«Айыы кыһата, сахам саргыта, сайдыы аартыга!»

Мин бүгүн киирии аантан “Үтүө күнүнэн!” диэн үөрэ көрсөр үөрэнээччилэрдээх, оһуор-мандар ойуулаах, эриэккэс киэргэтиилээх эркиннээх Дьокуускайдааҕы “Айыы кыһата” национальнай гимназия киэҥ, сырдык дьиэтигэр үктэнним. Оҕоҕо ийэ тылы иҥэрэр, төрүт үгэстэргэ олоҕуран дьарыктыыр оскуола быйыл тэриллибитэ 20 сылын туолар. Уу сахалыы үөрэтэр ураты ньымалардаах гимназия төрүттэммит историятын, Ийэ тыл күнүн көрсө ыытар тэрээһиннэрин, үлэтин-хамнаһын туһунан, оскуола кэлэктиибин кытта көрсөн, ааҕааччыларбытыгар сырдатан ааһалларыгар көрдөстүм.

Анжелина Ильина, ВГИК Иркутскайдааҕы филиалын устудьуона:

– Гимназияны 2024 с. бүтэрбитим. Билигин Иркутскайдааҕы ВГИК филиалыгар драматург идэтигэр үөрэнэбин. Бу идэни таларбар 10-с кылааска индивидуальнай бырайыак уруога көҕүлээбитэ. Ол курдук, зачетнай үлэбэр  саха тыла билиҥҥи олоххо симэлийэр кутталын таарыйар ис хоһоонноох “Һөҕүҥ” диэн пьесаны суруйбутум. Бу пьесабын Ньурба драма тыйаатыра туруорбута, оскуолабытыгар кэлэн көрдөрбүттэрэ, Мэҥэ Хаҥалаһынан эҥин сылдьан гастроллаабыттара. Бу сылга Арассыыйатааҕы “Большие гастроли” диэн куонкуруска грант сүүйэннэр, дойду үрдүнэн гастрольга барыахтаахтар.  

Милена Прокопьева, ХИФУ устудьуона:

– Оскуоланы былырыын бүтэрбитим. ХИФУ-га “Реклама и связи с общественностью” киирэн үөрэнэ сылдьабын. Бу каникулбут кэмигэр оскуолабытыгар учууталларбытын көрсө кэллибит. Билигин санаан көрдөххө, олус үчүгэй сыллар бу оскуолаҕа ааспыттар, оскуолабыт туһунан бэйэтэ кэрэ эйгэлээх эбит.

Алина Тимофеева, Харбиннааҕы политехническай университет устудьуона:

– Кытай Харбин куоратын политехническай университетыгар бэлэмниир кууруска үөрэнэбин, онтон гранынан бакалавриакка киириэхтээхпин, “кытай тыла уонна литературата” диэн идэҕэ. Ыам ыйын бүтүүтэ кытай тылыгар эксээмэн туттарабыт. Араас омук баар, мин үөрэнэр бөлөхпөр сахалар элбэхпит.

Лидия Петровна Шамаева, “Айыы кыһата” национальнай гимназия дириэктэрэ:

– Быйыл сэтинньигэ гимназиябыт тэриллибитэ 20 сылын бэлиэтээри олоробут. 2005 с. оҕолорун сахалыы үөрэттэриэн-иитиэн баҕалаах төрөппүттэр, уопсастыбанньыктар туруорсууларынан арыллыбыт ураты билии кыһата буолабыт. Аан бастаан Дьокуускай куораттааҕы национальнай гимназия иһинэн Оҕо дыбарыаһыгар икки бастакы, биир бэһис кылааска 75 оҕо киирбитэ. Сылын аайы эбиллэн, билигин 53 кылааска 1747 оҕо үөрэнэр, 114 педагог үлэлиир. 2019 с. Ил Дархаммыт Айсен Сергеевич Николаев 203-с түөлбэҕэ оскуола туттарбыта, туспа национальнай гимназия буолбуппут. «Айыы кыһатын» сэһэнин түстэспит ытык дьоммут Клавдия Ильинична Максимова-Сайыынаҕа, Лазарь Андреевич Афанасьев-Тэрискэ, Борис Федорович Неустроев-Мандар Ууска, Федора Иннокентьевна Кобякова-Эдьиий Дораҕа махтанабыт, сүгүрүйэбит. 20 сыл устата гимназияҕа үлэлээбит төһүү дьоммут Галина Семеновна Попова-Санаайа “Киһитийии сэһэнэ”, Валентина Егоровна Степанова “Саха үөрэҕэ оскуолаҕа”, Анатолий Николаевич Павлов-Дабыл “Айыы санаа кыһата” диэн “Айыы кыһата” иитэр-үөрэтэр уопутугар олоҕуран ураты саха төрүт өйдөбүллэрин түмэн, сааһылаан, айан-чочуйан, саха оскуолаларыгар анаан кинигэ гынан таһаарбыттарыттан астынабыт, киэн туттабыт. Сахалыы тыыннаах, тыллаах инники кэскили саныыр араас эйгэҕэ үлэлиир дьон кыттыгас санаата барыбытын сомоҕолуур, күүспүтүгэр күүс эбэр. Ааппыт да этэрин курдук, айыы санаанан салайтаран, алгыһынан күммүтүн саҕалаан-түмүктээн, хас биирдии кылаас ый аайы Холумтаны олордор, өбүгэ сиэрин-майгытын тутуһарга үөрэнэр. Хас биирдии уруокка, тэрээһиҥҥэ дьыл кэмин суолталаан, билиҥҥи уустук кэмҥэ оҕо, төрөппүт, учуутал бэйэ-бэйэни, тулалыыр эйгэни хайдах баарынан ылынан, үтүө өттүн өрө тутан, сыыһалартан үөрэнэн, сырдык сылаас сыһыанынан, махталынан эрэ салайтаран  олорорго үөрэнэбит, бэйэҕэ эргиллэн, “Күннүгү”, “Сайдыы суола” кэтээн-көрүү  тэтэрээтин толороллор, санаа атастаһаллар. Бу курдук бэйэ өйүн-санаатын кытта үлэлэһэн, күннээҕи олоххо хас биирдии буолбут түгэн төрдүн-төбөтүн өйдөөн, кыһарыйтаран, кыһалҕаҕа киирэн, олохтон үөрэнэбит, олохпут алгыстаах аартыктарын арыйабыт, табыллыы-ситиһии кэлиэ диэн санааны олордобут, олохпутун суолталыыбыт, үрдүкү тапталбытын, итэҕэлбитин үүннэрэн, үүнэр-сайдар суолга үктэнэбит, сүрбүтүн күүһүрдэбит, олох муудараһын өйдүүбүт. Бу курдук “Айыы кыһатыгар” тас уонна ис билии ситимин олохтуурга дьулуһабыт. Онно Аҕа, Ийэ, Эбэ, Эһэ, Оҕо, Учуутал түмсүүлэрэ көмөлөһөллөр.

Рустам Николаевич Каженкин, саха тылын учуутала:

– Төрөөбүт тыл, сурук-бичик күнүгэр аналлаах декаданы сылын аайы сонуннук ыытарга кыһаллабыт. Холобур, быйыл бүтүн кэлэктиибинэн хоһоон үллэстэн үөрэтэн, видеоҕа уста сылдьабыт. 13 чыыһылаҕа ону аллараа этээскэ киириигэ баар улахан экраҥҥа холбуохтаахпыт. Ону таһынан быйыл саамай улахан тэрээһиммит – театрализованнай туруоруулары көрүү. 5-11-с кылаастар үөрэтэ сылдьар айымньыларыттан быһа тардыыны  туруоруохтаахтар. Өрөспүүбүлүкэҕэ, куоракка буолар тэрээһиннэр биһиги оскуолабытын тумнубаттар. Сыл аайы ханнык эмэ тэрээһин биһиги эппиэтинэспитигэр, эбэтэр кыттыыбытынан тэриллэр. Холобур, биир сыл Опера уонна балет тыйаатырыгар олунньу 13 күнүгэр 17-с оскуола уонна Саха гимназията буоламмыт төрүт дьарыктары көрдөрбүппүт. Быйыл “Тыыннаах тыл” диэн куорат оскуолаларын саха тылын учууталларын метод холбоһуга уонна Таатта улууһун саха тылын учууталлара буолан тэрийбит холбоһуктаах бырайыакпыт 10-ча түһүлгэнэн аттарыллан ыытылла турар.

Наталья Николаевна Емельянова, дириэктэри иитэр үлэҕэ солбуйааччы:

– Олоххо бары өттүнэн бэлэмнээх оҕону иитэн таһаарар соруктаах “Олохсун” бырагыраама оҥоһуллубута. Бу “Олохсун” хас да үстүрүмүөннээх. Ол курдук, алын кылаастар тэтэрээттэрэ уонна күннүк диэн баар. “Сайдыым суола” күннүк туһунан кэпсээтэххэ, бу биһиги оскуола учууталлара бэйэлэрэ таҥмыт, уопсай РФ ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн, сахатытан, оскуолабытыгар сыһыаран оҥорбут күннүктэрэ. Ону таһынан үһүс үстүрүмүөммүт – өй-санаа иитиллэр “Холумтана”. Оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ эмиэ биир эбии үстүрүмүөн курдук төрөппүттэри кытта үс өрүттээх дуогабар түһэристибит. Биир өттүттэн төрөппүт көмөтө, оскуола өттүттэн учуутал үөрэтиитэ уонна оҕо бэйэтин үлэтин аттарыыта диэн. 2021-2025 сс. уопсай улахан үлэ бырагырааматын оҥостубуппут. Бары хайысханан үлэ бара турар. 2 симиэнэнэн үөрэнэрбитигэр ханнык эбии хайысхалар үлэлиэхтэрин сөбүй диэн көрөбүт. Эбии үөрэхтээһин итиннэ олус көмөлөһөр. Театральнай (А.И. Герасимова), фольклор (С.М. Нохсорова) куруһуоктардаахпыт. Киэн туттар “Сандалы” үҥкүү ансаамбылбытын оскуолабыт тэриллиэҕиттэн үлэлиир педагогпут С.А. Катакова дьарыктыыр. Маны таһынан үҥкүүгэ кыра оҕолору А.В. Ильинова уһуйар. Ырыаҕа У.П. Харитонова, П.О. Липатов дьарыктыыллар. Кырыымпа бөлөхтөөхпүт. Кырыымпалары технология учуутала И.И. Борисов оҥорор. Эбии үөрэхтээһиҥҥэ БПЛА куруһуогун Р.А. Попов, А.В. Апросимов ыыталлар. Маны таһынан ШкИБ (школьное инициативное бюджетирование) кыттан, иккитэ грант ылан турабыт. Онтон биирин, оскуола иннигэр “Айыы туонатын” оҥорууну, эбии үөрэх педагога А.П. Аржакова ылсан үлэлии-хамсыы сылдьар. Саҥа оскуолабыт кумахха турар, инньэ гынан көҕөрдүү боппуруоһа күүскэ турбута. Үс сыллааҕыта аан бастаан ханнык маһы ханан олордуохха сөбүн оскуолабыт идейнэй көҕүлээччитэ А.Н. Павлов-Дабылы, Александра Петровнаны кытта былааннаан оҥорбуппут. Гимназиябытыгар “Движение первых” оҕо хамсааһына, “Түмэн” оҕо тэрилтэтэ (Е.Д. Рыкунова), “Советы первых” хамсааһын (К.Д. Егорова) айа-тута үлэлииллэр.

Парасковья Никитична Петрова, алын сүһүөх кылаас учуутала:

– Гимназияҕа 1800-чэ кэриҥэ оҕо баар буоллаҕына, алын сүһүөххэ 800-тэн тахса оҕолоохпут. Л.А. Афанасьев-Тэрис, Г.С. Попова-Санаайа, В.Е. Степанова, А.Н. Павлов-Дабыл үлэлэригэр, элбэх ааптар кэлэктиибэ түмсэн оҥорбут “Эркээйи эргиирэ” бырагыраамаларыгар тирэҕирэбит. Оскуолабытыгар оҕо сайдар эйгэтин тэрийиигэ ньыманы тобулар соруктаах ылыллыбыт “Олохсун” бырагырааманан үлэлиибит. Уруокка туттарбытыгар “Сайдыым суола” диэн тэтэрээттээхпит. Бу тэтэрээт оҕо бэйэтин санаатын суруйар күннүгэ буоларын таһынан, манна ый өйдөбүлүгэр сөп түбэһэр араас кэпсээн, хоһоон, QR-кодунан дьарыктарга туттуллар матырыйааллар киирэллэр. Онно олоҕуран оҕолорбут сайдаллар, хас биирдиилэрэ бэйэлэрин маршруттарын оҥостоллор. Бэйэҕэ эргиллиилээх дьарыктары оҥоробут. Ол аата, холобур, оҕо “мин бүгүн тугу гынным” диэн бэйэтигэр эргиллэн ырыҥалыы үөрэнэр. Оскуолабыт өссө биир сүрүн соруга оҕону сахалыы саҥарарга үөрэтии буолар. Билиҥҥи оҕо үксэ нууччалыы саҥарар, ол эрээри сахалыы да, нууччалыы да үгүс тылы ситэн өйдөөбөт буолбута баар суол. Билиҥҥи үйэҕэ икки тылы тэҥҥэ тутан барыы (билингвизм) түмүгэ быһыылаах. Сахалыы саҥарыы сүрүн төрүтүн алын кылааска үөрэнэр кэмнэригэр уурабыт. Оҕо уонна төрөппүт биир интэриэстээх буолар сыhыаннарын көҕүлүүр, алтыhар түгэннэрин үөскэтэр соруктаах оскуола алын сүhүөҕүн оҕолоругар уонна төрөппүттэригэр «Удьуор утум» өрөспүүбүлүкэтээҕи дьиэ кэргэн метапредметнай олимпиадатын 2016 с. ыытабыт. “Төрөөбүт тыл сүмэтэ” диэн ийэ тылга аналлаах научнай-практическай кэмпириэнсийэлээхпит. Быйыл манна 85 оскуола кытынна. Кэлин куорат оскуолаларыттан кыттыы элбээн эрэр. Тылга сыһыаннаах өссө биир олимпиадабытынан “Литература ааҕыыта” буолар. Бу нэдиэлэҕэ “Сахалыы викторина” буолуохтаах.