Бары күүһү — субуотунньукка!

Саха сирин олохтоохторо куруук соһуйабыт: кыһыммыт эмискэ кэллэ, эмискэ уулларда, тоҥоруу буолла, халтараан, бадараан, чалбах, ардах, хаар... Ити курдук бара турар. Оттон, доҕоттоор, аныаха дылы биһиги дойдубут айылҕа түөрт кэмигэр уларыйарын, ону таһынан тыйыс сиргэ олорор буоламмыт хаһан баҕарар хаппырыыстаан туруон, Ньукуолуҥҥа хаардыан, сэтинньигэ ардыан сөбүгэр син үөрэннибит ини.

Олорор сирбит, куораппыт ыраас буоларын туһугар эн туох көмөнү оҥордуҥ, төҥкөс гынан бөҕү өрө тартыҥ, айаннаан иһэн тимир көлөҕүн тохтотон ыһыллыбыт бакыаттары, быраҕыллыбыт бытыылкалары ылан аастыҥ дуо? «Оннук», – диир киһи аҕыйаҕа буолуо. Уонна дьэ куорат салалтатын, салайар хампаанньалары, уокурук үлэһиттэрин сылаас, ыраас дьиэҕэ олорон үөх да үөх, социальнай ситимнэргэ наһаа өйдөөх тыллары суруй да суруй буолаахтыыбыт.

Бу күннэргэ ордук сытыы боппуруоһунан субуотунньуктарга ыҥырыыга эппиэттэр, куораппыт быыла, уута-хаара, бадараана ахтыллан ахтылынна. Уопсайынан, сорох дьон наһаа да таҥнары, түктэри санаалааҕыттан киһи сонньуйар. Тус бэйэм көрөрбүнэн, билэрбинэн, куораппыт сайдарын, ыраас буоларын туһугар төһөлөөх үлэлииллэрий, кыһаллалларый?! Түүннэри, күнүстэри. Эн дьиэҕэр биирдэ ыалдьыттар кэлээри гыннахтарына күнү супту түбүгүрэн суунаҕын-тараанаҕын, ас-үөл астанаҕын, ыалдьытымсаххын, ырааскын, үтүө хаһаайын, хаһаайка буоларгын көрдөрөөрү. Оттон олорор уопсай дьиэҥ таһын хомуйсаҕын, субуотунньукка ыҥырдахтарына тахсаҕын дуо?

Кир, бөх туохтан тахсарый? Биллэн турар, бэйэбит ыһабыт-тоҕобут, уурунаҕа диэри тиэрдибэппит. Аны туран сынньанар сирдэри, мырааннары этэ да барбаппыт, бары көрө, билэ олоробут, онно төһөлөөх кирдээҕин, ыһыллаҕаһын.

Онон, доҕоттоор, үөхсэ олорумуоҕуҥ, ардаҕы, тыалы, хаары ким да көрдөһөн аҕалбат ээ, айылҕаны кытта ким утары барбыт үһүө? Буруй эрэ Моттойоҕо диэбиккэ дылы, тоҕо наар олохтоох дьаһалтаны, мээрийэни, уокуруктары үөҕэн тахсабытый. Кинилэр да кыһаллаллар, күн аайы былааннаахтык үлэлииллэр. Тута биир күнүнэн кыаллыбат боппуруостар эмиэ бааллар. Онон, бу ордук куорат олохтоохторун сытыы кыһалҕата буолар. Кырдьык, суол-иис мөлтөһүөр, бөх-сыыс ыһыллар. Маныаха туран, олорон, хомуйсан, бэйэбит дьиэбит курдук санаан кыра да буоллар көмөбүтүн киллэриэххэ диэн ыҥырабын. Оттон ааҕааччылар туох дии саныыллар эбитий?

Баһылай, куорат олохтооҕо:

– Былыр-былыргыттан саха киһитэ алааска төрөөн, хайдах айылҕалааҕынан ону көрөн улаатан, тулатын чэнчистик тутара. Ол барыта кини олоҕор оруоллааҕын өйдүүрэ. Онон уһун үйэлэммитэ саарбаҕа суох.

Билигин киһи тас өйүгэр наһаа охтон, кылабачыгаһы, көрүнньэҥи эккирэтиһэн, тулатыгар даарым наадыйбат буолла. Ол түмүгэр ыһыллыы, тоҕуллуу буола турар. Ону көрөн наар куһаҕанын эрэ хостоон таһаарарга үөрэннибит. Ким да бэйэтэ төҥкөйөн сытар бөҕү өрө тардыбат. Наар хамнастаах эрэ үлэһит үлэлиэхтээҕин курдук саныыр. Ол түмүгэр кини бэйэтин иһэ киртийэрин билиммэт. Итини өйдөөн бары кири-хаҕы өрө тарда сылдьарбыт буоллар, адьас туһунан олох кэлиэ этэ. Бу, ханна олорорбутуттан тутулуга суох, барыбытыгар сыһыаннаах.

Полина Борисова, биэнсийэлээх, тыа олохтооҕо:

– Мин санаабар, субуотунньук норуоту түмэр, үлэни өрө тутарга, тулалыыр эйгэни, айылҕаны харыстыырга үөрэтэр, уонна иитии-үөрэтии биир көрүҥэ буолар. Оҕо эрдэхтэн оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан биһиги элбэх субуотунньукка кыттар этибит. Ол курдук орто, улахан кылаастан саҕалаан Улуу Ленин төрөөбүт күнүгэр саас субуотунньукка тахсарбыт. Тыаҕа таһаараллар, оттук мас бэлэмигэр үлэлиибит, мутук мутуубут, мас саһаанныыбыт, «Бука бары – үлэҕэ, бука бары – субуотунньукка» диэн девизтээх тахсабыт, наһаа үчүгэй күннэр буолааччылар.

Аны туран күһүн оскуола оҕолорун, үрдүкү кылаастары, сайылыкка илдьэллэр этэ, онно бойняҕа үлэлиирбит, сүөһү өлөрүүтүгэр сылдьарбыт. Тымныы да буоллар тоҥмуппутун-хаппыппытын өйдөөбөппүн. Кыргыттар ис сууйуутугар сылдьааччыбыт, ойбоҥҥо испитин сууйабыт, илиибит тоҥноҕуна, ис харыҥыгар угаммыт иттэбит, сып-сылаас буолар, сибилигин өлбүт идэһэ буоллаҕа. Онтон идэһэ охтуор диэри кып-кыараҕас дьиэҕэ киирэммит иттэбит, бэрт түргэнник ирэбит, элбэх киһи быыһыгар тоҥмуппут ааһан хаалар. Сылайарбытын, тоҥорбутун аахайбат этибит, ыалдьыбыппытын да өйдөөбөппүн, төрөппүттэрбит да туппаттар этэ, бары оннук күргүөмүнэн субуотунньукка тахсарбыт.

Биһиэхэ субуотунньуктар бырааһынньыктар курдук буолааччылар, дьон бары үөрүү-көтүү, кэпсээн-ипсээн, оонньуу кэриэтэ ааһара. Кэлин 40-тан тахса сыл бүддьүөт тэрилтэтигэр үлэлээбитим. Онно эмиэ субуотунньук элбэх этэ. Хотоҥҥо ыанньыксыттары сынньатан бырааһынньыктарга, өрөбүллэргэ солбуйабыт, саас ыһыы хортуоппуйун подвалга баран сортировкаҕа үлэлиибит, ол быыһыгар тыаҕа тахсаммыт лабыкта хомуйабыт. Окко тэрилтэнэн былаан биэрэллэр, от мунньабыт, кэбиһэбит, күргүөмнээх үлэлэр буолааччылар.

Кэнники сылларга субуотунньуктар ыам ыйыгар саҕаланар буолбуттара. Хаар уулунна да, Кыайыы күнүн көрсө, тэрилтэлэри, хас биирдии ыал олбуорун таһын хомуйууга тахсарбыт. Биһиги ууга барар нэһилиэк буоламмыт уу кэлэн барбытын кэннэ эмиэ күүстээх субуотунньуктар саҕаланаллар. Үрэхтэр, трасса кытыыта, өрүскэ, биэрэккэ киирэр суол, аны трасса кытыытынан дьон бөхтөрүн быраҕаттыыллар, ону хомуйан сыбаалкаҕа илдьэбит. Ыһыах чугаһаатаҕына эмиэ күргүөмүнэн тахсыы буолар, кырааскалааһын диэн, бөх хомуйуута диэн. Уопсайынан ыраастааһын буолунай. Дэриэбинэҕэ дьэ итинник. Дьон-сэргэ көхтөөхтүк кыттар, хас биирдии ыал хомунар-иминэр.

Субуотунньук диэн оҕону кыра эрдэҕиттэн кэрэҕэ, үлэҕэ, дьулуурга үөрэтии, иитии уонна сомоҕолоһуу, ырааска-сырдыкка талаһыы биир көрүҥэ буолар.

Билиҥҥи кэмҥэ дэриэбинэҕэ буоллун, куоракка буоллун киһи хомойо көрөр хартыыната элбэх. Дьон дьиэлэрин иһинээҕи бөхтөрүн түбэһиэх уулуссаҕа, тыаҕа, биэрэккэ быраҕаллар. Сорохтор анал тиэхиньикэлээх эрээрилэр бөхтөрүн сыбаалкаҕа ситэ тиэрдибэккэ, суол кытыытыгар эҥин тохпут буолаллар. Хайдах өйдөрө-санаалара сатарыйан айылҕаны киртитэллэрэ,  аньыырҕаабаттара, түктэри быһыыланаллара буоллар диэн сөҕө саныыгын. Элбэхтэ субуотунньукка сылдьар буоламмыт истэммит да, көрөммүт да хомойобут. Маннык улахан дьон быһыыланаллар эбээт, ону оҕолорбут, кэнчээри ыччаппыт көрөннөр, туох аанньа холобур оҥостуохтарай. Оҕо дьиэ кэргэнтэн, уһуйаантан саҕалаан иитиллиэхтээх. Үлэҕэ, итинник субуотунньуктарга быыкаа эрдэҕиттэн үөрэниэхтээх, үлэлиэхтээх дии саныыбын, уонна онтон дуоһуйууну эрэ ылалларын курдук иитэн, улааатыннаран таһаарыахтааахпыт.

Дэриэбинэҕэ да, куорат да сиригэр ыраас буолуу хас биирдиибититтэн тутулуктааҕын умнуо суохтаахпыт. Бу аҥаардас олохтоох баһылык, куорат эрэ мээрийэтин тустаах үлэтэ буолбатах, ону бары таба өйдөөммүт, сыаналааммыт, айылҕабытын, тулалыыр эйгэбитин ыраас буоларын туһугар хас биирдиибит үлэлиэхтээхпит дии саныыбын.

Тамара Винокурова, педагогическай үлэ бэтэрээнэ:

–  Сэбиэскэй былаас саҕана, биһиги пионер эрдэхпититтэн, «субуотунньук» диэн тыл өйбүтүгэр-санаабытыгар чиҥник киирэн хаалбыта. Өрөбүл күҥҥэ сөп түбэһиннэрэн тэрийэр буолаллара. Оскуолаҕа кылаастары, көрүдүөрү сууйуу-сотуу, мас-талах олордуута ыытыллара.

Арыый хойутуу, үрдүкү кылаастарга үөрэнэр, онтон «Ньурба» сопхуоска ыччат-комсомольскай пиэрмэтигэр ыанньыксыттыыр кэмнэрбэр – нэһилиэк тэрилтэтигэр, кыаммат араҥатыгар оттук маһы бэлэмнээһиҥҥэ сылдьар этибит.

Дьэ, бу тыаҕа күргүөмүнэн тахсан үлэлээһин биһиэхэ, улахан да дьоҥҥо, оҕолорго да, улахан бырааһынньык курдук буолара. Субуотунньук кэмигэр, күүстээх үлэ быыһыгар кулуһуҥҥа буспут ас минньигэһин эриэхсит! Үлэбит түмүгүн, өрөһөлөммүт маһы көрөн, туһаны оҥордубут диэн үөрэр, астынар да этибит.

Билигин даҕаны биирдэ эмит куоракка субуотунньукка сылдьар дьону сэргии көрөбүн. Хомойуох иһин, «биирдэ эмит» диибин.

Үксүгэр, кир-хох хомуйуллубакка сытара олус хобдох көстүүнү биэрэр. Оннооҕор элбэх кыбартыыралаах дьиэ олохтоохторо бөҕү-саҕы дьаһаммат, подьездарын харбаабат эбиттэр.

Хас биирдиибит куораппыт ыраас, кэрэ көстүүлээх буоларын туһугар эппиэтинэстээх буоларбытын умнубаппыт наада этэ.

Холобура, бу ый 16 күнүгэр В.Г. Белинскэй аатын сүгэр кыраайы үөрэтэр библиотека кэлэктиибэ көхтөөхтүк субуотунньукка тахсыбыта. Кинилэр үлэлиир тэрилтэлэрин аттыгар баар сири-уоту бөхтөн-сыыстан ыраастаатылар. Мин бу маны «Библиотека доҕотторо» диэн бассаап бөлөххө аахтым.  Бу үтүө холобуру хас биирдии тэрилтэ, ким баҕарар батыһыан сөп.

Түгэнинэн туһанан, Туймаадабыт туоната ыраас буоларын туһугар сыраларын ууран түүннэри-күнүстэри кыһаллан үлэлиир, ууну оботторор  дьоҥҥо, дворниктарга махтаныам этэ.

Олорор сирбит тупсаҕай көстүүлээх буолара хас биирдии киһиттэн тутулуктааҕын умнумуоҕуҥ!

Дойду-дойду аайы кэлэктиибинэн хомуйа тахсарга маннык үгэстэр бааллар эбит:

• Норвегия (дюгнад) – сыл аайы ыытыллаллар, өрөбүл күннэргэ тахсаллар. Баҕа өттүнэн кытталлар эбит, ол эрэн олохтоох киһи тахсыбат түгэнигэр, 200 крон ыстараап төлүөхтээх. Субуотунньук салайааччыларын олохтоохтор истэриттэн уочаратынан талаллар. Кыттыылаахтар өссө хомуйар дьону аһынан-үөлүнэн күндүлүүллэр.

• Финляндия (talkoot) – манна ордук куорат кытыытынааҕы оройуоннарга хомунуу олус тэнийбит. Олохтоохтор ойууру, пааркалары, суол кытыыларын ыраастыыллар, оҕо былаһааккаларын туталлар, саастаах ыалларыгар көмөлөһөллөр. Маннык көмөлөргө кыттыы баҕа өттүнэн эрээри, аккаастаабыт киһи аптарытыата түһүөн сөп дииллэр.

• Ирландия (Meitheal) – баҕа өттүнэн кэлэктиибинэн үлэ. Олохтоохтор бары хонууга үлэлииллэр, мас олордоллор, олбуордары туруораллар. Mountain Meitheal диэн хамсааһын баар эбит, бу кыттыылаахтара туристарга анаан хайаҕа тахсар, түһэр ыллыктары тупсараллар, оҥороллор эбит.

Маны таһынан, кэлэктиибинэн хомуйуу уонна уопсастыбаннай үлэлэр дойду араас муннуктарыгар ыытыллаллар:

• Япония – “содзоку” (清掃) диэн үгэскэ кубулуйбут быраактыка, манна олохтоохтор олорор оройуоннарын куруук ыраастыыллар, чуолаан буддийскай бырааһынньыктар иилэринэн.

• Соҕуруу Корея – маассабай субуотунньуктар сылга хаста да ыытыллаллар,  чуолаан саас уонна күһүн, манна олохтоохтор уонна тэрилтэлэр актыыбынай кыттыыны ылаллар.

• Кытай – “Цинмин” – үгэскэ кубулуйбут хомуйуу-имийии бырааһынньыга, манна өбүгэлэрэ көмүллэ сытар сирдэрин ыраастаан, үргүлдьү уопсай хомуйууга, субуотунньукка тиэрдэр.

• Индия – “Свачх Бхарат Абхиян” – мөлүйүөнүнэн дьон тахсан олорор сирдэрин-уоттарын хомуйар киэҥ далааһыннаах национальнай хампаанньа.

• АХШ – “National Cleanup Day” – уопсастыбаннай сирдэри хомуйар сылын аайы ыытыллар аахсыйа, ким баҕалаах кыттар.

• Канада – “Beautification Days” – ыраастаныы, хомуйуу күннэрэ, олохтоохтор пааркалары, уопсастыбаннай сирдэри ыраастааһыҥҥа, тупсарыыга көмөлөһөллөр.

• Германия – “Sauberes Deutschland” – ыраас буолар туһугар хамсааһын, манна уопсастыбаннай хомуйуулар тиһигин быспакка киирэллэр.

• Франция – “Journées du Patrimoine” – нэһилиэстибэ күнэ, волонтердар историческай сирдэри хомуйууга көмөлөһөллөр.

• Италия – “Giornata Nazionale della Pulizia” – олохтоох тэрилтэлэр кыттыылаах ыраастаныы национальнай күнэ.

Бу дойдуларга барыларыгар тэрээһиннэр далааһыннарынан уонна тэриллиилэринэн араастаһыахтарын сөп, ол эрэн кинилэри биир сыал холбуур – ыраас буолуу уонна уопсастыбаннай сирдэри кэлэктиип күүһүнэн бэрээдэктээһин.

Биһиги эмиэ, үөхсэ, үөҕэ, мөҕө олорбокко, бэйэбит ойон туран субуотунньуктары, хамсааһыннары, ыраастааһыны тэрийиэххэ, көмө-тирэх буолуохха.