13.01.2025 | 10:00

Айтал Мырсанов: «Хомус нөҥүө саха тылын тыыннаах хаалларыахпытын сөп...»

Айтал Мырсанов: «Хомус нөҥүө саха тылын тыыннаах хаалларыахпытын сөп...»
Ааптар: Айыына КСЕНОФОНТОВА
Бөлөххө киир

Айтал Мырсанов – Таатта талба талааннааҕа, «Хомус тутула» онлайн оскуола төрүттээччитэ. Оҕо эрдэҕиттэн доҕор оҥостубут хомуһа аан дойдуну көрөрүгэр, хас да омук тылын үөрэтэригэр уонна... сүрэх ыарыытын кыайарыгар төһүү күүс буолбута.

Айтал кыра сылдьан Ытык Күөлтэн Бороҕоҥҥо эһэтин аахха сайылыы кэлэрэ. Улахан дьон суох кэмигэр оҕолор дьиэ иһигэр туох баарын көрөр-истэр, «чинчийэр» үгэстээхтэрэ. Эргэ дьиэ биир эркинигэр үөһэ араас мал-сал кэчигирээн, ыйанан турара сиэннэри ордук ымсыырдара. Биир күн ол баҕалаах сирдэригэр илиилэрэ дьэ тиийбитэ. Элбэх мал быыһыттан хомуһу булан ылбыттара, бары уочаратынан тардан, талкыйан көрбүттэрэ да, ким да сатаабата. Кырачаан Айтал тииһин оҕустаран, «туох куһаҕан тэрилэй?» дии санаабыта. Хомуһу кытта бастакы «билсиһиитэ» итинник хобдох соҕус этэ.

Оскуолаҕа үөрэнэр кэмигэр биир сайын Ытык Күөлгэ литературнай лааҕырга киирбитэ. Бастакы күннэрэ билсиһииттэн саҕаламмыта. Өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан талааннаах оҕолор кэлбиттэр этэ: үҥкүүлүүр, ыллыыр, олоҥхолуур, хомустуур, хоһоон суруйар... Итинтэн кини тугу да сатаабата, арай кыра эрдэҕиттэн уруһуйдуурун сөбүлүүрэ. Айтал бүтэһик тахсыбыта уонна: «Мин эһэм олоҥхоһут», – диэбитэ. Онуоха бары күлэн тоҕо барбыттара. Кырдьык, кини эһэтэ Петр Оготоев – «Элэс Боотур» олоҥхо ааптара.

Биирдэ сайыҥҥы үрүҥ түүн Айтал утуйар-утуйбат икки ардыгар эргичиҥнии сыттаҕына, арай хаһан да истэ илик дьикти тыаһа, куйаар дорҕооно кутуллубута! Ол дорҕооннор уол этин сааһын арыйан, улам күүһүрэн барбыттара. Ойон туран көрбүттэрэ, Мэҥэ Хаҥалас уола, утуйбакка, түүннэри хомустаан уһугуннартаабыт эбит. Дьэ, доҕоор, ити кэмтэн Айталы ити дьүрүскэн тыас букатыннаахтык абылаабыта! Уол, хомуһун илиититтэн араарбакка, тута сылдьан оонньуур буолбута.   

Ол сыл Оҕо музыкальнай оскуолатыгар Римма Герасимовна Федороваҕа дьарыктана киирбитэ. Өрөспүүбүлүкэ, дойду уонна норуоттар икки ардыларынааҕы күрэхтэргэ куруук миэстэлэһэр буолбута. Нөҥүө сылыгар Европа устун ыраах айаҥҥа туруммуттара. Ити кэмтэн элбэх сири-дойдуну көрбүтэ, билиитэ-көрүүтэ кэҥээбитэ, Англия тылынан холкутук кэпсэтэр буолбута. Онуоха Екатерина Григорьевна Захарова курдук күүстээх учууталга үөрэммитин дьолум диэн ааттыыр, муҥура суох махтанар.

Айтал оскуоланы «Импровизатор хомусчут» бэлиэлээх бүтэрбитэ. Оччолорго Хомус түмэлин дириэктэрэ Николай Спиридонович Шишигин талааннаах уолу таба көрөн, өйөөн, бэйэтин кытта илдьэ сылдьан, араас күрэхтэргэ кытыннарбыта. Ол кэмтэн дьону хомуска үөрэтэн, маастар-кылаастары ыытан барбыта. Аны санаатахха, учуутал, уһуйааччы буолар суола саҕаланнаҕа ол.

Уол улаатар сааһыгар илиҥҥи үөрэҕи сэргиир буолбута. Куоракка киирдэҕинэ, хайаан даҕаны кинигэ маҕаһыыныгар таарыйара. «Восточные единоборства» туһунан элбэх кинигэни атыылаһара. Аны сүүрүүнэн үлүһүйбүтэ. Күн аайы уонтан тахса килэмиэтири (уһаабыта 7 чаас), алаастары, тыалары эргийэн кэлэрэ. Ол сылдьан биир күн сүрэҕэ үлүгэр ноҕуруусканы тулуйбакка, уйбакка, саалаҕа охтон түспүтэ... Инфарктаабыт оҕону биллиилээх хирург Петр Иванович Захаров суһаллык эпэрээссийэҕэ ыыппыта. Эдэр оҕоҕо ыарахан соҕус кэм этэ. Ол эрээри Айтал бэриммэтэҕэ: уһун үйэлэнии, йога, Кытай, Тибет монахтарын, тыыныы гимнастикатын туһунан элбэҕи ааҕар буолбута, хомуһун бырахпатаҕа. Куоракка көһөн кэлиэҕиттэн «Небесная река» кииҥҥэ Светлана Кобяковаҕа цигуҥҥа, онтон кэлин Эдгар Тобуковка ушуга уһуйуллубута. Хомуһу кытта дьүөрэлээн, эти-сиини чөлгө түһэрэргэ бэртээхэй дьарыктары булбута.

АГИКИ-га үөрэнэр кэмигэр атастаһыы бырагырааматынан Норвегияҕа саам тылын үөрэтэн кэлбитэ. Хомусчут уол омук дойдутугар ытыс үрдүгэр сылдьыбыта. Методикаларын бэркэ сэргээбитэ: холобур, ас астыы туран, балыктыы сылдьан, ыстаадаҕа баран, чахчы онно туттуллар тылларынан эрэ кэпсэтэллэрэ.

Кэлин ХИФУ «Арктическое регионоведение» диэн магистратура бырагырааматын бүтэрбитэ. Уопсайга ыаллыы олорбут омук уолаттарын кытта хайаларыгар да барыстаах «кэпсэтиилээхтэрэ»: Айтал доҕотторун хомустуурга, оттон кинини омук тылыгар үөрэппиттэрэ. Билигин кини – Саха сиринээҕи научнай киин аспирана, кандидатскай үлэтэ хомус тылыгар ананыаҕа.

Салгыы Айтал Мырсанов эдэр киһиэхэ холооно суох ыллыктаах санааларын ааҕыҥ.

***

Айар үлэбэр киэн туттуум – мин үөрэнээччилэрим. Араас таһымнаах күрэхтэргэ тус кыайыым үгүс, ол эрээри сүрүн ситиһиибинэн үөрэппит оҕолорбун ааттыахпын баҕарабын: Тамила Фёдорованы, Лев Лебедевы, Виталий Татариновы. Бэйэбин артыыс курдук көрбөппүн, уһуйааччыбын, учууталбын дэнэбин.        

Мин санаабар, аҥаардас талаан элбэҕи быһаарбат. Баҕа санаа, дьаныардаах уонна үлэһит буолуу – ситиһии сүрүн кистэлэҥэ. Өйдөөн да көрдөххө, Төрөппүт–Оҕо–Учуутал диэн үс муннук үс өрүтэ тэҥ буоллаҕына, ситиһии кэлэр. Ол сөптөөх үс муннук ортотугар үөрэнээччи туруохтаах, икки өттүгэр кини кынаттара – учуутала уонна төрөппүтэ. Учуутал көмөтө суох төрөппүт эрэ өйүүр оҕото үрдүк чыпчааллары дабайбат. Икки өттүгэр тэҥ кынаттаах оҕо быдан ыраах көтөр.

***

Хомус тыаһыттан киһи этэ-сиинэ дьыр гынар (вибрация). Олус өр, хас эмэ сылы мэлдьи тохтоло суох оонньоотоххо, организм хомус тыаһыгар үөрэнэн хаалар, ол дьүрүскэни билбэт буолар эбит. Пандемия саҕана сарсыарда 8 чаастан түүн 1 чааска диэри дьону онлайн үөрэтэ сылдьыбытым. Германияттан, Израильтан, Америкаттан, Бразилияттан уо.д.а. атын дойдулартан быһа холбоноллоро, күн аайы хойукка диэри дьарыктыырым. Онно уоста сыспытым. Улахан хомусчуттар этиҥ-сииниҥ вибрацияны билбэт буолуор диэри олус оонньообуккун, аччаабыта үс ый хомустаама диэн сүбэлээбиттэрэ.

Аны киһи мэлдьи кыайыы көтөллөөх сырыттаҕына, интэриэһин сүтэрэр кутталлаах эбит. Бастаан саҕалыырбар наар бастыыр эрэ этим. Биир сыл кэриҥэ хомустаабакка сылдьыбытым. Кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр саҥата кэлбитигэр, оонньуур баҕам хос күөдьүйбүтэ.

***

Хомус туһата элбэх. Сарсыарда уһуктаат, түргэн тэтимнээхтик хомустаатахха, киһи тута сэргэхсийэр. Аны түүн утуйбакка эрэйдэнэр дьоҥҥо эмиэ көмөлөһөр: киэһэ сытыах иннинэ медитация курдук, оргууйдук, наҕыллык оонньоотоххо, сылааҥ ааһар, уоскуйаҕын, өйүҥ-санааҥ ырааһырар. Хомус – бастыҥ антистресс, кыыһырыыны кыйдыыр, уолуйууну уҕарытар. Төрдүһүнэн, айар иэйиини уһугуннарар. Аны дьол гормоннарын үөскэтэр. Туһата элбэҕин билэн, хомус тыаһын сэҥээрээччи, үөрэниэн баҕалаах үгүс. Кэтээн көрдөххө, соҕуруу олорор сахалар, дойдуларын ахтан, ону таһаараары,  хомуска үөрэнэ сатыыллар.

***

Тыаһа эмтээх. Хас биирдии дорҕооно киһиэхэ дьайар күүстээх. Бэйэҥ оонньуур буоллаххына, вибрацията искэр киирэр, ол иһин истэр киһитээҕэр ордук күүскэ иҥэринэҕин. Мин санаабар, скрипка, фортепиано вибрацияларынааҕар хомус тыаһа атыннык киирэр. Тыыныы гимнастикатын кытта таба дьүөрэлээтэххэ, ордук үчүгэйдик көмөлөһөр.  Мин истибэт уонна саҥарбат бырааттаахпын. Дьиктитэ баар, хомустууругар дорҕооннору таһаарар. Оттон сүрэх ыарыһахтарга, хааннарын баттааһына үрдүк дьоҥҥо туһалааҕын тус бэйэбинэн билбитим.

***

Хас чулуу спортсмен улуу тренер буолбатын курдук, хас үчүгэй хомусчут үчүгэй уһуйааччы буолбат. Сыыйа тардыыны билэр киһи, онно үөрэтээччи да аҕыйах. Ол иһин төрүт дорҕооммутун үйэтитэр сорук барыбытыгар күүскэ турар. Аныгы технологияны туһанан, устуу үлэтэ ыытыллыахтаах, үөрэх босуобуйалара тахса туруохтаахтар. Ыйан-кэрдэн биэрэр тыыннаах учуутал хайаан да наада. Маастарыстыба кистэлэҥнэрин методичкаттан билбэккин, киһиттэн эрэ үөрэнэҕин.   

***

Урут хомус – кыыс аймах үнүстүрүмүөнэ диэн өйдөбүл баара. Билигин эр дьон кытта айылҕаҕа, булка, ыраах айаҥҥа илдьэ сылдьан оонньуур буоллулар. Холобур, хайа чыпчаалыгар тахсан, муора кытылыгар олорон. Мин Эльбрус чыпчаалыгар, Казахстан хайатыгар, бүтэһигин Камчаткаҕа вулкан үрдүгэр оонньообутум. Тулалыыр эйгэбит барыта вибрациялаах, оттон айылҕа ураты тыыннаах сирдэригэр күүстээх энергия (үчүгэй даҕаны, куһаҕан даҕаны буолуон сөп) мунньуллар. Сырдык эйгэлээх сиргэ айылҕа күүһүн ордук иҥэринэҕин, кыбартыыраҕа олорон оонньообуттааҕар, быдан атын, ураты турукка киирэҕин. Учуутал быһыытынан кэтээн көрдөхпүнэ, айылҕаҕа чугас киһи түргэнник эбиллэр. Көтөр, кыыл саҥатын, тыал, уу тыаһын истэр буоллаҕа.

***

Сорох дьон социальнай ситим нөҥүө хомуста талан биэр дииллэрэ. Дьиҥэр, оннук судургу дьыала буолбатах. Мин сөбүлээбиппин, баҕар, атын киһи сөбүлүө суоҕа. Тутан-хабан, тыаһатан көрөн атыылаһар ордук. Мин охсон көрөн, вибрациятын сөбүлээтэхпинэ, ылабын. Үөрэнэ илик киһи ону сатаан билбэт.

Таларга биири өйдүөххэ наада. Уһун тыыннаах хомус медитацияҕа үчүгэй. Намыһах дорҕоонноох буолар, аргыыйдык, бытааннык, имэрийэн кэриэтэ, сыыйа тардарга табыгастаах. Оттон кылгас тыыннаах уонна түргэнник охсуллар хомус тэтимнээх, түргэн композицияҕа барсар.

***

Оскуолаттан саҕалаан, хомустаабытым сүүрбэччэ сыл буолла. Билигин 47 хомустаахпын. Бу сыллар тухары биллибэтинэн итиччэ мунньулунна. Улахан аҥаара – атын омук киэннэрэ. Миэхэ сахам хомуһа ордук чугас. Тыаһа быдан күүстээх, барытыгар дэгиттэр, ол иһин биһиэнэ бастыҥ.

Саха хомуһун быһыыта түҥ былыргыттан уларыйан турар. Омос көрдөххө, уруккуттан улахан уратыта суох курдук. Сыныйан көрдөххө, эбии линиялардаах, хайаҕастардаах. Тыаһын, дорҕоонун тупсарарга анаан итинник оҥороллор. Былыргы саха хомуһа симик соҕус тыастаах буолара.

***

Хомус нөҥүө саха тылын тыыннаах хаалларыахпытын сөп... Ангылычаан саха хомуһунан оонньоотоҕуна, олох атыннык иһиллэр. Тоҕо буолуой? Биһиги хомуспутугар сахалыы дорҕооннору кытта ситимнээх аҕыс тиэхиньикэ кистэнэ сытар. Мин атын омуктары эбэтэр нууччалыы тыллаах оҕолору үөрэтэрбэр бастаан сахалыы дорҕооннортон саҕалыыбын. Онтон биирдэ оһуохайы, норуот ырыаларын таһаарарга уһуйабын. Итиннэ эбэн эттэххэ, хомуһу нууччатымсыйбыт дьон сахалыы куттарын уһугуннарар күүс быһыытынан эмиэ туттуохха сөп.      

***

Мин хас биирдии саха киһитэ харысхаллаах уонна хомустаах буолуон баҕарабын. Хомуһун укта сылдьар киһи, ханна да тиийдин, Сахатын сирин, саха буоларын умнубат.

 

Хаартыскалар:
Дьоруой тус архыыбыттан

Сонуннар

Ордук ааҕаллар

Екатерина Семенова: «Ылдьаананы аһынным ээ...»
Дьон | 08.02.2025 | 12:00
Екатерина Семенова: «Ылдьаананы аһынным ээ...»
Бу күннэргэ «Саха» НКИХ көрөөччүлэрэ «Уот Дьулустаан» диэн саҥа сериалынан олоробут диэтэххэ, омун буолбатах. Киэһэ аайы: «Киинэбит кэлэрэ чугаһаата», – диэн бассаап бөлөхтөр оргуйа түһэллэр. Саҥа сериалга киҥнээх, кырыктаах Ылдьаана хотун оруолун чаҕылхайдык толорбут Екатерина Семенова көрөөччү киэҥ биһирэбилин ылла.   Бүгүҥҥү сэргэх сэһэргэһээччибит –  СӨ Үүнэр көлүөнэтин тыйаатырын артыыһа, СӨ...
Саргылан Семенов: «Паралимпиада кыһыл көмүһүн ылларбын...»
Дьон | 01.02.2025 | 11:00
Саргылан Семенов: «Паралимпиада кыһыл көмүһүн ылларбын...»
Кини – 25 саастаах эдэр киһиэхэ олох ыараханын, аһыытын-ньулуунун билбит, ол охсууттан самныбатах, күүстээх санаалаах, сахалыы мындыр толкуйдаах, саастаах да дьоҥҥо холобур буолар киһи киэн туттар дьоруойа.   – Саргылан, бастатан туран, бэйэҥ тускунан билиһиннэриэҥ дуо? – 1999 сыллаахха Уус Алдан улууһун киинигэр Бороҕоҥҥо төрөөбүтүм, улааппытым, оҕо, эдэр сааһым барыта онно...
Саха түмэлигэр ураты быыстапка турда
Сонуннар | 07.02.2025 | 22:12
Саха түмэлигэр ураты быыстапка турда
Саха АССР оскуолаларын 1985 сыллааҕы выпускниктара быйыл оскуоланы бүтэрбиттэрэ 40 сылын туолар. Кыайыы 40 үбүлүөйдээх сылыгар Саха сирин оскуолаларын бүтэрбит  тыһыынчанан оҕо бүгүн бэйэлэрэ олохторун орто омурҕанын ааһан, үүнэр көлүөнэни, эдэр ыччаты дойдуга тулхадыйбат таптал, бэриниилээх буолуу тыыныгар үлэлэһэр ытыктанар дьон. Кинилэр бу үтүө дьулуурдара атыттарга холобур эрэ буолар аналлаах....