Бастакы миэстэҕэ тугуй: дьиэ кэргэн... эбэтэр?

Ыам ыйын 15 күнэ 1993 сылтан Дьиэ кэргэн күнүнэн биллэриллэн, Аан дойду үрдүнэн бэлиэтэнэр. Киһи орто дойдуга кэлиэҕиттэн дьиэ кэргэннээх буолар: ийэлээх, аҕалаах, эһэлээх, эбэлээх, бииргэ төрөөбүттэрдээх. Оттон сорох киһи олох хайа эрэ түгэниттэн тэбиллэн, дьиэ кэргэнин сүтэрэр эбэтэр бу олоҕун атыҥҥа атастаһар – үлэҕэ умса түһэн карьера оҥостууга, аһыы утахха, атын дьахтарга, эр киһиэхэ иирэн барыыга уо.д.а.
Бүгүҥҥү тиэмэбитин сэрэйдэххит буолуо, салгыы, куолубутунан, кэпсэтиигэ киириэххэ...

Розалия Николаевна:

– Бу күн сиригэр икки киһи бэйэ-бэйэлэрин булсан, ыал аатын сүгэн, туспа унаар буруо таһааран, оҕо төрөтөн, өбүгэ удьуорун салҕаабытынан бараллар. Били, нууччалыы эттэххэ, «ячейка общества» тэринэллэр. Дьиэ кэргэн төһө эйэлээх, дьоллоох, биир сыаллаах-соруктаах буолара бу икки киһи бэйэ-бэйэлэрин өйдөһүүлэриттэн, олоҕу көрүүлэриттэн, дьиэ кэргэни өрө тутууттан быһаччы тутулуктаах.

Хас биирдии киһиэхэ, кыра оҕотуттан саҕалаан, дьиэ кэргэн үтүө сабыдыала, өйөбүлэ, ыарахан кэмнэргэ күүс-көмө буолаллара, өйдүүллэрэ, өйүүллэрэ олус наадалаах. Дурда-хахха баар буоллаҕына, эн харысхаллаах буолаҕын. Үчүгэй эйгэлээх, истиҥ сыһыаннаах дьиэ кэргэҥҥэ иитиллибит оҕолор тапталы, бэйэ-бэйэҕэ убаастаһыыны, дьоҥҥо үтүө сыһыаны көрө улаатаннар, бэйэлэрэ эмиэ оннук эйгэни тардан ылаллар.

Олоххо көрсөр ыарахаттарбыт элбэхтэр бөҕө буоллаҕа. Оннук араас моһоллорго бэриммэккэ, ыстаал курдук уһаарыллан, олоххо, кэрэҕэ тардыһыылаах буоллахха, үгүһү ситиһиэхпит.

Уопсайынан, биирдэ бэриллибит олоҕу аһара уустугурдубакка олоруохха наада эбит. Куруутун сатамматы, ыараханы саныы сырыттахха, кырдьык, сатаныа суоҕа. Өй-санаа ыраас, чэбдик буоллаҕына, олоҕу көрүүбүт эмиэ сырдыы түһэр. Оччотугар ситиһэрбит элбиир, баҕа санааларбыт туолан иһэллэр, бэйэбит да чөл, чэгиэн туруктаах буолабыт.

Кылаабынайа, дьиэ кэргэн сыаннаһын өрө тутуохха. Үлэ үлэнэн. Киһи аһара үлэтинэн эрэ олороро, карьера оҥостон үрдүк чыпчаалга дабайан чиэскэ-бочуокка, араас наҕараадаҕа тиксэ сатыыра арыый да тутах буолуо. Оттон, бииринэн, үчүгэй бөҕө буоллаҕа, үлэлээбит үлэҥ кэмигэр сыаналанара. Ол эрээри умса-төннө үлэҕэ эрэ охтумуохха. Син биир кэлбит сирбитигэр ол наҕараадаларбытын сүгэн илдьибэппит. Карьераны, харчыны, үлэни эрэ эккирэтэ сылдьан элбэхтэн матыахха сөп. Ол оннугар бэйэбит кэннибитигэр хаалар кэнчээри ыччаппыт, оҕолорбут үтүө дьон буолан тахсалларыгар олук ууруу, сөпкө иитии, ийэ-аҕа быһыытынан оҕоҕо саамай наадыйар кэмигэр аттыгар сылдьыы ордук үтүө түмүктэрдээх буолуоҕа. Ону тэҥэ, бэйэбит төрөппүттэрбитигэр, эбэлэрбитигэр, эһэлэрбитигэр үчүгэй сыһыаммыт, көмө, тирэх буолуубут бигэ туруктаах буолууну кэрэһилиир.

Дьол уйаламмыт ыала олус истиҥ иэйиилээх, эйгэлээх, бэйэ-бэйэҕэ бэриниилээх, биир сыаллаах-соруктаах, киһи астына көрөр, холобур оҥостор буолар. Төһө кыалларынан дьиэ кэргэҥҥитин харыстааҥ, дьоллоох, уйгу-быйаҥ олохтоох, таптал аргыстаах, удьуору утумнуур үтүө ыччаттардаах буолуҥ!

Мария Саввична:

– Дьон олоҕо араас буолар. Ол эрээри сорохтор олох кыраттан тэмтэрийэллэр. Дьол диэн баай-дуол буолбат, дьол диэн – киһи киһилии майгыта, дьоҥҥо, олоххо эппиэтинэстээх сыһыана. Аны туран, дьиэ-уот, кэргэн, оҕо-уруу барыта баар эрээри, олохторугар суланар дьон баар. Аҕыйаҕы холобурдаан кэпсиэхпин баҕарабын.

Мира, биир оннук атаах олоҕу бэлэхтэппит кыыс, 40 сааһыгар диэри кыайан ыал буолбакка, оҕо төрөппөккө, ол эрэ туһунан санаабакка, бэйэтэ да сэҥээрбэт биир күдьүс олоҕунан олорбута. Иллэҥ кэмигэр туох да дьарыга суох, үлэттэн-үлэни сирэ-тала, ийэтин биэнсийэтигэр олороро. Салгыы маннык, олоҕун үтүө өттүгэр уларыппакка олордоҕуна дьылҕата хайдах буоларын сэрэйиэххэ эрэ сөп.

Өссө биир дьылҕа дуу, сириллибит олох сиэртибэтэ дуу – Лариса. Биир уус уоллуун билсэн ыал буолбута, икки үчүгэйкээн кыыстаммыта, ол эрээри, сириллибит кийиит буоллум диэн, улааппыт бөһүөлэгэр төннөн, кэргэниттэн арахсан кэлбитэ. Ол эрээри арахсыы аһыытын, олоҕо огдолуйуутун уйбакка, аһыы утахха убанан барбыта. Сыыйа кинини туох да үөрдүбэт, көнньүөрдүбэт буола быһыытыйбыта. Өрүү арахсыбыт олоҕун аһыйа-аһыйа, арыгыга тимирэн испитэ, чугас дьоно тохтото, өйүү  сатаан сыллары бараабыттара. Икки кыыһа улаата охсон, үлэһит буолбуттара. Арыгыга ылларбыт дьахтары ол да тохтоппотоҕо. Лариса олоҕо биир үтүө күн хобдохтук быстыбыта, олохтон аккаастанарын биллэрэн быаламмыт Ларисаны аймахтара кистиир түбүккэ түспүттэрэ.

Олох диэн соҕотох, оттон дьылҕа киһи тус бэйэтин майгытыттан, туруулаһыытыттан, эппиэтинэһиттэн тутулуктанара буолуо. Олоҕу оттомноохтук, дьылҕаны кытта эйэлээхтик олорор ордуга биллэр.

Сайыына кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ арахсыбыттара. Ол эрээри  кыыс үөрэҕи батан, ыра санаатын толорон, быраас буолбута. Бу сыллар тухары ийэтин да, аҕатын да буруйдаабат, олох оннук буоллаҕа дии саныыр. Ийэтэ кырдьар сааһыгар үрдүк категориялаах эмчит кыыһын сылаас көрүүтүгэр угуттаммыта. Сайыына ийэтин «соҕотох сылдьыма» диэн, үчүгэйдик билэр, оҕо сааһын доҕорунуун ыал буолбуттара. Төһө да хаайыыга олорон кэлбит киһи буоллар, ийэтин доҕоро олоҕу олус таптыыра, сыаналыыра, харыстыыра. Инньэ гынан дьылҕа да олох олорор баҕалаах киһиэхэ бары үчүгэйи, сырдыгы куду анньар буолар эбит.

Ыал буолуу, дьиэ кэргэни тэринии бу, бастатан туран, олоҕу сыаналааһын. Күн бүгүн баар олоххутун, дьоҥҥутун харыстааҥ, суох оҥорор чэпчэки, хаттаан олох оҥостуу – уустук.

Дуунньа, тыа дьахтара, 70 саастаах:

– Билигин бу дойдубар кэлэн дьонум эргэ, кырдьаҕас дьиэлэрин оҥостон олоробун. Сырҕан бааспын таарыйдыҥ диэхпин сөп. Соҕотохсуйуу баар эбит – киһи өстөөҕөр да биэрбэт туруга. Кубус-кураанах дьиэҕэ, иһиллээбит курдук уу чуумпуга бэйэҥ эрэ, суос-соҕотох сунньулуйа сылдьыы, ким да эйигин кэтэспэт, эн кими да күүппэккин... Дьиэ кэргэн саҕа күндү суох эбээт, бу орто дойдуга.

Мин да эдэрбэр күннээн-күөнэхтээн аҕай сылдьыбытым. Оскуолаҕа чаҕылхайдык үөрэммитим, дьонум сопхуос тарбахха баттанар туруу үлэһиттэрэ этэ: аҕам биригэдьиир, кэлин бэрэссэдээтэл,  ийэм буҕаалтыр, экэнэмиис. Үс убайдааҕым, кыралара этим. Онус кылааһы бүтэрээппин кытта дьонум соҕуруу үөрэххэ ыыппыттара. Куоратын ааттаабаппын, уопсайынан, сороҕун уларытан кэпсиэм, сөп ини, оннук суруйааччыгыт дии, дьон ааҕан билиэн сөп.

Киэҥ сиргэ барбыт кыраһаабысса кыыс көҥүл тыынын билэн, күүлэйдээн, сороҕор аһыы да утаҕы амсайан, уопсайынан соччото суох оҕолору кытта булсан, иккис кууруска нэһиилэ үөрэнэн иһэн быраҕан төннүбүтүм. Дьокуускайга кэлэн, дьоммор эппэккэ эрэ албынныы сылдьыбытым; үөрэнэр курдук саныыллара, баһыылка эҥин ыыталлара. Онтуларбын анараа бииргэ үөрэммит оҕолорбор этэн ылларарым.

Куоракка кэлэн биир тэрилтэҕэ сэкирэтээринэн киирэн баран тойон киһиттэн хат буолбутум. Онтум ыал этэ, икки оҕолооҕо, аны биир дойдулааҕым буолан биэрбитэ. Дьоммун үчүгэйдик билэр, миигиттэн уонтан тахса сыл аҕа киһи. Биир күн ол киһим массыынатыгар олорсо сылдьан арай ийэлээх аҕабын кытта уун-утары көрсө түспүтүм, кинилэр наадаларыгар ол тэрилтэҕэ киирбиттэр этэ. Соһуйбуттара диэтэххэ, олох сымнаҕас этии буолуо; тылларыттан матан, миигин билимиэхчэ билбиттэрэ, төрөппүт кыыстарын. Биллэн турар, барыта аһыллыбыта, сымыйам тутуллубута. Анараа киһим дьоммуттан ааттаһа сатаабыта, арахсан кыыскытын кэргэн ылыам эҥин диэн көрбүтэ да, тараччы тутан илдьэ барбыттара. Хат буолбуппун билэн, тута куорат балыыһатыгар кэпсэтэн, ол оҕобун «куоттарбыттара». Онтон ыла ийэ буолар күндүтүн билбэтэҕим, ийэлээх аҕам ол дьолтон матарбыттара.

Дьиэбэр тахсан өйбүн-төйбүн булан, сыыйа-баайа бэттэх кэлэн испитим. Сайыныгар юрист идэтигэр туттарсан киирбитим, онно үчүгэйдик үөрэммитим, күүлэй тэбэн манныкка тиийбиппин син толкуйдаан, аны карьера, дуоһунас диэн өйдөбүлгэ кэлбитим. Үөрэхпин бүтэрээт, оччолорго улахан уопут эҥин диэн наадыйбаттар, аҕам да кэпсэппитэ быһыылаах, Ис дьыала министиэристибэтигэр үлэҕэ ылбыттара. Сыыйа чыын-хаан буолан, бэйэм да кытаанах майгым өссө дьиппинийэн, кими да өрө көрдөрбөт хотун буолан, майорга диэри үүммүтүм.

Биллэн турар, миэхэ иҥээҥниир киһи элбэҕэ, кэлэктиип да 80 бырыһыана эр киһи этэ. Иккитэ кэргэн тахса сылдьыбытым,  иккиэннэригэр кылгастык олорбутум, бастакым үлэбин, идэбин сэргээбэтэҕэ, бэйэтэ инженер этэ, чаастаах үлэлээҕэ; иккиһим бэйэм ханыыта эрээри, күнүүһүт буолан биэрбитэ. Хайаларыгар да оҕо үөскээбэтэҕэ, бэйэм да билэрим,  аны ийэ буолар анала суохпун.

Ол курдук биэнсийэҕэ тахсан баран устудьуоннарга быраабы үөрэппитим, дьиэҕэ олорор саҕа куһаҕан бириигэбэр миэхэ суоҕа, иллэҥ кэм диэни олох сөбүлээбэт этим. Барыта чаһынан, мүнүүтэнэн, этэргэ дылы, «по уставу, по протоколу» олохтоох этим.

Оҕобун суох оҥорбут аньыыбар да буолуо, төрөппүттэрим алта уоннарын туолбакка утуу-субуу бараахтаабыттара, икки убайым – оһолго, биирим – сүрэҕэ тохтоон. Билигин чороҥ соҕотох хааллым, аймахтарым да, дьүөгэлэрим да суохтарын кэриэтэ. Арааһата, дьылҕам миигин накаастаан дьиэ кэргэн үөрүүтүн, ийэ буолар дьолу биэрбэтэ быһыылаах. Сааһыран баран бу дойдубар тахсан эргэ дьиэбин биригээдэнэн оҥотторон олоробун. Харчы баар, биэнсийэ үрдүк. Бара сатаан, ыалым сиэннэригэр ас-таҥас ылан биэрэбин, хата, олус үтүө санаалаах, элэккэй эдэр ыаллардаахпын. Сүөһүлээх буоланнар сүөгэй, үрүҥ ас бэрсэллэр, мин оҕолоругар оскуолаҕа эҥин баралларыгар малларын, үөрэх тээбиринин ылан биэрэбин. Оннук кэпсэппиппит, миигин «эбээ» оҥостуҥ диэбитим.

Урукку тимир майгым сымнаан, хата, оҕолор сөбүлүүллэр, сороҕор үөлээннээхтэрим кэлэн бараллар, аны ыалларым тэпилииссэтэ туттар, аралдьыйарга үчүгэй, күһүн кэнсиэрбэлииргэ үөрэтиэхпит диэннэр, биригээдэ булан, кус кэннэ саҕалыахтаахтар. Наар ыалым уолга сэлээннээбэппин, дьиҥэр, харчыны төлүүбүн гынан баран, уол олох иллэҥэ суох.

Дьэ,  маннык олоробун, дьиэ кэргэни, ыал буолан нус-хас олорууну карьераҕа, сулууспаҕа атастаспыт, билигин тыа дьахтара, астаапкаҕа олорор майор эмээхсин.