх киһи-сүөһү тоҕуоруһан олорор киэҥ, сылаас, киин сиригэр батара ааспыт нуучча киһитин, ыраахтааҕы былааһа күүһэ-уота, өйө бэрдиттэн, сир саамай тымныы уһугар, дьон-сэргэ олорбот түҥкэтэх тыатыгар, адьырҕа кыыллар аһылык оҥоһуннунар, эрэйи-муҥу көрдүн диэн аҕалан, биһиги хаҕыс тымныы Өймөкөөммүтүгэр, Ньара үрэх төрдүгэр хаалларбыттар. Бу – Андрей Неустроев, кэлин ыччаттара сабаҕалыылларынан уонна Өймөкөөн тыатыттан ханна да хамсаабакка, наар аҕатын өйүнэн, үөрэҕинэн олорбут Кучара эмээхсин туоһулуурунан, олус өйдөөх буолан баттаммыт, дьадаҥы дьон интэриэстэрин көмүскүүргэ ылыммыт уонна бухатыырдыы күүстээх-уохтаах буолан кими да өрө көрдөрбөтүн иһин кинини маннык накаастыырга быһаарбыт буолуохтаахтар.

Дьэ, кини сахалыы «чорт» да диэни билбэт киһи хайдах кэпсэтэн-ипсэтэн эбитэ буолла, баҕар, күүс да өртүнэн буолуо – эмиэ ити үрэхтэн чугас наар балыгынан, булдунан аһаан-таҥнан иитиллэн олорбут Гермогеновтар кыыстарын кэргэн ылар.

Баҕар, кыһыл илиитинэн буур тайаҕы өлөрөн лөглөччү сүгэн аҕалар сүдү күүстээх тоҥ нуучча биһигини аһатыан-сиэтиэн сөп диэн кыыстарын биэртэрэ буолуо. Ону аны билигин хайдах да билэр кыахпыт суох. Саҥа ыал бу үрэх баһыгар бүгэн олорон, үһүйээн кэпсээнинэн, уон аҕыс оҕону төрөтөллөр. Эргиччи бытанан олорор сахалар бу эр бэрдигэр бүтэйдии «Бэһиэччик» диэн ааты иҥэрэллэр. Өндөрөй өрүү булка сылдьар, барар-кэлэр буолан, оҕо иитиитинэн үксүгэр кэргэнэ дьарыктанар. Оҕонньорун кытта, бастаан утаа бэйэ-бэйэлэрин тылларын билбэт, өйдөспөт буолан, илии-атах көмөтүнэн быһаарсан, син хоп курдук ыал сиэринэн олорбуттар. Кэлин өйдөөх баҕайы нуучча Бэһиэччигэ, олохтоох төрүт сахалар сабыдыаллара баһыйан, сахалыы иҥнигэһэ суох билэр буолбута.

Неустроевтар оҕолоро улаатан, нуучча уонна саха булкаастаах буолан, ханнык баҕарар киһи хараҕа хатанар эдэр дьонугар кубулуйбуттара. Ол түмүгэр утуу-субуу эргэ тахсыталаан, кэргэн ылан, үрэх-үрэх аайы тарҕанан, иэримэ дьиэлэриттэн тэлэһийэн барыталаан испиттэрэ.

Быһаччы эттэххэ, Өймөкөөн улууһун төрдүн түстээбиттэрэ да диэххэ сөп. Билигин былыр үйэ сүтэн-симэлийэн хаалбыт чахчытын дакаастыыр күчүмэҕэй гынан баран, нууччалыы дьүһүннээҕинэн сабаҕалаан уонна төрөөбүт дойдум остуоруйатын иҥэн-тоҥон сиһилии үөрэтэрим быһыытынан, Өлөксөөндүр ойуун (били, балаҕанын маһын арыынан сотторбут баай) ол Өндөрөй төрөппүт уола диэн толору этэр кыахтаахпын.

Итини бигэргэтэн туран, аны аҕатын күүһүн-уоҕун баппыт, сүрдээх бөдөҥ-садаҥ Маайа кыыска төннүөҕүҥ. Бу дьахтар олус кыраһыабайа үһү да, олус улаханыттан, күүһүттэн-күдэҕиттэн саллан, ким да кэргэн кэпсэппэккэ сылдьыбыт. Ол туһунан кэпсээн улуус бары муннуктарыгар тарҕаммыт.

Ол кэмҥэ Өймөкөөн эҥэригэр Атласов Семен – Бочукуо Сэмэн кулубалаан күннээн-күөнээхтээн, байан-тайан олорбут. Кини соҕотох уола Миитэрэй бу дьахтары сөбүлүү көрөр. Олох түүн да утуйбат, күнүс да олорбот буолар. Ол кистэлэҥ санаатын аҕатыгар Бочукуо Сэмэҥҥэ эппитин: «Бэһиэччик кыыһын ылаары гынаҕын дуо?!» – диэн саба хаһыыран кэбиһэр. Күн-дьыл ааһан иһэр, кулуба Бочукуо Сэмэн өлбүтүн кэннэ кини оннугар олохтоох дьон уолун Миитэрэйи кулуба оҥороллор.

Дьэ биир күн анаан оҥостон, Кучара Маайаны ойох кэпсэтэ анал сыбаат дьоннордоох эҥин тиийэр. Оччо-бачча сүөһүлээҕин, хамначчыттардааҕын, элбэх күндү түүлээхтээҕин, баайдааҕын-дуоллааҕын киһиргэс оҥостон олорон кэпсэтэр. Күп-күөх харахтаах, кып-кыһыл уһун суһуохтаах Кучараны эҥин-билэ тылынан киниэхэ ойох тахсарыгар көрдөһөр-ааттаһар.

Кэмниэ-кэнэҕэс дьахтар сөбүлэһэр, ол гынан баран усулуобуйа туруорар: «Эн көннөрү киһи буолуохтааххын. Дьадаҥы дьону атаҕастыа, баттыа суохтааххын. Туох да баай, хамначчыт суох буолуохтаах. Итилэри толордоххуна, дьэ, кэлээр», – диэн.

Атлааһап Миитэрэй икки сылы быһа улууһу кэрийэ сылдьан атыыһыттары, баайдары кытта арыгылыыр, хаартылыыр, күүлэйдиир. Үксүн сүүйтэрэр. Дьэ маннык таптал сабыдыалыгар сэттэ сүүс сүөһүтүн мэлитэр, баайын-дуолун ыскайдыыр. Онтон Бэһиэччик кыыһын Кучара Маайаны сүгүннэрэн аҕалан, Күөл диэн сиргэ сүөһү туруох миэстэтэ эбит диэн, ордон хаалбыт икки ынахтарынан ыал буолан буруо таһаараллар.

Оччотооҕу сахалар хаһан баҕарар сахалыы ааттаахтар. Олор үксүн оҕо эрдэҕинээҕи таптал ааттара буолар, эбэтэр тутта-хапта сылдьар быһыыларыттан-таһааларыттан, өссө олорор сирдэриттэн сыстан иҥээччи. Кучара Маайаҕа өссө эбии олохтоохтор Ньара Маайата диэн ааты биэрэллэр.

Миитэрэй сөп буола-буола атынан нэһилиэктэри кэрийэр кыдьыга хаалбатах. Хастыы эмэ хонукка баран сүтэн хаалар идэлэммит. Ол кэнниттэн кэллэҕинэ, дьон бэрсибит арыытын, аһын-үөлүн дьиэтигэр ыҥыырдаан кэлэрэ үһү. Онуоха Кучара Маайа: «Дьадаҥы дьону атаҕастаан астарын-үөллэрин былдьыырыҥ буолуо!» – диэн кыбынан олорон эрин таһыйарын элбэх киһи көрөн кэпсээн оҥостоллоро дииллэр. Онтон куттанан Миитэрэй ойоҕор дэҥ кэриэтэ кэлэн хонон эрэ ааһара үһү. Ол да буоллар кинилэр уоллаах кыыс оҕолоохторо – Байбал уонна Дэбдэ диэн.

Кучара Маайа кырдьар сааһыгар үйэтин моҥоон олорбут Күөл диэн сиригэр соҕотоҕун хаалбыта. Бу күп-күөх харахтаах, кытархай уһун суһуохтаах эмээхсин ханнык да бэйэлээх эр киһини баһыйар күүстээҕин-күдэхтээҕин туһунан элбэх үһүйээн курдук көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн сылдьар кэпсээн баар.

Биир баай соҕус киһи Кучара эмээхсин балаҕаныттан чугас соҕус олорор ыалга түспүт. Ол киһи эмээхсин күүһүн истэн баран, Кучараҕа кэлэн «тустуох» диэн күлүү аҥаардаах этии оҥорбут. Онтон эмээхсин аккааһын ылан баран: «Чэ, оччоҕо тугунан эмэ күүспүтүн боруобалаһыах», – диэн үөс-батаас биэрбэтэх. Онуоха туран эмээхсин эппит: «Олус да сордоотуҥ. Сарсын оҕуһунан үрэхтэн икки бөдөҥ тааста таһаараар», – диэбит.

Эмээхсин эппитин курдук, ол баай киһи иккиэ буолан мадьыктаһан оҕуһунан балаҕан иннигэр икки тааһы таһааран үҥкүрүппүттэр. «Эмээхсин хайа кэбинэн бу таастары көтөҕөр үһү», – диэн баран күлүү-элэк оҥосторун уҕарыппакка, ол киһи Кучараны ыҥырбыт. Кучара балаҕантан сулбу ойон тахсан, били икки таастан бөдөҥүн ылан сарыы ырбаахытын тэллэҕэр ууран баран: «Эн, чэ, эдэр киһи, ити арыый чэпчэкитин ыл уонна Икки ампаарга (Төрүккэ) илтибит», – диэн баран айан суолугар киирэн бара турбут. Онтон ол сир сүүрбэ биэрэстэ. Били көрүдьүөс оҥостубут киһи дьыала баһа маннык саллайан тахсыбытыттан сүрдээҕин соһуйбут. Ити икки ардыгар мөккүөрү эрдэттэн билэр дьон, тугунан түмүктэнэрин билээри мустубуттар. Оҕуһунан аҕалбыт аччыгый тааһын көтөҕөн аҕыйах хардыыны оҥорон көрөн баран бырахпыт уонна суол устун Кучараны эккирэтэн ыстаммыт.

Арбаҕар диэн икки-үс биэрэстэлээх сиргэ тиийэн эмээхсинтэн элэ-билэ тылын этэн көрдөспүт-ааттаспыт: «Эбээ, дьэ, бырастыы гын, олуонатык, сиэрэ суох быһыыламмыппын. Ааппын-суолбун алдьаттарыма, дьон күлүүтүгэр тиэрдимэ, тааскын бырах, тупсуох. Мин эйиэхэ биир байтаһын биэни кытта биир тыйы буор босхо биэрэбин. Көрдөһөбүн-ааттаһабын!» – эҥин дэтэлээбит. Ону ылынан, Кучара тааһын суол кытыытыгар илгэн кэбиспит. «Нохоо, аны кырдьаҕас дьонунан оонньообот буол. Ол эн сылгыларыҥ миэхэ олох да наадалара суох», – диэбит.

Ол таас бу олох соторутааҕыга диэри история умнуллубат кэрэһитэ, өйдөбүнньүгэ буолан сыппыт.

Ол Арбаҕартан чугас баар күөл кутатыгар сүрдээх дьадаҥы ыал – Тэҥкэ Дьөгүөрдээх баар-суох эрэнэр эрэллэрэ, байтаһын биэлэрэ төбөтө эрэ быган сытар гына түспүт. Элбэх эр бэртэрэ мустан хостуу сатаан баран кыайбатахтар. Ийэлэрэ Өкүлүүнэ биэтин харыһыйан ытаан-соҥоон баран уолаттарын: «Баран эбэҕитин Маайаны көрдөһөн аҕалыҥ. Баҕар, кини тугу эмэ сүбэ-ама биэрэн көмөлөһөөрөй», – диэбит.

Ыҥыттарбыттарыгар эмээхсин быһа гыммакка кэлбит уонна эппит: «Маннык эр бэртэрэ кыайбатахтарын ол мин, эмээхсин киһи, кыайар үһүбүөн?..» Онтон дьону күөл кытыытыттан тэйитэн баран, этэрбэһин ончоҕор укта сылдьар быһаҕынан биэ сиэлиттэн быһан, тугу эрэ ботугуруу-ботугуруу, көрдөһөр дуу, алгыыр дуу курдук күөлгэ бырахпыт. Бары көрөн турдахтарына сылгы сиэлиттэн ылан илиилэрин эриммит уонна биэни уһулу тардан кытыыга соһон кэбиспит. Онно өссө да эмээхсин күүһүн-күдэҕин көрдөрөн сөхтөрбүт.

Ол сири билиҥҥэ диэри «Биэ түспүтэ» диэн ааттыыллар.

Кучара эмээхсин уолун Чэҥэрэ Байбал көйгө кыыһын – Маайаны олох кыра эрдэҕиттэн бэйэтигэр сыһыаран, илдьэ сылдьан ииппитэ. Хоонньугар уктан утуйара, баарынан-суоҕунан маанылыыра. Сиэнэ улаатан эргэ барыар диэри эбэтигэр чыычаах оҕотун курдук бүөбэйдэтэн, араҥаччылатан олорбута. Ону улуус боломуочунайа Дьаакып Сокоруутап кэлэн «былдьаан», ойох оҥостон Өймөкөөҥҥө илдьэ баарта.

Онно тиийэн олохсуйбутун, ыал ийэтэ буолтун кэннэ Кучара эмээхсин өлөр 1937 сыллаах сааһыгар, тэйбитэ ырааппыт таптыыр сиэнин көрүөн баҕата көбөн кээлтэ эбитэ дуу, эбэтэр өлөрүн сэрэйэн бырастыылаһа эбитэ дуу, кыһыҥҥы айан суолун баттаһа Өймөкөөҥҥө дьону кытта аргыстаһан барсар буолбута. Ол барар түөрт-биэс киһи ортотугар эмээхсин сиэнэ, «Кыһыл сулус» бастакы табаарыстыба председателэ Илья Николаевич Винокуров, эмиэ баара. Кини айаннаары туран да, айаннаан иһэн да Кучара эмээхсини ат сыарҕатыгар олордо сатаабыта. Суох. Тирии таҥастаах, сарыы этэрбэстээх, дьабака бэргэһэлээх Кучара эмээхсин айан дьонуттан хаалсыбакка сатыы айаннаан, балтараа сүүс биэрэстэлээх сиргэ олорор сиэнигэр тиийбит.

Сиэнэ Маайаҕа ыалдьыттаан бүтэн баран, дойдутугар бараары, айан дьонун кэтэһэн, тэһийбэккэ эрэйи көрбүтэ үһү. Дьиэҕэ биир сиргэ тохтообокко, биир кэм төттөрү-таары хаама сылдьар буолбут. Ол сылдьан долбуурга күтүөтэ куораттан аҕалбыт, ким да кыайан кэппэт үрдүк хобулуктаах бачыыҥката (түүппүлэтэ) турарын сөп-сөп ылан өргө диэри көрөрө үһү. Онуоха ким да болҕомтотун уурбатах.

Дьэ барар күннэрэ тирээн кэлбитигэр таптыыр сиэнэ Маайа эбэтиттэн ыйыппыт: «Эбээ, тугу эмэ ылан илдьэ барыаҥ буолаарай?» – диэн. Онуоха эмээхсин: «Суох, туох да наадата суох. Арай ити долбуурга турар бачыыҥканы биэрдэргин ылыам этэ, айанныырбар наада буолуоҕа», – диэхтээбит. Ону истэн сорох сиэннэрэ күлсүбүттэр, атыттар бу эмээхсин түөһэйэн түҥ-таҥ тыллаһар буоллаҕа дии санаабыттар. Ол да буоллар, туһата суох таах турар бачыыҥканы харыһыйыахтара дуо, эмээхсиҥҥэ биэрбиттэрин, анараалара суулаан баран уктан кэбиспит.

Ол айан дьонун кытта манна Өймөкөөҥҥө ыалга иитиэххэ сылдьыбыт, уонун эрэ ааспыт Дуня аргыстаспыт. Суолга элбэх тарыҥнаабыт сирдэргэ кэллэхтэринэ, кыыс хатыыскалыы оонньуур, мэниктиир идэлээх эбит. Ону көрөн эмиэ сыарҕаҕа олорортон аккаастаммыт эбэтэ Кучара Маайа эрэйдээх быһа мүчүҥнүү иһээхтиирэ.

Кини кэтит тирбэҕэ быанан бобу тардан сонун курдана сылдьарыгар, куруускатын баайбытын ылан, тарыҥ сиикэйиттэн уу бастан иһэрэ үһү. Онуоха сиэнэ ситэн кэлэн миэхэ эмиэ бэрис диэтэҕинэ: «Кэбис, ыалдьыаҥ», – диэн боборо диэн кэпсиир Евдокия Николаевна, билигин кырдьан олорон. Эмиэ айаннаан бардахтарына, тарыҥ килэккэй сиригэр кыыс эбэтин куруттан тардыһан соһуллара. «Ээ, тукаам, киһини дьээбэлээмэ. Бар, бар», – диэхтиир эбит, эмээхсин эрэйдээх.

Оччолорго Кучара эмээхсин 116 саастааҕын өссө санатыахпын баҕарабын.

Дьэ, оннук айаннаан Кучара эмээхсин олорор сиригэр Күөлгэ тиийэн кэлбиттэр. Сиэнэ, табаарыстыба бэрэстээтэлэ Ылдьаа Ньукулаайабыс: «Эбээ, сылайбыт, ыалдьыбыт көрүҥнээххин, биһиэхэ, Икки Ампаарга бардыбыт», – диэн этэн көрбүт. «Эй, суох. Балаҕаммын хаардыам эҥин, онтон тиийиэм», – диэбит Кучара.

Онтон икки хонон баран сатыы кэлбит уонна: «Ыарыйдым», – диэбит. Балаҕан дьиэ үгэҕэр киирэн сыппыт. «Иһим таарымталаата, чабычахха түргэнник хаарда киллэр», – диэн сиэнин Дуняны – Винокурова Евдокия Николаевнаны, сүүрдэрэ үһү.    

Өлүөн аҕай иннинэ ол бэрэстээтэл сиэнин Ылдьааны кытта бэрт өр иккиэйэҕин тугу эрэ кэпсэппиттэр. Онтон аҕыйах хонон баран, 1937 сыллаахха саас өлбүт. Ол туhунан Евдокия Николаевна бу курдук ахтар:   

– Эмээхсин өлөрүгэр, ол убайбытыгар кэриэһин – тугу гыныахтаахтарын, тугу таҥыннарыахтаахтарын – этээхтээбит. Хоруобун эрдэ дьоҥҥо оҥотторон, Күөлгэ ампаарга ууран сытыарар эбит. Өллөҕүнэ кэтэр таҥаһын барытын тиктэрэн бэлэмнэппит. Олор барыта сундуугар харалла сытаахтыыллара. Биһиги, эдьиийим Өрүүнэлиин, ол сүүрбэ биэрэстэлээх сиртэн хоруобу оҕус сыарҕатыгар тиэйэн кэллибит. Эбэбит эрдэ өллөхпүнэ кэтиэм диэн өрүү маҥан былаачыйа тиктибитин кэтэрдэн, ол «айанныырбар» кэтиэм диэн ылбыт бачыыҥкатын кэтэрдэн, тула өттүгэр чүмэчи уматан, кыбычыын ампаарга сытыардылар. Арай саҥаһым Мавра ол ампаарга тугу эрэ умнубутун аҕалтара миигин ыыттылар. Мин, куттанарбын умнан, чүмэчи уотугар эбэбин өр баҕайы одууластым. Арай өйдөөн көрдөхпүнэ, кини икки-аҥыы өрүллүбүт уһун чачархай баттаҕар биир да үрүҥ сүүмэх суох. Үүт-үкчү киинэҕэ көрбүт нуучча дьахтарым курдук, наһаа-наһаа тупсан сытар. Ону санаан мин дьиэҕэ тиийэн кэпсээн баран, күлэн тоҕу ыстанным. Убайым Ылдьаа онуоха: «Айыы, түксү, бүт!» – диэн баран түөскэ анньан ыытта. Бииргэ төрөөбүт убайбыттан Ылдьааттан, олоҕун устатыгар ол эрэ илиилэһэригэр түбэһэн турабын. Кини кырдьан өлүөр диэри наһаа эйэлээх этибит».

Бэһиэччик кыыһа Кучара Маайа туһунан киһи кэпсиэх кэрэхсэбиллээх түгэннэрэ өссө да элбэх. Ону тоҕоостоох бириэмэ     көһүннэҕинэ  салгыы кэпсиэхпит диэн эһигини эрэннэрэбин.     

Сергей ЕГОРОВ, «Хотугу сардаҥа», олунньу 15 күнэ, 1997 с. №6 (Уус Ньара улууһун библиотеката)