«Айар дьоҕур» — эйэлээх олох илдьитэ

Быйыл 80 сыла бэлиэтэнэр Улуу Кыайыыбыт ыстыыгынан уонна бөрүөнэн тэҥинэн ситиһиллибитэ диэни Аҕа дойду сэриитин сылларыгар Таатта улууһугар үлэлээбит “Айар дьоҕур” литературнай куруһуок дьэҥкэтик туоһулуур.

«Киин куорат» хаһыат ааҕааччыларыгар анаан И.М. Хатылаев аатын сүгэр Баайаҕа орто оскуолатын Андросовтар учууталлар династияларын аатынан кыраайы үөрэтэр музей салайааччыта Галина Неустроеваны кытта  кэпсэтиибитин таһаарабыт.

– Галина Иннокентьевна, сэрии сылларыгар эһиги оскуолаҕыт иһинэн “Айар дьоҕур” литературнай куруһуок үлэлээбитэ. Ол туһунан ааҕааччыларга билиһиннэриэх.

– Аҕа дойду Улуу сэриитин тиэмэтэ, сиргэ олох баарын тухары, умнуллубакка кэпсэниэҕэ. Хас биирдии саха ыалын дьылҕата сэрииттэн эмсэҕэлээбитэ. Биһиги тыыннаах сылдьарбыт туһугар охсуспут эһэлэрбит, аҕаларбыт, тыылга үлэлээбит эбэлэрбит, ийэлэрбит сыллата ааттара ахтыллыахтаах, кинилэр дьоруойдуу олохторо кэпсэниэхтээх. Биһиги нэһилиэкпит түмэлигэр биир кэрэхсэбиллээх, сыаналаах экспонатынан  1944-1955 сс. үлэлээбит “Айар дьоҕур” литературнай куруһуок илиинэн суруллан тахсыбыт сурунаала буолар. Сурунаал бастакы нүөмэрэ – 1944 с., бүтэһик нүөмэрэ 1955 с. оҥоһуллан тахсыбыт.

– Бу куруһуогу ким төрүттээбитэй? Сурунаалга эбии кимнээх үлэлэспиттэрий?

– “Айар дьоҕур” литературнай куруһуогу учуутал Семен Тихонович Макаров 1944 с. ахсынньы ыйыттан Баайаҕа ситэтэ суох орто оскуолатыгар үлэлии сылдьан төрүттээбит. Бу ыйга сурунаал бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. Семен Тихонович кэнниттэн литературнай куруһуок уонна сурунаал иккис аҕатынан, солбуллубат салайааччытынан учуутал, үлэ, сэрии бэтэрээнэ, уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн Василий Захарович Мандаров буолбут. Кини кыһамньытынан үөрэх дьылын ахсын «Айар дьоҕурга» үөрэнээччилэр айымньылара тахсар. Василий Захарович сурунаалы кыбыммытынан интэринээккэ тиийэн, уопсай ааҕыы оҥорор, хоһооннору ырытар эбит.

Сурунаал үчүгэй ойуулаах, чуолкай, кыраһыабай буочарынан суруллубут, элбэх тылбаас, айымньыны ырытыы киирбит. Нүөмэр аайы кэннигэр «В часы досуга» диэн салааҕа таабырыннары, ребустары, чайнвордары бэчээттээбиттэр. Бу салааны Семен Константинович Андросов бэлэмниир эбит. Редколлегияҕа И.М. Хатылаев, П.И. Луковцев бааллара биллэр. Ону таһынан үөрэнээччилэр Вася Хатылаев, Петя Луковцев, Коля Максимов үлэлээбиттэрин билэбит. Илиинэн сурунаал тэтэрээт лииһэ кээмэйдээх, 40-80 сирэйдээх. Сурунаалларын тиһэн, килиэйдээн оҥороллор эбит.

– Сурунаал  бастакы сирэйин аһан билиһиннэрдэххэ...

– Сурунаал бастакы сирэйигэр аан тылы куруһуок салайааччыта Семен Тихонович Макаров (1944 с.) суруйбут:

“Биһиги оскуола үөрэнээччилэригэр анаан литературнай куруһуогу аһан үлэлэттибит. Бу куруһуок бэйэтин иннигэр оскуолаҕа литературнай  олоҕу саҕалыырга сыал туруоруммута. Ол сыалы эккирэтиһэн маҥнайгы холонон көрүүнү бу журналга оҥоробут. Литературнай кружок истээччилэрэ суруйуу техникатын уонна ньымаларын ситэ-хото үчүгэйдик үөрэтэ иликтэр. Кинилэр манна суруйбут суруйуулара маҥнайгы уопут буолар. Онон үгүс алҕастары илдьэ сылдьара саарбаҕа суох. Литературнай куруһуок бэйэтин иһигэр уонтан эрэ тахса истээччини ааҕынар. Онон сүҥкэн наадалаах мероприятиены киэҥ далааһыннаахтык ыытар наадаҕа үөрэнээччилэр кружокка элбэхтик сылдьаллара ирдэнэр.

С.Т.Макаров-литературнай куруһуок салайааччыта”

Онтон оройуоннааҕы “Коммунист” хаһыат 1945 с. тохсунньу ыйга тахсыбыт нүөмэригэр манныгы суруйар:

Литературнай куруһуок

Баайаҕа оскуолатыгар 12 үөрэнээччиттэн састааптаах литературнай куруһуок тэрилиннэ. Оҕолор «Айар дьоҕур» диэн ааттаах сурунаал маҥнайгы нүөмэрин таһаардылар. Онно Саша Гоголев, Дуня Андросова уо.д.а. суруйуулара, норуот айымньылара киирбиттэр.

Куруһуок үөрэнээччилэригэр анаан «Уус-уран литература формалара, суруйуу ньымалара», итиэннэ «Фольклор диэн тугуй?» диэн кэпсэнэр буоллулар. Үлэбитин салгыы ыытыахпыт дии саныыбын.

С. Макаров, куруһуок
салайааччыта «Коммунист», 1945 сыл, тохсунньу 12 күнэ.

– Бу куруһуок сүрүн тиэмэтэ, оруола?

– Суруйуулар сэрии сылларын кэпсииллэр, сэрии кэминээҕи тыа сирин олоҕун көрдөрөллөр. Үөрэнээччилэри Ийэ дойдуга бэриниилээх, Кыайыыга эрэллээх буоларга, төрөөбүт дойдуну таптыырга, бэйэ күүһүгэр итэҕэйэргэ иитэр-үөрэтэр аналлаах.

– Сурунаалга тугу таһаараллар эбитий? Худуоһунньуга кимий?

– Сурунаалга айар үлэҕэ холонооччулар хоһоонноро, кэпсээннэрэ, нууччалыыттан тылбаастаммыт айымньылар киирбиттэр, үчүгэйдик уруһуйдуур оҕолор бааллара көстөр, акварель кыраасканан бэртээхэй уруһуйдар оҥоһуллубуттар. Сынньалаҥҥа дьарыктанарга дьоҕус ребустар, араас таайбараҥ оонньуулар бааллара сурунаалы сэргэхсиппит. Оҕолор өбүгэ үгэһин кыра саастан билэ, үчүгэйи иҥэринэ улааталларыгар аналлаах, алгыстар, сиэр-туом кытта суруллар эбит. Барыта 15 нүөмэр тахсыбытыттан, 11 нүөмэр баар. Сурунаалга ураты миэстэни уруһуй ылар. Уруһуйдьутунан үксүгэр, Василий Титович Неустроев, талааннаах худуоһунньук, ырыаһыт, мелодист, өр кэмҥэ Өлөөн оройуонугар олорбута, үлэлээбитэ.

– Сэрии кэнниттэн  оҕолор туох идэлээх, туох үлэһит буолбуттара биллэр дуо?                                            

– Литературнай куруһуокка дьарыктаммыт оҕолортон кэлин араас идэлээх дьон тахсыбыттар. Анна Ефремовна Дедюкина (Яроева), СӨ Эргиэнин туйгуна, Александра Андреевна Неустроева билигин  ытык саастаах кырдьаҕастарбыт. Сурунаалга Хатылаев Кеша – оскуолабыт умнуллубат дириэктэрэ, “20-с үйэ чулуу педагога” анал аат хаһаайына Иннокентий Михайлович Хатылаев, Саша Чахов – биһилэхтээх хомус ааптара, сахалыы музыкальнай инструменнары чинчийбит ытык киһибит Александр Иванович Чахов, Саша Слепцов – үөрэхтээһин эйгэтигэр ураты суоллаах-иистээх, уос номоҕор киирбит учуутал, салайааччы Александр Александрович Слепцов о.д.а.

– Ааҕааччыларбытыгар оҕолор оччотооҕу хоһооннорун билиһиннэриэх...

– Күн бүгүн “Айар дьоҕуртан” силис-мутук тардан нэһилиэкпитигэр “Көмүлүөк күлүмэ” литературнай түмсүү олохтоох бибилэтиэкэ иһинэн айымньылаахтык үлэлиир. Түмсүүнү бибилэтиэкэр Александра Кустурова салайар. Александра Кустурова, Маргарита Егорова хомуйан оҥорууларынан 2007 с. “Көмүлүөк күлүмүн суһумар” диэн хомуурунньук бэчээттэнэн тахсыбыта. Бу кинигэҕэ  “Айар дьоҕур” сурунаалтан киирбит икки хоһоону сырдатыым.

Сааскы сарсыарда (1945 с.)

Күн көрөн сандаарда,

Күөх халлаан сылыйда,

Хаар ууллан мэлийдэ,

Хара сир көҕөрдө.

Ньургуһун отторбут

Ньургуйа үүннүлэр.

Көҕөрөр хонуубут

Симэнэн бардылар.

Сиэдэрэй ойуулаах

Сибэкки тэлгэннэ,

Сирэм күөх отунан

Сир ийэ киэргэннэ.

Саша Слепцов, VI-с кылаас үөрэнээччитэ / Александр Александрович Слепцов, РФ үөрэҕириитин туйгуна, бэтэрээн учуутал

Охлопковка (1946 с.)

Буойун саха, Сүөдэр, Эн,

Кыргыһыыга сырыттыҥ,

Улуу Кыһыл Армия

Эрэл уола Эн буоллуҥ.

Фронт кэтит иэнинэн,

Ыраах Саха сиринэн

Албан аатыҥ тарҕанна,

Хорсун быһыыҥ чиэстэннэ.

Саха бултуур кэмигэр

Сыыспат тииҥин хараҕын,

Федор бултуур фроҥҥа,

Сыыспат немец сүрэҕин.

Буойун ити суолларгын

Дойдуҥ, дьонуҥ чиэстээннэр,

Депутатка таллылар,

Верховнай Совекка.

Троша Дедюкин, IV-с кылаас үөрэнээччитэ/ Трофим Трофимович Дедюкин, П.Алексеев аатынан сопхуоска үлэлээбит

– Галина Иннокентьевна, сэрии ыар сылларыгар төрөөбүт тыл көмөтүнэн үөрэнээччилэр, олохтоохтор санааларын бөҕөргөтөр, сырдык олоххо туһаайар литературнай куруһуок Кыайыыга эрэли, сомоҕолоһууну үөскэттэҕэ, олохторугар тирэх буоллаҕа. “Айар дьоҕур” сурунаал саҥа көлүөнэ ыччаттарынан ааҕылла турдун, кыайыыттан кыайыыга сирдээтин!

*Куруһуок салайааччылара

Семен Тихонович Макаров

1919 с. Таатта улууһугар Дьохсоҕон нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1938 с. Чурапчытааҕы педагогическай училищены бүтэрбитэ. Чөркөөх, Ытык-Күөл, Мэҥэ-Алдан, Сиэллээх, Баайаҕа (1943-1945), Уолба оскуолаларыгар үлэлээбитэ. 1949 с. педкабинет сэбиэдиссэйинэн анаммыта, сүрүн болҕомтотун учууталлар квалификацияларын, бэйэ билиитин үрдэтиигэ, үөрэтии хаачыстыбатыгар уурбута. 1951 с. кэтэхтэн Дьокуускайдааҕы пединституту бүтэрбитэ, история учуутала буолбута. 1957-1963 сс. нуучча кылаастара аһыллан, алын кылаастарга нуучча тылын үөрэппитэ.

Макаровтар учуутал династияларын төрүттээччи. Баайаҕа, Ытык- Күөл оскуолаларыгар учууталлаабыта.

Андросов Семен Константинович

Андросовтар учуутал династияларын төрүттээччи. Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, «Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ килбиэннээх үлэтин иһин, 1941-1945”, “Килбиэннээх үлэ иһин” мэтээллэр кавалердара С.К. Андросов 1917 с. Таатта улууһугар Баайаҕа нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1930-1931 сс. нэһилиэнньэни сурукка-бичиккэ үөрэтиигэ (ликбезкэ) утумнаахтык үлэлэспитэ. “Кутаама” ТСОЗ тэриллиитигэр көмөлөспүтэ. 1933 с. икки ыйдаах педагогическай курсу бүтэрэн төрөөбүт нэһилиэгин оскуолатыгар учууталынан үлэлээбитэ, онтон үөрэх салаатыгар ликбез отделыгар инспектордаабыта. 1942 с. кэтэхтэн Чурапчы педучилищетын бүтэрбитэ. 1943 с. 23/VI сэриигэ ыҥырыллыбыта. 1943-1945 сс. Забайкальскай байыаннай уокурукка сулууспаҕа сылдьыбыта. Уоттаах сэрии алдьархайын эҥэринэн тэлбитэ.

1957 с. Дьокуускайдааҕы пединститут естественнай факультетын бүтэрбитэ. Сэрии кэннинээҕи кыһарҕаннаах сылларга Баайаҕа, Уолба, Ытык-Күөл оскуолаларын дириэктэринэн, оройуон үөрэҕин салаатыгар методкабинет сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.

Оройуон сэбиэтин дьокутаата, ЫБСЛКС бюротун, ССКП бюротун чилиэнэ С.К. Андросов айылҕаттан айдарыылаах пропагандист, лектор этэ. Штаты таһынан кэрэспэдьиэн быһыытынан үгүстүк улуус, өрөспүүбүлкэ хаһыаттарыгар суруйара.

Мандаров Василий Захарович

Мандаровтар учууталлар династияларын төрүттээччи. Педагогическай үлэ, сэрии бэтэрээнэ, коммунист, кыраайы үөрэтээччи, кэрэспэдьиэн, лектор, пропагандист.

Василий Захарович 1941 с. Чурапчы педагогическай училищетын кэтэхтэн үөрэнэн  бүтэрбитэ. 1934 сылтан педагогическай үлэтин саҕалаабыта. Дьиэрэҥнээх, Ыҥаа оскуолаларыгар учууталынан, Баайаҕа оскуолатыгар учууталынан, завуһунан уһун сылларга үлэлээбитэ. Олоҕун 43 сылын ыччаты үөрэтиигэ-иитиигэ анаабыта. Оҕолор айар үлэҕэ холонууларын көҕүлээбит дьонтон биирдэрэ. Илиинэн суруллар литературнай сурунаал тахсыыта төрөөбүт тылга, дойдуга  тапталы, ытыктабылы иитиигэ ураты суолталааҕын үгүс киһи ытыктабылынан, дириҥ сүгүрүйүүнэн ахтар.

1944-45 сс. Японияны кытта сэрии кыттыылааҕа. 1957-58 сс. «Маяк» холкуос бэрэссэдээтэлэ, уонтан тахса сыл Баайаҕа нэһилиэгин партийнай тэрилтэтин сэкирэтээрэ.