Бөх хомуйарга мөһөөччүк ылаҕын дуо?

Сир – сахаҕа ытык өйдөбүл. Мээнэҕэ «сиргэ түспүт сэрэбиэй, окко түспүт оҥоһуу», «сиринэн-халлаанынан андаҕар», «сир түннүгэ», «сиртэн быкпакка  сылдьан», «сиртэн халлааҥҥа диэри махтал», «сир-халлаан икки ардыгар»  уо.д.а.  өйдөбүллэр үөскүөхтэрэ дуо?
Ити аата саха бэйэтин төлкөтүн, дууһата ырааһын, чиэһин, өйүн-санаатын, дьоҥҥо барҕа махталын, атын даҕаны быһаарыллыбатах түгэннэрин сири кытта ситимниир, сиргэ сүгүрүйэр эбит.

Ньургуһун тахсыытыттан саҕалаан уһун кыһын кэнниттэн дьон-сэргэ барахсан сылтах көһүннэр эрэ көннөрү айылҕаҕа сынньана, дьаарбайа тахсыыта кэмнээх буолуо дуо?!

Арай онтон бэйэбит таһаарбыт бөхпүтүн хомуйан төттөрү аҕалабыт дуо?  Ону хомуйарбытыгар анаан сиэппитигэр мөһөөччүк уктан эбэтэр куул кыбынан тахсабыт дуо?

Туймаада туонатын тула дьон-сэргэ сөбүлээн сылдьар сирдэригэр бөх-сыыс хайдаҕын да билээри, айылҕалыын да алтыһаары, нэдиэлэ устата атаҕым араас сирдэргэ тириэртэ.

Чэппиэргэ Чочур Мыраан тэллэҕэр тиийэн, ньургуһун бөҕөтө силигилии үүммүтэ номнуо хагдарыйбытыгар түбэстим. Арай үөһэттэн түһэр уу дохсуннук сүүрүгүрэр тыаһа чып-чырылас. Ол кытыытынан мыраан тэллэҕин кыйа үөһэ дабайар суолунан куул тутуурдаах ойуур устун хааман, бэрт ыраах сиринэн тэлэһийэ сылдьан көрдөххө, бөх-сыыс суоҕа киһи хараҕын үөрдэр. Чуумпу бэс чагда саҥа тыллан эрэр мутукчатын сытынан, кэҕэ этэр чугдаарар саҥатынан, кыырай халлаан үрдүнэн ыллаан тырыбынаһар чыычаахтарынан аар айылҕа нарыннык-намчытык, холкутук тыына, силигилии турарыттан киһи дуоһуйуу, астыныы туругар куустарар.

Субуота сарсыардаттан күн чаҕылыйан, кыырпах да былыта суох күөх халлаан туран, кырдьык да, киһи эрэ айылҕаҕа тахсыан баҕарар күнэ үүммүт.

Покровскайдыыр суолунан элээрдэн, Владимировканы ааһаат 22 км туораан, норуокка биллэринэн «Хатас урукку ыһыахтыыр сирэ» диэнинэн ойуур устун киирэн истэх аайы массыына бөҕө көстөр. Сынньанар сирдэрин тэринэ сылдьар дьонтон ыйыталаһар санаалаах, утары хаамтым.

Похуокка аналлаах остуол тула ас бэринэ сылдьар кыра оҕолоох эдэр дьоҥҥо чугаһааммын ыйыталаспыппар, маннык хоруйдаатылар.

Константиновтар:

– Өрөбүлбүтүн туһанаммыт, утуйарбытын да сыҕарытан, куорат таас дьиэтиттэн куотан айылҕаҕа тахсан сынньанарбытын ордоробут. Кырабытын быраас бэс ойуурга сырытыннарыҥ диэн сүбэлээбитэ. Бүгүн эрдэ кэлбит дьон быһыытынан ыраас сири талан олорор бүччүм санаалаах этибит даҕаны, көрдөххө, барыта ыраас курдук. Аһаан бараммыт бэйэбит аҕалбыппытын төттөрү куораппытыгар илдьэ барар идэлээхпит. Дьон да оннук гынар буоллахтара дии.

Куоракка сынньанарга аналлаах сирдэр тэриллэллэрэ үчүгэйэ сүр. Дьон куруук элбэх буолар. Сорох ардыгар онон-манан ыһыллыбыт бөхтөн ураты, бытыылкалар да баар буолааччылар. Арай туалеттар кирдээхтэрэ соччото суох. Киһи да кыайан сылдьыбат балаһыанньата. Ол иһин туалет тулата кумааҕынан дэлэйэ куһаҕана чуолкай бөҕө буоллаҕа дии.

Ойууртан арыый тэйиччи мыраан диэки ыраахтан былаах тэлибирииринэн, массыына элбэҕинэн сылыктаатахха, ханнык эрэ тэрилтэ тахсан сылдьар быһыылаах.

Антонина Алексеевна:

– Биһиги тэрилтэнэн бу сиргэ сылын аайы тахсар үтүө үгэстээхпит. Урукку кэмнэргэ, тыый, бөх-сыыс бөҕөтө буолара. Киһи кыайан хаамар да сирэ суох курдук итиннэ чөмөх, манна чөмөх буолар кэмнэрэ эмиэ баара. Бытыылка, пиибэ бааҥката, кумааҕы араас суулара, үүт, сок тетрапакеттара... араас баар буолара. Быһата, тугу аһаары аҕалбыттарын хаҕын барытын хаалларбыт түгэн элбэх буолааччы.

Былырыыҥҥыттан бэлиэтии көрдөххө, ыраас. Дьон син өйдөөн, бэйэтин кэнниттэн хомунар буолбут дуу дии саныыбын.

Мин бэйэм күөх хонууга хаамабын. Саас бастакы хаар ууллуута хайаан даҕаны сиэппэр бакыат уктан барабын. Уонна дьаарбайан кэлэрбэр ону толорон аҕалан, куоракка анал дьааһыкка быраҕабын.

Дьэ ити курдук, дьон тоҕуоруһа мустан сынньанар биир сиригэр онно муусука, манна ырыа-тойук, тэбэнэттээх күлсүү-салсыы, мээчик сырсар, бэлисипиэттээх оҕолор ойуур иһигэр тобус-толору буоллулар.

Киһи сылдьыбыт сиригэр өрүү бөх-сыыс хаалар диэн санаа сайҕаммычча буолла. Дьон-сэргэ сиргэ, айылҕаҕа сыһыаннара маннык сырдык диэки хайыстар диэн туран атын дьонтон санааларын иһиттибит.

Ньургустаана:

– Билиҥҥи балысханнык сайдар үйэҕэ киһи сиэр-майгы өттүнэн эрэ буолбакка, инникини тымтыктанан көрөрө-истэрэ тоҕоостоох. Ордук дьахтар аймах оҕону иитиигэ-харайыыга оруола үрдүөхтээх. Омук итэҕэлин, мындыр толкуйун, тылын-өһүн оҕоҕо ийэ иҥэрэр, эр киһи сатабылын, мындырын, айылҕаны кытта быстыбат ситимин уол оҕоҕо аҕа иҥэрэр. Онон, оҕо иитиитигэр ийэ, аҕа оруола сүрүн сүүрээн буолуохтаах.

Билигин эйгэҕэ улахан уларыйыылар буолан эрэллэр, олохпут тосту уларыйаары турар. Ону «айылҕалаах» эрэ буолбакка, ханнык баҕарар киһи тулатын көрүнэн өйдүөн сөп.

«Тоҕо сыл аайы баһаардар туралларый, сыл аайы Өлүөнэ эбэбит киэлититтэн тахсан сири-дойдуну, дьиэни-уоту уунан суурайар буолла?» – диэн толкуйдаан көрүөх эрэ. Дьэ оччотугар тулалыыр эйгэҕитин көрүнүҥ эрэ, ханна да тийдэххэ барыта бөх, бытыылка, пиибэ иһитэ, влажнай салфетка, от-мас төрдө туалетнай кумааҕы кырадаһыннара буолла. Бу биһиги кэнники кэлэр көлүөнэҕэ тугу хаалларабытый? Сыбаалканы диэтэхпинэ, сыыспатым буолуо. Сыл аайы элбии турар бөхпүт-сыыспыт мунньуллан, айылҕатбыт сотору сыбаалкаттан уратыта суох буолар кутталлаах.

Тустаах эрэ күннэргэ плакат, оскуолаҕа хартыына уруһуйдатан ыйыырынан муҥурдаммакка, уһуйааннартан саҕалаан оҕолору айылҕаҕа таһааран, илдьэ барбыт бөхтөрүн-сыыстарын хомуйтара үөрэтии үтүө түмүктээх буолуо этэ.

Дьиэ кэргэнинэн тахсан чугас сынньанар, шашлыктыыр сирдэрбитин хомуйан, оҕолорго көрдөрөрбүт буоллар, бу кырачаан дьон үөрүйэх оҥостон, кэлин да бэйэлэрин оҕолорун үөрэтиэ-уһуйуо этилэр. Дьэ оччоҕо Ийэ сирбит Аар Таҥаралара үөрүө, бэлэх куду анньа олоруо этилэр. Ханнык баҕарар киһи кыра да бакыаттаах сылдьан сиргэ сытар бөҕү хомуйар буоллаҕына, бу сир хаһаайына махтала суох хаалбат. Билиҥҥи үйэҕэ киһи киһи туһугар үтүөнү оҥороро, бэйэ, норуот иннигэр чиэһинэй буолара ирдэнэр.

Сорох дьон биһиги ыспыт бөхпүт буолбатах дииллэр. Эн да ыспатаргын, тулалыыр эйгэҕин хомуйан тупсара сылдьарыҥ эйиэхэ эрэ буолбакка, кэнэҕэски ыччаккар кытары Алла турар Алгыс буолан тиийиэ эбээт.

Ол эрэн сорох эдэр ыал ийэлэрэ, аҕалара оҕолорун олус үчүгэйдик, сиэрдээхтик иитэллэрин сэргии көрөбүн. Аҕа уолун илдьэ сылдьан иитэр, такайар буоллаҕына, ол тута харахха быраҕыллар, уол оҕо дуоспуруннаах, сытыы-хотуу, бэйэтин иннин солонор буолар. Онтон ийэ кыыһын бэйэтигэр чугаһатан сүбэлиир-амалыыр, ыйар-кэрдэр буоллаҕына, бу кыыс омугун үгэстэрин, тылын, култууратын тута сылдьар, сатабыллаах, тулуурдаах-дьулуурдаах буолар.

Степан Кимович:

– Булка да буоллун, сир аһыгар да буоллун айылҕаҕа таҕыстарбыт эрэ бэйэбит бөхпүтүн хомуйабыт бөҕө буоллаҕа дии. Өссө эрдэ ыһыллыбыт бөҕү-сыыһы хомуйар түгэн элбэх буолааччы.

Омук дойдутугар айылҕаҕа, сиргэ-уокка сүрдээх харыстабыллаахтык сыһыаннаһаллар ээ. Холобур, хайаҕа тахсарга, атын да маршрутунан сылдьарга туристар илдьэ баран эрэр астарын барытын ыйааһынныыр эбиттэр. Төттөрү кэлэн иһэн эмиэ ыйыыллар. Ол эбэтэр бөхтөрүн ыһан-тоҕон кэбиспэттэрин кытаанах хонтуруолга ылаллар.

Оттон биһиэхэ? Олох боростуой этэ буоллаҕа, дьиҥэр, бэйэбит таһаарбыт бөхпүтүн бакыакка уктубут даҕаны, бүттэҕэ ол. Ону оҕолорбутугар билиҥҥэттэн иҥэриэхтээхпит, биһиги, эбэлэр, эһэлэр, ийэлэр, аҕалар, саҕалыахтаахпыт бэйэбит холобурбутунан.

Чэ, куорат таһыгар маннык эбит буоллаҕына, дэриэбинэлэргэ хайдаҕый диэн санааттан тыа олохтооҕуттан ыйыталастыбыт.

Сусанна Васильевна:

– Бүгүн тыабар тахсан баран, кыайан салгыы барбатым. Ойуур саҕата  бүтүннүү сыбаалка салапаанынан, кумааҕынан туолбут. Эрдэ эмиэ тахса сатаабытым да, санаам буолбакка төннүбүтүм. Бүгүн тыаны нөҥүөлээн алааска тахсан баран, эмиэ тиийбэтим. Хата, бөх хомуйаммын, сыбаалкаҕа тастым. Киһи санаата күүстээх эбит. Кэлэ-бара хомуйа сылдьыам дии санаабытым. Сиһим ыарыытын да умнан туран икки чаас курдук үлэлээн уонча пакеты хомуйдум. Хата, сиһим тэнийэн, наһаа чэпчээтим.

Уопсайынан тыа иһэ барыта арыгы, пиибэ, сок, роса бытыылката. Ону кытта араас хотуобай ас хаҕа, иһитэ буолунай. Наһаа аһары барбыт этэ. Дьоннор ааһан иһэн эбии өссө онно-манна сүөкүүллэр.

Төһө да бөһүөлэкпит сыбаалката сатыы киһи тиийбэт сиригэр баар буоллар, хомуйбуппуттан бэйэм даҕаны астынным. Мэктиэтигэр, тыам ырааһырбыт, сырдаабыт курдук. Сиһим ыарыыта мүлүрүйбүтүн Ийэ Сир Таҥаратын махтала диэн ылынным.

Дьэ ити курдук төрүт буорга сыһыаммыт хас биирдии киһи сиэрдээх быһыытыттан, маанылаах майгытыттан тутулуктааҕын умнубакка, Аар айылҕабытын харыстыаҕыҥ. Бэйэлээх бэйэбит таһаарар бөхпүтүн да хомунан кэлэрбит – Ийэ сирбитигэр махталбыт бэлиэтэ. Айылҕа айбытын бар дьоҥҥо биэрэр аналлаах. Биһиги онно хардабыт киртэн-хахтан, бөхтөн-сыыстан харыстааһын буолар.

Хаартыскалар: Ааптар түһэриилэрэ

Куорат таһыгар айылҕаҕа сынньанарга көҥүллэммит миэстэлэр

Дьокуускай куорат Олохтоох дьаһалтатын Гражданскай оборонаҕа, ыксаллаах быһыыга-майгыга управлениетын быһаарыытынан, баһаартан сэрэхтээх буолууну хааччыйар сыалтан куорат олохтоохторо быйыл икки
сиргэ сынньанар кыахтаахтар:
1. Кангалаас бөһүөлэгэ, чох тиэйэр причал таһынан;
2. Хатас бөһүөлэгэ, Покровскайдыыр суол 20 км уҥа өттө.
Бэлиэтээн эттэххэ, урукку сылларга Дьокуускай куорат олохтоохторо Кангалаас тумулун уонна Хатас диэки сиртэн ураты Покровскайдыыр суол 25 км Табаҕа сэлиэнньэтин туһаайыытынан итиэннэ Намныыр тракт 22 км суол хаҥас өттүгэр сынньаналлара көҥүллэнэр этэ. Үөһэ этиллибитин курдук, быйыл икки эрэ миэстэ көҥүллэннэ.
Бу икки миэстэҕэ төһө баҕар сылдьыахха сөп эрээри, кутаа оттор бобуллар, чоҕунан оттуллар бэлэм мангааллар бааллар. Оттон гражданнар баһаартан сэрэхтээх буолуу миэрэлэрин тутуһар эбээһинэстээхтэр, мангаал анныгар умайбат матырыйаалы ууруллуохтаах, уоту умуорар тэрилинэн хааччыныахтаахтар. 
РФ КоАП 20.4 ыстатыйатынан, баһаартан сэрэхтээх буолуу быраабылатын кэһии иһин:
- гражданнарга 5000 солкуобайтан 15000 солкуобайга диэри ыстараап көрүллэр;
- дуоһунастаах сирэйдэргэ — 20000 солкуобайтан 30000 солкуобайга диэри;
- тэрилтэлэргэ — 300 000 солкуобайтан 400 000 солкуобайга диэри.
2024 сыл муус устар 27 күнүттэн сынньанар сирдэринэн эриэйдэлэр саҕаланыахтара.
Ойуур баһаарын биллэрэр төлөпүөннэр:
- баһаарынай сулууспа — «101»;
- быыһыыр сулууспа — «112»;
- Биир кэлим дьуһуурунай-диспетчерскэй сулууспа — 44-45-64.
Бэйэҕитин уонна чугас дьоҥҥутун харыстааҥ, диэн ыҥырар Дьокуускай куорат Гражданскай оборонаҕа уонна ыксаллаах быһыыга-майгыга управлениета.