Өбүгэттэн удьуорданар ытык идэ

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнин 2012 сыл олунньу 21 күнүнээҕи уурааҕыгар олоҕуран, сыллата кулун тутар 5 күнүгэр Норуот маастарын күнэ бэлиэтэнэр. Төрүт үгэс салҕанарын туһугар үлэлиир уустар, иистэнньэҥнэр «Норуот маастара» диэн үрдүк аакка тиксэн, айаллара-туталлара кэҥиир. Бүгүн бу үрдүк ааты ылбыт тимир ууһа, быһахчыт Сергей Тарабукинныын кэпсэттибит.

– Үтүө сааскы күнүнэн, Сергей Васильевич! «Норуот маастара» үрдүк аат иҥэриллибитинэн эҕэрдэлиибин уонна тимир ууһа, быһах оҥорор маастар быһыытынан кэпсэтиибитин саҕалыах. Сүүрбэччэ сылы быһа эгэлгэ элбэх быһаҕы оҥордоҕуҥ. Киһи олоҕо үөһэттэн ыйыллан, суруллан кэлэр дииллэр. Онон эн удьуор идэлээх төрөөбүт киһи буоллаҕыҥ.

– Мин, ити этэриҥ курдук, уус идэлээх айыллан кэлбиппэр итэҕэйэбин.

– Оччотугар тимир ууһа туох ураты тургутуулары ааһарын кэпсиэҥ  буолаарай?

– Тимир ууһун идэтэ, тимир кытаанаҕын, ыараханын курдук, түгэҕэ биллибэт дириҥ далай диэн түмүккэ кэлэн олоробун. Идэлээх уус буоларбын  дьэ өйдөөн эрэбин диэххэ сөп. Уус буолар тургутуулар курдугу ойууттар эмиэ ааһаллар. Уус уонна ойуун ини-биилэр, биир өйдөөх-санаалаах, биир хайысханан үлэлиир дьон.

– Саха тимир ууһун ураты эйгэтин туохха көрөҕүн?

– Саха эр дьоно тимир ууһун эйгэтигэр быһахчыт быһыытынан төлө көтөн киирбиппит. Өбүгэлэрбит барахсаттар бэйэлэрин кэмнэригэр тимири уһааран, булт тэриллэрин, дьиэҕэ-уокка туттуллар малы-салы барытын оҥорон олорбуттара. Ол аата кинилэр уус быһыытынан бэйэлэрин эйгэлэрин оҥостубуттара. Иннэттэн-сүүтүктэн саҕалаан, күөс тэрилигэр, аан хатыырыгар, иэччэххэ тиийэ уһаналлара. Уус диэн, атыннык быһаардахха, өбүгэ суолун-ииһин илдьэ сылдьааччы буоларын «аҕа ууһа», «ийэ ууһа» диэн өйдөбүллэр бааллара даҕаны туоһулуур. Ити өйөбүллэргэ сыһыары туттахха, уус киһи эйгэтэ өссө дириҥээн, ис хоһооннонон тахсар. Кини өбүгэтин олорбут олоҕун, идэтин илдьэ сылдьааччы буолар. Быһатын эттэххэ, Мандар Уус курдук дьон хас биирдии аҕа ууһун аайы бааллара. Онтон бүгүҥҥү турук хайдаҕый? Билигин кэм сабыдыалынан, олохпут укулаата уларыйыытынан, билиҥҥи тимир уустара үксүгэр быһахчыт эрэ быһыытынан идэбитин көрдөрөбүт.

– Саха киһитэ хайаатар даҕаны саха быһахтаах буолуохтаах. Бэйэҥ бастакы быһаҕыҥ туһунан кэпсиэҥ дуо?

– Бастакы быһахпын эһэм Алексей Яковлевич Андреев, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Берлиҥҥэ тиийэ сэриилэспит кавалерист, бэлэхтээбитэ. Эһэм үйэтин тухары бэтэринээринэн үлэлээбитэ, уус этэ.  Аҕам өттүнэн түгэх өбүгэбэр эмиэ улахан уустар бааллар, бэтэрээҥҥи кэмҥэ Маахыс диэн уус баара биллэр. Ийэм өттүнэн мас, тимир ууһа элбэх. Кинилэри батан, хаан тамайан, уус буолан уһанан эрдэҕим.

– Бэйэҥ муосчут идэлээххин билэбин.

– Оҕо эрдэхпиттэн уһанабын. Оскуола сылларыгар Уус Тааттатааҕы Муусука оскуолатын прикладной кылааһыгар маска дэгиттэр уус Дмитрий Дмитриевич Ефграфовка үөрэммитим, онтон «Эрэл» диэн эстетика киинигэр ювелирнай дьыалаҕа дьарыктаммытым. Бу үөрүйэхтэрим Дьокуускайдааҕы художественнай училищеҕа киирэрбэр тирэх буолбуттара. Училищеҕа муосчут идэтигэр үөрэммитим. «Мастер-косторез» идэтин ылыыбар саха ускуустубатын бөдөҥ маастардара Василий Амыдаев, Василий Бочкарев, Петр Ласс, Ньургустана Григорьева үтүөлээхтэр-өҥөлөөхтөр.

– Онтон бастакы бэйэҥ оҥорбут быһаҕыҥ? Уопсайынан, тимир ууһа буола үүнүүгэр ким сабыдыаллаабытай?

– Быһаҕы сүүрбэ алта сааспыттан оҥорон саҕалаабытым, уһуйуллан барбытым. Тимир ууһун биир ураты хайысхатыгар көһөн, саха быһаҕа киэҥ эйгэҕэ тахсар кэмигэр, бэйэбэр уларыйыыны киллэрбитим. Ол эрээри муосчут идэм хас биирдии быһаҕы муоһунан киэргэтэрбэр, ойуулаан таһаарарбар көмөлөһөр. Саха олоҕун идеолога, уус, ойууһут Мандар Уус бэйэтин олоҕунан, уус идэтин таһымын үрдэтиигэ оруолунан, сүбэтинэн-аматынан барыбытыгар холобур буолар. Биир уһуйааччыбынан удьуор уус Сарыал Билюкин буолар. Сарыал Константинович быһаҕы, былыт тимири охсорго үөрэппитэ. Уус уустан үөрэнэр. Бэйэбин Мандар Уус сиэн үөрэнээччитинэбин, Сарыал Билюкин уол үөрэнээччитинэбин диэн билинэбин. Итиэннэ уус кистэлэҥигэр үөрэтэр Бааха ууһу, Роман Готовцевы уһуйааччыларбынан ааттыыбын. Уус үөрэнээччилэрдээх буоллаҕына, идэтэ өлбөт үөстэнэр.

– Саха быһаҕын суолтата уонна күүһэ туохха сытарый?

– Саха быһаҕын күүһэ омук төрүт үгэһигэр сытар. Быһахпыт – бүгүн даҕаны күннэтэ туттуллар тэрилбит. Аны туран, сахалар, тимири бэйэбит уһаарар норуоппут. Биһиги дойдубутугар, Алдан сүнньүгэр Кутаакыга, Лээкээргэ, Ивановкаҕа, Киэҥ Күөлгэ, тыһыынчанан сыл анараа өттүгэр өбүгэлэрбит тимири уһаарбыттара биллэр. Бу үгэс сүтэ быһыытыйбытын, Мандар Уустаах буолан тилиннэрдибит диэн дорҕоонноохтук этиэхтээхпит. Тимири уһаарыы сөргүтүллүбүтэ уонча сыл буолла. Бэйэм дьиэм таһыгар анал үс оһохтоохпун. Өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан уус уолаттар мустабыт. Билигин быһахчыттарга кыах баар, суоллара аһаҕас. Биһиги саҕалыыр кэммитигэр атыыга көҥүл сертификат суоҕа. Илииттэн илиигэ атыыланара, туттарар маҕаһыын да суоҕа. Билигин букатын атын кэмҥэ олоробут.

– Ханнык тимиринэн туттаҕын уонна ханнык быһахтары охсоҕун?

– Быһах араас көрүҥүн охсобун – быһычча, отоһут быһаҕа, булт быһаҕа, уо.д.а. Чуолаан былыт уонна болгуо тимиринэн охсобун. Былыт тимир – дамааскай ыстаал. Өбүгэлэрбит туттубут, «былыт тимир» диэн сүрэхтээбит тимирдэрэ. Быһаҕы таһынан батыйа, бадаайы оҥоробун. Көмүлүөк оһоххо туттуллар тэриллэри оҥорон саҕалаатым.

– Саха быһаҕын кэлэр кэскилин хайдах көрөҕүн?

– Билигин саха быһаҕа аан дойду таһымыгар биллэр. Онон быһахпытыгар искусство малын, омук символын быһыытынан сыһыаннаһыахтаахпыт. Ытык мал буоларынан, биһиги, уустар, оһуордаан-мандардаан, өбүгэбит тыынын киллэриэхтээхпит, норуот быһыытынан итэҕэллээхпитин көрдөрүөхтээхпит, төрөөбүт тылбытынан саҥардыахтаахпыт. Ол буолар уус киһи аналын толоруута. Уус киһи – айар киһи. Айар аартыга аһыллыбыт уус өбүгэттэн тирэхтээх, бүтүн норуотун итэҕэлин, үгэһин, өйүн-санаатын илдьэ сылдьааччы. Мандар Уус «дьиҥнээх уус уһаныы уустугун талыахтаах» диэн этэр. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн икки сүүсчэкэ тимир ууһа баар, олортон үгүстэрэ таатталар буолабыт.

– Айар-тутар, уһанар киһи олоҕун аргыһыныын майгыннаһар өрүттэрдээх буолаллар. Дьиэ кэргэн ийэтэ туох дьоҕурдааҕый, тугунан дьарыктанарый?

– Эр киһини хамсатар, олоҕун суолун табатык, сөптөөхтүк олороругар суолдьут буолар күүһүнэн дьахтар буолар. Биһиги дьиэ кэргэн уус-иис өйдөбүлүгэр биир сомоҕобут. Ойоҕум, ойоҕоспор баар эрэнэр киһим, олоҕум анала, оҕолорум ийэлэрэ, дьиэ кэргэн Иэйиэхситэ Лена Николаевна – бу дьарыкпын, үлэбин саамай өйдүүр-өйүүр киһим. Бэйэтэ кылынан, оҕуруонан уо.д.а дьарыктанар, биир тылынан, дэгиттэр. Саха бэлиэлэрин тутуһан иистэнэринэн холобурга сылдьар.  Идэтинэн фольклорист. Хомуһу дьүрүһүтэн олус үчүгэйдик оонньуур. Кыыспыт Айтаана өбүгэлэрин утумнаан креативнай ускуустуба кэллиэһигэр иистэнньэҥ, модельер идэтигэр иккис сылын үөрэнэр. Оҕобутуттан сахалыы сэмэйдик элбэҕи күүтэбит. Онон уус-иис эйгэҕэ биир санаанан айымньылаахтык үлэлиибит.

– Сергей Васильевич, дириҥ ис хоһоонноох кэпсэтиигэр махтанабын. Кырдьыга да, хас биирдиибит өбүгэбит дьарыгын сөргүтэ сырыттахпытына, омук быһыытынан баар буолабыт, сайдабыт, тэнийэбит!

Хаартыскалар: Дьоруой тус архыыбыттан