«Барҕарыы» пуонда бырайыактара Саха сирин инникитин түстүүллэр

Бүгүҥҥү сэргэх сэһэргэһээччибит – “Барҕарыы” пуонда  дириэктэрин солбуйааччы, тыл билимин хандьыдаата Мария Кириллина. Кини пуонда сонун уонна кэскиллээх бырайыактарын сырдатыаҕа, оҕо аймахха, ыччакка сахалыы эйгэни тэрийии туһунан санааларын үллэстиэҕэ.

Сүрүн сорук – төрөөбүт тыл эйгэтин тэрийии

– “Барҕарыы” пуонда 1990 с. Саха ССР Үрдүкү Сэбиэтин уурааҕынан, Михаил Ефимович Николаев тус көҕүлээһининэн тэриллибитэ. Бастакы дириэктэринэн Михаил Ефимович анаммыта. Пуонда култуура, спорт, үөрэҕирии эйгэтигэр сүҥкэн суолталаах бырайыактары тэрийэн, үбүлээн үлэлээбитэ быйыл 35 сылын туолар.

Бу сыллар усталарыгар киэҥ далааһыннаах үлэ ыытыллан кэллэ, о.э. 1993 с. Парижка ЮНЕСКО штаб-кыбартыыратыгар П.А. Ойуунускай 100 сыллаах үбүлүөйэ бэлиэтэммитэ, 1995 с. “Самородок” оҕо чэбдигирэр киинэ тутуллубута, “Эдэр талааннар” (“Юные таланты”), “Саҥа ааттар” (“Новые имена”) аан дойдутааҕы бэстибээл, куонкурус үгүс айар куттаах оҕолору түмпүтэ. “Барҕарыы” биир бырайыагынан “Азия оҕолоро” норуоттар икки ардыларынааҕы спорт оонньуулара буолар. Бу  оонньуулар 1996-2012 сс. пуонда өйөбүлүнэн ыытыллыбыттара. 1998-2016 сс. “Инникигэ хардыы” билим кэмпириэнсийэтигэр “Барҕарыы” сүрүннээччи буолбута. Маны таһынан, пуонда үтүмэн үгүс ааттаах-суоллаах бырайыактары иилээн-саҕалаан кэллэ. Бу курдук Аан Дархаммыт М.Е. Николаев тэрийбит пуондатын үлэтэ, Сахабыт сирин инникитин түстүүр кэскиллээх бырайыактара, тэрээһиннэрэ үгүс талааннаах, дьоҕурдаах ыччаты өйүүр, сайыннарар.

2023 с. Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев көҕүлээһининэн “Барҕарыы” пуонда үлэтин хайысхата чопчуланан, саҥа тыыннанан турар. Сүрүн үлэбит төрөөбүт тыл эйгэтин тэрийиигэ, сайыннарыыга туһаайыллан, оҕо-ыччат дьоҥҥо анаан бырайыактары үлэлэтии, үбүлээһин буолар. Бу үлэбит Альбина Иннокентьевна Поисеева салалтатынан саҕаламмыта, онтон билигин Ил Түмэн дьокутаата Афанасий Васильевич Постников үлэлэтэр.

Биир сүрүн хайысханан, бастатан туран, төрөөбүт тылынан оҕоҕо аналлаах билим кэмпириэнсийэлэрин тэрийэбит. 2024-2025 сс. “Барҕарыы” өрөспүүбүлүкэтээҕи билим кэмпириэнсийэтин ыыттыбыт. Сүрүн сыала – чинчийэр үлэ нөҥүө оҕо айар, ырытар, анаарар дьоҕурун, сахалыы саҥарар-толкуйдуур сатабылын сайыннарыы. Сылын аайы улуустартан, Дьокуускай куораттан 7-11 кылаас үөрэнээччилэрэ – 400-чэ оҕо кыттар. Оҕолор билим бары хайысхаларыгар (гуманитарнай, тэхиньиичэскэй, естественнэй) чинчийэр үлэлэрин сахалыы көмүскүүллэр. Бу биһигини олус үөрдэр. Улуустааҕы, куораттааҕы түһүмэх сэтинньи-тохсунньу ыйдарга буолар. Онтон кулун тутар ыйга Дьокуускайга улуус, куорат түһүмэҕин кыайыылаахтара кытталлар. Оҕолор дакылааттарын 18 хайысхаҕа билим, үрдүкү үөрэхтээһин тэрилтэлэриттэн 60-ча эспиэр сыаналыыр. Кыайыылаах оҕолор “Бэс Чагда” оҕо сынньанар киинигэр “Мин өрөспүүбүлүкэм” симиэнэҕэ сынньаналлар. Ол сүрүн сыала – Сахабыт сирин устуоруйатын, култууратын билиһиннэрии, оҕо төрөөбүт тылынан алтыһар, бодоруһар эйгэтин тэрийии.

Быйыл кэмпириэнсийэбит иккис күнүгэр Саха тыйаатырыгар форсайт-сессия тэрийбиппит. Култуура, спорт, урбаан эйгэтиттэн Ольга Григорьева, Анатолий Бурнашев, Василий Егоров, Борислав Степанов, Николай Корякин-Айдын Ате, ыччат сөбүлээн истэр ырыаһыттара сахалыы эйгэ уратытын, бэйэ суолун таба тайаныы, айар кут, ситиһиилээх буолуу туһунан сэһэргээн, оҕолорго сүбэ-соргу тылларын эппиттэрэ. “Кама Хана” устуудьуйа режиссера Юрий Борисов, Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэйтэн  “Күн” оҕо хамсааһына бу тэрээһиммитин үрдүк таһымҥа ыытаннар, махталбыт муҥура суох. Төрөөбүт тылынан эйгэни тэрийии биир ньыматынан маннык түһүлгэлэр буолуохтарын сөп эбит диэн түмүккэ кэллибит. Олоххо бигэ туруктаах, саҥалыы көрүүлээх, ситиһиилээх дьону кытта көрсүһүү оҕолорго умнуллубат түгэн буолар. Онон билиҥҥи оҕоҕо, ыччакка эйгэни сатабыллаахтык тэрийэр буоллахха, сахалыы төһө баҕарар санаатын сайа этэр, бэл, билим курдук уустук эйгэҕэ ийэ тылынан көҥүллүк толкуйдуур, ырытар кыахтаах. Бу икки сыл устата ыыппыт түһүлгэбит ону бигэргэтэр.

2023 с. хотугу омук тылларынан “Арктика инникитэ” (“Будущее Арктики”)  билим кэмпириэнсийэтин тэрийбиппит. Барыта 16 улуустан (ол иһигэр 11 Арктика улууһуттан) 60-ча оҕо кыттыбыта. Кинилэр дакылааттарын эбээн, эбэҥки, долган, чукча, дьүкээгир тылынан кэпсээбиттэрэ. Кыттааччылар икки нэдиэлэ устата “Бэс Чагда” оҕо сынньанар киинигэр сынньаммыттара. Кэлэр-барар айаннарын пуонда толору уйуммута. Бу тэрээһиммит олус табыллан, оҕолор астынан, дуоһуйан барбыттара. Кэтээн көрбүппүтүнэн, эбээн тылынан көҥүллүк саҥарар, кэпсэтэр оҕо элбэх эбит. Ордук чуолаан, Кэбээйи Сэбээн Күөлүн, Муома Улахан Чыыстайын,  Орто Халыма Березовкатын оҕолоро төрөөбүт тылларын билэллэр эбит.

Кыаллар суол

Үүнэр көлүөнэни ийэ тылынан иитэргэ биир туһалаах ньыманан оҕо сынньалаҥын тэрийии буолар. Оҕону ийэ тылыгар чугаһатарга, ийэ тылынан иитэргэ хас биирдии күн-чаас суолталаах буолан турар быыһык кэмигэр олоробут. Ол курдук, кыһыннары-сайыннары үлэлиир лааҕырдары сахалыы ис хоһоонноон, оҕо санаатын табан, сөптөөхтүк дьаһанан тэрийиэххэ сөп. 2024 с. Дьокуускай куоракка, хас да улууска сахалыы эйгэлээх 20-тэн тахса сайыҥҥы лааҕырдары үлэлэппиппит. “Айыы Кыһата” национальнай гимназия уонунан сыллаах уопутун улуустарга тарҕатан, бу хайысханы күүһүрдүөххэ наада. Дьокуускайга “Бэс Чагда” сынньанар киин, Хаҥалас Өктөмүгэр Билим аччыгый академията сыл устата сахалыы эйгэни тэрийэн, Сахабыт сирин үгүс дьоҕурдаах, талааннаах оҕолорун толору хабыан сөп. Ону таһынан, хас биирдии улуус, оскуола бэйэтэ көҕүлээн ханнык баҕарар хайысхалаах лааҕырга сахалыы эйгэни тэрийэн үлэлэтиэн сөп. Бу кыаллар суол диэн көрөбүн.

Уулуссалар ааттарын – икки тылынан

“Барҕарыы” пуонда биир хайысхата – сурук-бичик икки тылынан сурулларын ситиһии. Дьокуускай куоракка уулусса аата икки тылынан аан бастакытын 2023 с. сэтинньи 11 күнүгэр П.А. Ойуунускай 130 сыллаах үбүлүөйүгэр анаан ыйаммыта. “Барҕарыы” үбүлээһининэн Ойуунускай уулуссатыгар 60-тан тахса табличка сыл аҥаарын иһигэр икки тыллаах буолбута. Ити курдук, Ойуунускай уулуссатыттан саҕалаан киин куораппыт уулуссалара инникитин икки тылынан суруллуохтара. Бу үлэни Дьокуускай куорат дьаһалтатын быһаччы өйөбүлүнэн уонна үбүлээһининэн “Саха тыла400” түмсүү тэрийэн ыытар. “Барҕарыы” пуонда, саҕалааччы быһыытынан, бу бырайыакка кыттыспытын киэн тутта кэпсиибит.

«Үлэ киһини киэргэтэр», «АйКуо»

Быйыл Кыайыы 80 сылыгар анаан, тыыл бэтэрээннэрин, сэрии оҕолорун тулаһатыгар “Үлэ киһини киэргэтэр” диэн арт-эбийиэк оҥорторон туруордубут. Бырайыак ааптара – Александра Анатольевна Неустроева, Арассыыйа Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ, толорооччу – Роман Петрович Терентьев, «Сырдык» тэрилтэ салайааччыта. Сүрүн уратыта диэн үлэни уруйдуур норуот бэргэн этиилэрэ, өс хоһоонноро икки тылынан сурулуннулар. Арт-эбийиэк Дьокуускай куорат киинигэр, оҕо-ыччат мустар сиригэр, “Киин” киинэ тыйаатырын кэннигэр турбута ураты бэлиэ суолталаах.

Биир улахан бырайыакпыт – оҕону, ыччаты ийэ тылынан саҥардар сыаллаах сахалыы саҥарар “АйКуо” платформаны “Арктик Капитал” тэрилтэ үбүлээһининэн оҥорторон эрэбит. Билиҥҥи туругунан сахалыы саҥа, кэпсэтии базата оҥоһуллан бүтэн эрэр. Бу бырайыак олоххо киирдэҕинэ, инникитин хас биирдии ыалга оҕону кытта сахалыы кэпсэтэр “өйдөөх колонка” баар буолуо. Манна даҕатан эттэххэ, оҕо, ыччат мустар сиригэр сахалыы, хотугу тылларынан саҥарар “өйдөөх хачыаллары” (“умные качели”), “өйдөөх тулаһалары” (“умные скверы”) оҥорор буоллар, үлэбит далааһыннаах, үтүө түмүктээх буолуо этэ. Ону таһынан, “Күн” оҕо хамсааһынын, “Ийэ тыл кэскилэ”, “Күөрэгэй” түмсүүлэр бырайыактарын өйөөн, үбүлээн күүс-көмө буолабыт.

Олохпор, үлэбэр күн аайы туһалыыр

– Бэйэм СГУ саха салаатын бүтэрбитим, салгыы билим эйгэтин талан, Гуманитарнай чинчийии институтугар аспирантураҕа үөрэммитим. Диссертациябын “Эволюция жанра комедии в якутской драматургии” тиэмэҕэ көмүскээбитим. Устудьуоннуур сылларбар учууталым, салайааччым Василий Никитич Протодьяконов сүбэтинэн драма ураты эйгэтин арыйбытым. Дипломнай үлэбин Алампа драмаларын чинчийиигэ анаабытым. Салгыы билим эйгэтигэр киирэрбэр учууталым Василий Никитич сахаларга күлүү жанра үөрэтиллэ илик диэн, бу тиэмэни сүбэлээбитэ. Ону сайыннаран, салгыы саха драматын уратытын чинчийэргэ холоммутум. Институкка үлэлиир кэммэр Алампа Софронов, С. Ермолаев-Сиэн Өкөр, И. Гоголев-Кындыл драмаларын чинчийбитим. Билим ураты умсулҕаннаах, абылаҥнаах эйгэ буолар. Биллэн турар, киэҥник ырытар, дириҥник чинчийэр, түргэнник толкуйдуур, ону таһынан үгүс элбэх матырыйаалтан суолталааҕы булан бэлиэтиир сатабылы баһылыырга билим уустук эйгэтэ эрэ үөрэтэр кыахтаах. Билимтэн иҥэриммит сатабылым олохпор, үлэбэр күн аайы туһалыыр.

ХИФУ-га үлэлээбит кэммин эмиэ олус күндүтүк саныыбын. “ХИФУ илдьитэ” билим сурунаалыгар эрэдээктэри солбуйааччынан үлэлээбитим. Билигин “Барҕарыыга”, биллэн турар, инники үлэм, билим эйгэтигэр алтыспыт дьонум-сэргэм күүс-көмө, бигэ тирэх буолалллар.

Кэскилбитин түстүүр улахан миссия

– Кыра кыыһым оскуолаҕа барар кэмигэр Дьокуускайга сахалыы кылаас тиийбэт кыһалҕатын тус бэйэбинэн билбитим. Улахан кыыһым “Айыы Кыһатыгар”, Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэйгэ сахалыы эйгэҕэ үөрэммит буолан, маннык кыһалҕа баарын истэн эрэ билэр этим. Бу кэмтэн ыла кыра кыыспар сахалыы эйгэни тэрийии тыын кыһалҕам буолбута. Дьиэ кэргэҥҥэ сахалыы эйгэ баарын, ийэ-аҕа, эбэ-эһэ сахалыы кэпсэтэллэрин, саха кылааһыгар үөрэнэрин үрдүнэн, оҕо көрдөрөн туран нуучча тылыгар түргэнник көһөр. Бу гаджеты, төлөпүөнү оскуола сааһыгар диэри билбэтэх оҕо. Төрүөтэ тугуй? Оҕо оонньуур, алтыһар, бодоруһар тыла нуучча тыла буолбут. Кыра кыыһым сахалыы ыраастык саҥарар, үчүгэйдик ааҕар, суруйар, дьиэтигэр сахалыы кэпсэтэр. Ол эрэн саастыылаахтарын, сахалыы саҥарар оҕолору кытта нууччалыы кэпсэтэр.

Оҕо бэйэ-бэйэтин кытта сахалыы алтыһар эйгэтин хайдах тэрийэбит диэн ыйытыы күүскэ долгутар. Билиҥҥи саха оҕотугар, ХХI үйэ сахатыгар төрөппүт, иитээччи, учуутал, салалта өттүттэн күүстээх болҕомто эрэйиллэр. Аныгы кэм төрөппүтүгэр, аныгы кэм салайааччытыгар саха омугун кэскилин түстүүр улахан миссия сүктэриллибит. Биһиги бүгүҥҥү хамсаныыларбытыттан оҕолорбут сарсыҥҥы күннэрэ түстэнэр. Бу сүҥкэн сорукпутун хас биирдии саха өйдүөх тустаах.

– Мария Афанасьевна, сахалыы эйгэни тэрийэр киэҥ далааһыннаах үлэҕитигэр ситиһиилэри, “Барҕарыы” сонун бырайыактара олоххо киирэн истиннэр!