25.01.2025 | 14:00

Айар тыл абылаҥыттан – уруһуй ускуустубатыгар

Айар тыл абылаҥыттан – уруһуй ускуустубатыгар
Ааптар: Татьяна Захарова-ЛОҺУУРА
Бөлөххө киир

(Иннин “Киин куорат” 2025 сыл 2-с №-гэр көр)

 

Елена Васильевна Степанова-Пинигина – РФ Суруналыыстарын Сойууһун “Көмүс бөрүөлээҕэ”, СӨ Култууратын туйгуна, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайката. Идэтинэн – тыл үөрэхтээҕэ, публицист, тыйаатыр туруорууларын уонна уус-уран литэрэтиирэ ырытааччыта, кумааҕы, электроннай да таһаарыыларга үгүс суруйуулардаах суруналыыс, эрэдээктэр, дизайнер. Төһө да дойдутуттан тэйиччи, Москубаҕа олордор, күн бүгүнүгэр диэри өрөспүүбүлүкэбит үтүө аатын тарҕатыыга, үйэтитиигэ, култуура, тыйаатыр, уус-уран суруйуу эйгэтигэр үлэлэһэр талааннаах дьоммутун, тэрилтэлэрбитин сырдатыыга төһүү кылаатын киллэрсэ сылдьар.

Кулун тутар. Масло. Чикачевтуу үлэ

Уруһуй – олох уустук өрүтүттэн куотуу этэ

Күн бүгүн Елена Васильевна театральнай ырытааччы быһыытынан үлэтин салҕыыр. Суруналыыстыка эйгэтиттэн тэйэр санаа суоҕун үллэстэр. Уруһуй – иккис сөбүлүүр, санаата сытар дьарыга. Урукку өттүгэр уруһуй эйгэтиттэн ыраах, уруһуйдуурун көрдөрбөтөх киһи хаһааҥҥыттан уонна хайдах тустаах хайысхаҕа тиийэн хаалбытын сэргээн сураспыппар, манныгы кэпсээтэ:

– Туох санааттан эмискэ уруһуйдуур баҕа, дьүккүөр киирбитин чопчу маннык этэ диэн этэрим, бу санаатахпына, уустук эбит. Ол туһунан өрүү толкуйдуубун. Бастаан утаа эрэ дьэҥкэ курдуга. Уруһуй миэхэ бастаан утаа – олох уустук, ыарахан өрүтүттэн куотуу, аралдьыйыы ньыматын быһыытынан саҕаламмыта. Ийэлээх аҕам эр-биир улаханнык ыалдьан, кинилэр тустарыгар долгуйуум, көмөлөһөр кыах суоҕуттан муунтуйуум муҥутуур улааппыт, миэхэ олус уустук кэмҥэ уруһуй эйгэтигэр ордук күүскэ, боччумнаахтык ылсан барбытым. Наар санаа-оноо баттыгар сылдьыы айар куттаах киһиэхэ олус ыараханын билэҕин. Уруһуй миэхэ ол турукпун аһарынарбар, дьиҥ баар көстүүттэн, кылгас да кэмҥэ буоллар, тэйэ түһэрбэр улаханнык көмөлөспүтэ. Эн, баҕар, “суруналыыстыка эйгэтигэр отут сыл ыстаастаах, суруйа-бичийэ үөрүйэх киһи, кэпсээн, ыстатыйа суруйан аралдьыйыаххын сөп этэ” диэҥ. Ол эрээри дьиктитэ – кэпсээн, айымньы суруйарга киһи, төттөрүтүн, санаа киэҥ далайыгар умсан, баар туруккун умнуохтааҕар, өссө дириҥэтэн кэбиһиэххэ сөп. Оттон уруһуй диэн – чыҥха атын, ураты алыптаах эйгэ. Ып-ыраас, кураанах илиискин көрдөххүнэ, киистэҕин ылан, сонно тута туох эрэ кэрэни, сырдыгы айан-тутан барыаххын баҕаран кэлэҕин.

Бастаан утаа, саҥа үөрэнэр кэмҥэ, хараххар оҥорон көрөрүҥ уруһуйгар санаа хоту табыллан, сатанан иһимиэн сөп. Ол оннугар сотуу, хос-хос уруһуйдааһын, тупсарыы түмүгэр баҕарбытыҥ тахсан кэллэҕинэ, киһи тылынан кыайан тиэрдибэт дуоһуйуута, астыныы иэйиитэ сабардыыр. Уруһуйдуур кэмҥэр хартыынаҥ иһигэр киирэн хаалаҕын, аралдьыйаҕын. Күнү-күннүктээн да турбуккун, сиһиҥ көһүйэ да быһыытыйбытын билбэккэ хаалаҕын. Оннук умсугутуулаах...

Александр. Харандааһынан уруһуй

Кэлин санаатахпына, маннык түгэн баара. Оҕо эрдэхпинэ – 9-10 саастаахпар эбитэ дуу – аҕам миэхэ тоҕо эрэ эмискэ уруһуй харандаастарыттан саҕалаан биридимиэттэри хайдах сөпкө уруһуйдуурга үөрэтэр, сымнаҕас хахтаах, үчүгэйкээн тастаах кинигэни бэлэхтээбиттээх. Онтум, арааһа, улахан кылаас оҕолоругар, устудьуоннарга биитэр улахан дьоҥҥо анаммыт быһыылаах. Илиистэрин арыйталаа да арыйталаа буоларбын уонна тугу да өйдөөбөтөхпүн, саамай дьиктитэ, “УЛААТТАХПЫНА ХАЙААН ДА МАНЫ ААҔЫАҔЫМ УОННА МАНТАН ҮӨРЭНЭН УРУҺУЙДУУР БУОЛУОҔУМ” дии санаабыппын өйдүүбүн. Улааппытым, ол эрээри ол санаабын таһы-быһа умнубутум уонна уһун кэм устата уруһуйдуур туһунан толкуйбар да киллэрбэккэ сылдьыбытым. Ол кинигэм сүппүт этэ, саатар аатын да өйдөөбөппүн.

Дьыссаакка диэ? Онно, кырдьык, уруһуйдатар этилэр да, оройунан көрбүт мэник оҕо этим. Биирдэ, уруһуй дьарыгар көрүдүөртэн сүүрэн аҕай киирбиппин саныыбын. Күнү уонна сибэккилэри уруһуйдуохтаахпыт эбит. Иитээччим мин көрүдүөргэ көтө-дайа сырыттахпына, хайдах уруһуйданыахтааҕын, арааһа, быһаардаҕа буолуо. Ээ, мин хайдах саныырбынан туора-маары тардыалаат, ханна эрэ ойон эрдэхпинэ биир олус истигэн, бэрээдэк бөҕө кыысчаан арай уруһуйбун көрдө уонна: “Бу күн үһү дуо? Маннык буолуохтаах”, – диэт, бэйэтин киэнин көрдөрдө. Онтум лиис муннугар саһархай кыраасканан күн аҥаарын сардаҥалардаах гына уруһуйдаабыт. Онто өссө төгүрүк харахтаах, дуҕа курдук сурааһынынан мичээрдээбит уостаах. Миэхэ оннук хантан кэлиэй? Күн харахтааҕын, мичээрдээҕин билбэт, көрбөт да этим... 

Приображенскай собор былыргы көстүүтүн ойуулаан, оҥорон көрүү

– Киһи, үөрэннэҕинэ, уруһуйдуон сөп дииллэрин итэҕэйбэт курдукпун. Син биир дьоҕур ирдэнэн эрдэҕэ. Эн кимиэхэ үөрэммиккиний? Ханнык тиэхиньикэнэн, ханнык жанрга уруһуйдууруҥ ордук табыллар быһыылааҕый? Саҥа саҕалааччыга тугу сүбэлиэҥ этэй?

– Быраабыланы, шаблону барытын туһанан уруһуйдуохха, үөрэниэххэ сөп. Ол эрээри, мин санаабар, онтуҥ тус бэйэҥ үлэҥ буолбатах, төһө да эн илиигинэн уруһуйдаммытын иһин, атын үлэ. Дьиҥ ис куккун таарыйбат, дуоһуппат буолуон сөп.

Бастаан саҕалыырбар уруһуй тиэхиньикэтигэр, кырааскалар, киистэлэр уратыларыгар букатын быһаарсыбат, олох ыраах этим. Барытын боруобалаан көрөөрү, араас мааркалаах акварель эгэлгэтин ылбытым. Санаабар, төһөнөн элбэх, улахан тюбиктаах да, оччонон ордук буолуох курдуга (күлэр). Пастельнай миэли эмиэ ботуччу хомуспутум. Маслянай кырааска, акрил арааһын ылаттаабыппын этэ да барыллыбат. Киистэ, кумааҕы арааһын, холустатыгар тиийэ мунньубутум. Ону баара, саҥа уруһуйдаан саҕалыырга итинник элбэҕи мунньа, ыла сатыыр наадата суох эбит.

Ордук дириҥник 2019 сылтан ылсан барбытым. Уруһуй уопсай бириинсиптэрин сиһилии билсээри, биллиилээх худуоһунньуктар Юрий Спиридонов, Ирина Мекумянова, Марианна Лукина, Андрей Чикачев, Эдита Степанова, акварель тиэхиньикэтин күүскэ баһылаабыт Люция Иванова, аныгы кэм бастыҥ уруһуйдьуттарыттан биирдэстэрэ Василий Кравчук маастар-кылаастарыгар сылдьыбытым.

 Кинилэр курдук син биир хаһан даҕаны сатаан уруһуйдаабаккын, кыайбаккын биллэххинэ даҕаны, уруһуйдуур баҕа улахан түгэнигэр тугу сатыыргынан, кыайаргынан син биир уруһуйдаан бара тураҕын, кыайбатаххын кыайа сатыыгын. Ылсан дьарыктанарга, салгыы сайдарга, биллэн турар, элбэх бириэмэ, баҕа уонна дьулуур наада. Кыайбаппын диэн тохтоомуохха наада. Уруһуйдарбын ыытыаҕым, көрөөччү быһыытынан ханныга ордугун бэйэҥ сыаналаар.

Пастелью Кумааҕыга уруһуй

– Акварель тиэхиньикэтэ маслянайтан уустук дииллэр. Тоҕо? Суруналыыс уонна худуоһуннук маарыннаһар өрүттэрдээхтэр дуу? Билигин ордук хайата эйиэхэ чугаһый?

– Акварелинэн уруһуйу хаттаан уруһуйдуур, көннөрөн биэрэр кыаллыбат. Оттон маслянай кыраасканан уруһуйу төһө баҕарар көннөрөн, тупсаран, уонунан да сыл иһинэн ситэрэн-хоторон биэриэххэ сөп. Күнү “сөпкө” уруһуйдуур туһунан кэпсээн аһарбытым курдук, хайаан да маннык буолуохтаах диэн өйдөбүлгэ хаайтаран, бэйэ уратытын сүтэриэххэ сөп. Син эмиэ суруналыыс араас истииллээҕин, тыла-өһө, туһанар ньымата уратылааҕын, суруйуута араастаһарын, сыл-хонук аастаҕын аайы уопутурарын, олоҕу кытта тэҥҥэ сайдыһан иһиэхтээҕин курдук, худуоһунньук “буочара” эмиэ араастаах, араас ньыманы баһылыыр, бэйэтигэр ордук ханныга барсарын талар. Төһөнөн элбэхтик уруһуйдуур, сыралаһар да, оччонон уопутурар. Хайаларыгар да уопуттанан иһэр курдуккун да, төһөнөн дириҥээн истэҕиҥ аайы билиэхтээҕиҥ, сатыахтааҕыҥ өссө эбиллэн иһэр.

Уруһуйдуур дьарыгым суруналыыстыкабын сабардаата диэбэппин. Уруһуй миэхэ – өссө биир сөбүлүүр дьарыгым. Арай, куһаҕана, хойутаан саҕалаатым дии саныыбын. Туох буолуой, сүрүнэ, букатын куоттарбатым. Уруһуйдуур иллэҥ көстөрө ахсааннаах. Бу аан ийэ дойдуга, дьиҥинэн, элбэх кэрэ баар. Олохпут интэриэһинэй буоларын курдук, ол кэрэни сатаан таба тайана, өйгө хатыы, үйэтитэ сатыахха.

Елена хартыыналарын кюар-коду туһанан киирэн көр, сэргээ. Бэрт кылгас кэм иһигэр, сүрүн үлэ быыһыгар сүҥкэннээх үлэ. Харандаас, акварель, акрил, маслянай кырааска, пастель тиэхиньикэтинэн, араас жанрдарга үлэлэһэн, уруһуй алыптаах эйгэтигэр тус миэстэтин көрдүүрэ көстөр. Мэтириэттэрэ уруһуйдаабыт дьонугар үүт-маас маарынныыллара сөхтөрөр. Сүрүнэ, бу дьарыгын олус таптыыр, ол аата, саҥаттан саҥа үлэлэринэн биһигини үөрдэ туруоҕар эрэл улахан.

Кэбээйи собото. Масло

Суруналыыстыкаҕа үлэтин Елена “Эхо недели” хаһыат уларыйан, саҥалыы тыыннанан, 1999 с. “Эхо столицы” аатынан тахсар буолбут кэмигэр саҕалаабыта. Сытыы-хотуу, бэһиэлэй, бэйэтин тула дьону түмэ тардар, биир интэриэстиир ураты дьоҕурдаах, олоххо олус көхтөөх, ханнык да түгэҥҥэ киһилии сыһыаны, сиэрдээх быһыыны инники күөҥҥэ тутар биир идэлээҕим быһыытынан өйдөөн хаалбыппын. Елена Степанова “Эхоҕа”, ол кэнниттэн, 2003 с. саҕалаан култуура отделын салайбыт “Якутия” да хаһыатыгар Идэлээх сойууһун бастакы сүһүөх тэрилтэтин лиидэрэ буолбута да ону кэрэһилиир. 

2007 с. ахсынньытыгар Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбитэ 375 с. туолар сылыгар анаммыт тэрээһиннэри сырдата тиийбитигэр, Еленаны РФ Бэрэсидьиэнин иһинэн үлэлиир Саха сирин Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтигэр ыҥыраллар. Онно кини «Якутия — Саха сирэ сегодня» өҥнөөх, ойуулардаах хаһыаты таһааран, Москубаҕа ыытыллар тэрээһиннэри суруйан, сырдатан, өрөспүүбүлүкэ имиджигэр күүскэ үлэлэһэн барар. “Твои люди, Якутия” рубриканы үлэлэтэр.

Талааннаах суруналыыһы таба көрөн, “Общеписательская Литературная газета” таһаарыыга кылаабынай эрэдээктэри солбуйааччынан ылаллар. Кини онно “Бичик” (“Айар” урукку аата) кинигэ кыһатын, таһаарар кинигэлэрин, Саха сирин суруйааччыларын сырдатыыга ылсар. Быыһыгар оччолорго Федерация Сэбиэтин боломуочуйалаах чилиэнэ буолбут А.К. Акимовка уопсастыбаннай көмөлөһөөччү буолар, “Ил Түмэн” хаһыакка ыстатыйалары суруйар. Салгыы, биллиилээх литературовед, публицист Л.В. Ханбеков ыҥырыытынан, Арассыыйа литэрэтиирэтин Академиятын редколлегиятыгар киирэр.

Биир идэлээхпит Москубаҕа тахсар литературнай сурунаалларга, электроннай таһаарыыларга суруйуулара тахсарын киэн тутта истэбит.

Сонуннар

Ордук ааҕаллар

Екатерина Семенова: «Ылдьаананы аһынным ээ...»
Дьон | 08.02.2025 | 12:00
Екатерина Семенова: «Ылдьаананы аһынным ээ...»
Бу күннэргэ «Саха» НКИХ көрөөччүлэрэ «Уот Дьулустаан» диэн саҥа сериалынан олоробут диэтэххэ, омун буолбатах. Киэһэ аайы: «Киинэбит кэлэрэ чугаһаата», – диэн бассаап бөлөхтөр оргуйа түһэллэр. Саҥа сериалга киҥнээх, кырыктаах Ылдьаана хотун оруолун чаҕылхайдык толорбут Екатерина Семенова көрөөччү киэҥ биһирэбилин ылла.   Бүгүҥҥү сэргэх сэһэргэһээччибит –  СӨ Үүнэр көлүөнэтин тыйаатырын артыыһа, СӨ...
Саргылан Семенов: «Паралимпиада кыһыл көмүһүн ылларбын...»
Дьон | 01.02.2025 | 11:00
Саргылан Семенов: «Паралимпиада кыһыл көмүһүн ылларбын...»
Кини – 25 саастаах эдэр киһиэхэ олох ыараханын, аһыытын-ньулуунун билбит, ол охсууттан самныбатах, күүстээх санаалаах, сахалыы мындыр толкуйдаах, саастаах да дьоҥҥо холобур буолар киһи киэн туттар дьоруойа.   – Саргылан, бастатан туран, бэйэҥ тускунан билиһиннэриэҥ дуо? – 1999 сыллаахха Уус Алдан улууһун киинигэр Бороҕоҥҥо төрөөбүтүм, улааппытым, оҕо, эдэр сааһым барыта онно...
Саха түмэлигэр ураты быыстапка турда
Сонуннар | 07.02.2025 | 22:12
Саха түмэлигэр ураты быыстапка турда
Саха АССР оскуолаларын 1985 сыллааҕы выпускниктара быйыл оскуоланы бүтэрбиттэрэ 40 сылын туолар. Кыайыы 40 үбүлүөйдээх сылыгар Саха сирин оскуолаларын бүтэрбит  тыһыынчанан оҕо бүгүн бэйэлэрэ олохторун орто омурҕанын ааһан, үүнэр көлүөнэни, эдэр ыччаты дойдуга тулхадыйбат таптал, бэриниилээх буолуу тыыныгар үлэлэһэр ытыктанар дьон. Кинилэр бу үтүө дьулуурдара атыттарга холобур эрэ буолар аналлаах....