18.01.2025 | 16:00

Айан суолугар...

Айан суолугар...
Ааптар: Маргарита АКИМОВА
Бөлөххө киир

Суоппар киһи күүстээх санаалааҕын, мындырын ааһан, киэҥ көҕүстээх эрэ буоллаҕына, ыы муннугар көрсүбүт уустук балаһыанньаттан кыайыылаах тахсар диэтэххэ, үгүс киһи сөбүлэһэрэ буолуо.
Күүстээх үлэҕэ сылдьааччылар остуол тула олорон күө-дьаа кэпсэтэллэр. Суолга көрсүбүт кытаанах түгэнтэн хайдах тахсыбыттарын, массыына алдьаннаҕына, хайдах ньымалаахтык оҥосто охсон айаннара салгыы барарын кэпсииллэрин саҥардыы уруулга олорбут эдэр уолаттар кулгаах-харах буолан истэллэрэ, тустарыгар туһаналлара ханна барыай?!

Сахабыт сирин хабырыттар тымныылара тыҥаан турар кэмигэр массыына кабинатыгар хоно сылдьар суоппардарга болуокка киирэн сылаас ас, итии чэй иһэн ааһаллара дьиэлэрин солбуйар түгэн буолара саарбахтаммат. Тымныы тимири кытта өрө мөхсө сылдьар дьоҥҥо маннык кэм туохха да тэҥнэммэтин бэйэлэрэ эрэ билэн эрдэхтэрэ.

Ол сылдьан кэпсэтиилэрэ массыына, үлэ-хамнас тула буолара чуолкай. Ким ханна, хайдах айана, массыына хаппырыыһа. Тохсунньу тоһуттар  тымныытыгар омук массыыналара тымныыны тулуйбакка көрүүчэйи сииллэрэ, арыылара тоҥоро, аны көлөһөлөрө тэстэрэ ханна барыай?!

Ип-итии миини буруолаппытын иһэр дьон ортотугар саастарынан саамай аҕалара Александр. Уопуттаах суоппар маннык түгэннэргэ олоҕор көрсүбүт сырыыларыттан сэгэтэн кэпсиир идэлээх.

Билиҥҥи тиэхиньикэлэр диэн кыахтара модуннара сүрдээх буоллаҕа. Мин эһиги сааскытыгар ЗИЛ-130 диэн массыынаҕа үлэлээбиттээҕим. Ол саҕана сопхуоска саамай тутаах үлэ чох, мас тиэйиитэ. КАМАЗ, «Урал» массыыналар ыраах айаҥҥа улахан таһаҕастары таһыыга сылдьаллара. Суол кэлиэ баар дуо? Эгэ, билиҥҥи курдук аһыыр «чайнойдар» кэлиэхтэрэ дуо? Сэбиэскэй саҕанааҕы, чахчы, бэйэтин кыаҕар эрэ эрэнэр киһи ылсыһар үлэтэ буолара.

Ол курдук, 90-с сылларга УАЗ массыынанан куораттан айаннаан иһэбин. Туман бөҕө. Массыына капотуттан антах көстүбэт. Арай кыһыл уот умайарынан сылыктаан, суолга моһуогурбуттар диэммин, тохтоотум. Ити саҕана омук кыра массыыналара саҥа үөдүйэн эрэр кэмнэрэ. Суоппар дэлби тоҥмут. Чараас бачыыҥка дуомнаах, бэрчээккитигэр илиитин кумуччу туттан, тоҥон, тиистэрэ эрэ лаһыгырыыр. Били “Ну, погоди!” мултьфильм бөрөтүн курдук сукуллан турар. Хата, массыына үлэлиир эбит. Кабина иһигэр биирин туола илик кыра оҕолоохтор. Ыраах улууска олорор  дьонноругар айаннаан иһэллэр эбит. “Көлөһөбүн уларыттаары көтүрэ сатыырым кэлбэт”, диэн титирэстиирин быыһыгар быһаарар. Онтубут биир гаайкатын өһүлбэккэ эрэ тардыалыы сатыыр эбит. Гаайкатын өһүлэн дьэ устуох буолбуппут баара, аны көлөһөбүт кэлбэт. Фонаригынан сырдатан көрбүтүм, күһүҥҥү бадараана хам тоҥон, ыбылы ылан, көлөһөтүн ылларар да кыаҕа суох. Ону кувалданан охсуолаан, көлөһөбүтүн нэһиилэ көтүрэн, дьэ уларыттыбыт. Дьонум айаннаатылар.

Үөрүйэҕэ суох суоппар буолан буоллаҕа. Уонна оттон итиччэ чараас таҥастаах киһи тоҥмутуттан да буолаахтыа, гаайкатын ситэри өһүлбэккэ, чаастан ордук бодьуустаспыт этэ. Онон хаһан баҕарар ыксаабакка, ыгылыйбакка көрүнүөххэ уонна, ыраах айаҥҥа барар киһи сиэринэн, таҥаһы-сабы көрүнэн айанныахха наада. Куоракка сүүрдэр курдук санаатаҕа буолаахтаатаҕа, — диэн Александр кэпсээнин түмүктүүр.

Ыччака диэни дьэ билэн турабын, — диэн отутуттан эрэ тахсыбыт улахан массыыналаах уол иилэ хабан ылан, бэйэтин түбэлтэтин кэпсиир:

2024 сыл Саҥа дьыла буолара олох аҕыйах хонук хаалбытыгар дьиэбэр айаннаатым. Улахан массыыналаахпын, үрдүбэр бэйэтин саҕа эмиэ улахан массыына тиэйиилээхпин. Айанныахтаах сирим Ленскэйтэн Дьокуускайга диэри. Иккиэ буолан аргыстаһан иһэбит. Бүлүү эбэ саҥа туран, улахан массыыналар дьэ көҥүллэнэннэр, уонна оттон бырааһынньык даҕаны чугаһаан буолуо, улахан да, кыра да массыыналар элэҥнэһэн олороллор. Биһиги этэҥҥэ Сунтаары, Ньурбаны ааһаммыт айаннатан истибит. Үөһээ Бүлүү улууһугар баар «чайнойга» аһыахпыт диэн рациянан аргыспыныын  кэпсэтэ, сибээстэһэ иһэбит. Онтон Түүкээн үрэххэ тохтоон ааһыахха диэн буоллубут. Массыынабыттан түспүтүм, доҕоор, ступицам буруо бөҕөтө.  Иһинээҕитэ бүтүннүү ыһыллан хаалбыт. Халлаан киэһэрэн эрэр кэмэ. Ахсынньы ый буолан, саамай кылгас күннэр тураллар. Дьэ, балаһыанньа буолла. Аны сибээс хаппат. Биһиги улахан массыынабыт ступицата чугаһынан атыыга даҕаны суох. Толкуй бөҕөҕө түстүбүт. Онтон аҕам хаһан эрэ биир суоппар ыраах айаҥҥа маннык алдьаммытын хайдах оҥостон салгыы айаннаабытын кэпсээбитин санаан кэллим. Аргыспыныын иккиэн көмөлөөн көлөһөбүтүн көтүрэн, муоспутун араамаҕа ыйаан, онтубутун маһынан көмөлөһүннэрэн баайаммыт, массыынам айаҥҥа бэлэм буолла. Арай онно тохтообокко ааспыппыт буоллар, тиэйиилээх улахан массыыналаах араас балаһыанньа буолуон сөбө. Онон айан киһитин итинник араҥаччылыыр туох эрэ күүс баарыгар итэҕэйэбин. Нөҥүө күнүгэр сырдыкка айаммыт саҕаланна. Арай туран массыынам аны оһоҕо үлэлээбэт буолан хаалла. Сатаатар, таһырдьа тыбыс-тымныы. Хайыахпыный, бачча сүүрэр массыыналаах киһи олоруом дуо, айанныырбар тиийдэҕим дии. Арай көрдөхпүнэ, билэр баҕайы массыынам иһэргэ дылы да, ааһа көттө. Онтон эргийэн кэлэн дьэ тохтоото. Онтум Дьокуускайтан быраатым Үөһээ Бүлүүгэ олорор бырааппытыгар этэн, анаан кэлбит эбит. Бүтүннүү кырыа буолан олорорбун билбэккэ, ааһа көтөн испит. Быраатым сылаас аһылык, итии чэй аҕалбытын үссэнэн, биһиги саҕа дьоллоох дьон суох курдук буолла ээ! Онон суолга ыктарбыт кэмҥэ бырааттарым кыһаллан, күүспэр күүс эбиллэн, санаам бөҕөх буолан, салгыы суолбутун ылбытынан бардыбыт.

Аны, түргэнник барар кыаҕым суох. Бып-бытааннык айаннаан, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү, Горнай улуустарын ааһаммыт, Саҥа дьылы баттаһа дьиэбитигэр тиийбиппит. Маннык түгэҥҥэ киһи кимэ-хайдаҕа биллэр эбит. Аргыс массыынам бачча ыраах сиргэ тэҥҥэ айаннаан кэлбитэ кытта элбэҕи этэр. Оттон ступицам Түүкээҥҥэ хайдах оҥорбуппутунан Дьокуускайга тириэрпитэ.

Онон айан аргыстаах, суол алгыстаах дииллэрэ чахчы.

Истэн олорооччулар бу хоһуун быһыы, сатабыл уонна ылыммыт дьыалаҕа бэриниилээх буолуу туһунан кэпсээни сөҕө-махтайа иһиттилэр.

Кэпсээнтэн кэпсээн, — диир Александр. Ити этэр Түүкээн уонна Бүлүү, Үөһээ Бүлүү икки ардыгар сытар Чыбыыда үрэхтэр бу кэнники муосталаннахтара дии. Урут, эмиэ 90-с сылларга, биир сайын Чыбыыданы туораан иһэммин УАЗ массыынам кумахха буксуйан хаалла. Олох көрөн турдахпына тимирбитинэн барда. Мин дьолбор атын улахан массыыналаах суоппар ааһан иһэн состороору гынар даҕаны, хантан, торуос холбуур ырычаахпыт букатын аллара кумахха сытар. Массыынам аҕыйах кэм иһигэр түннүгэр диэри түстэ. Мин торуоспун холбоору умсан киирэммин кумахпын хаһабын. Тыыммын ылаары үөһэ тахсабын. Эмиэ умсаммын салгыы хаһыахпын баҕартым баара, бу сибилигин хаспыт кумаҕым утары көмүллэн хаалан иһэр. Хаста да боруобаланан баран, били суоппарбын кытта олбу-солбу умсаммыт кумахпытын хаһаммыт, торуоспутун холбоон, массыынабын быыһаан турардаахпыт. Чыбыыда муостата суох кэмигэр  элбэх суоппар ити кумахха буксуйар диэни билбит буолуохтаах. Айан дьоно онон бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһүүтэ, били, нууччалыы эттэххэ, “мужская солидарность” элбэх буолара.

Кыракый болуок иһигэр күө-дьаа кэпсэтии салҕанар. Айан суолугар буолбут бииртэн биир түбэлтэ тахсан истэ. Эр дьон мустубуттара билиннэ, аны булт-алт туһунан кэпсээн сатыылаата.

Саастаахтара: “Аҕам оҕонньор миигин хаһан да куска даҕаны, балыкка даҕаны сылдьыбат гына эмтээн турардаах”, — диэн соһутта. Оччону истибит уолаттар “ол хайдах?” диэн үүйэ-хаайа туппуттарыгар, алта уончалаах Александр оҕо эрдэҕинээҕи кэмин санаатаҕа буолуо, хараҕа уоттанан, кэпсээнин салҕаабытынан барда.

Ахсыс эҥин кылааска үөрэнэрим буолуо. Саас аҕабыныын иккиэн дэриэбинэттэн олус ыраах сиргэ кустуу диэн бардыбыт. Мин улахан баҕам суохха дылы. Таһаҕас таһааччынан барыстаҕым буолуо, бука. Биир күн аҥаарыттан ордук кэмҥэ айаннаан, тиийиэхтээх сирбитин буллубут. Ыам ыйын бүтүүтэ быһыылааҕа.

Аҕам, суолбут устата үрүсээгиттэн буоккатын ылан “сып” гыннара айаннаабыт киһи, тиийэрбитигэр кыратык холуочуйбут курдук буолла. Дьэ туран аҕалбыт таһаҕаспытын хостооммут, биир-биир уурталааһын саҕаланна. Ойуур иһэ үчүгэйэ бөҕө. Кумаар да суох. Мутукча саҥа тыллыахча. Дөрүн-дөрүн саа тыаһа дуорайар. Биһиги, киэһэриитэ тиийбит дьон, аҕалбыт ыһыкпытын аһаатыбыт. Иккиэйэхпит эрэ. Онтон дьэ, кус ыта кэлбит дьон буоларбыт быһыытынан, саабытын ыламмыт куска киирэргэ тэринии буолла. Арай туран ботуруон көстүбэт. Аҕам ботуруону “ханна укпуккунуй?” диэн ыйыппытыгар, мин, ону дьаһайбатах киһи буоларым быһыытынан, санныбын эрэ ыгдах гыннарабын. Ыксааммын үрүсээгим түгэҕин көрдүм да, кураанах. Ботуруону ыл диэбитин  истибэтэхпин... Быстыам дуу, ойдуом дуу: “Ботуруоммут суох, хаалбыт», диэтэҕим. Саатар саа тыаһа бөҕө битигирээн олорор. Биһиэхэ, ботуруона суох дьоҥҥо, ол тыас хайдах туругу биэрэрин көрбүттээҕэр сэрэйбит ордук. Ол түгэнтэн ыла аны хаһан да кустаабат  санаа киирбитэ. Уонна бачча сааспар диэри кус диэҥҥэ бара иликпин.

Остуол тула олорор уолаттар күргүөмнээх күлсүүлэрэ өссө күөдьүйэн, бииртэн биир түбэлтэ хотоҕостуу субулунна. Онтон эгди буолбут уопуттаах суоппар мүчүк гынан баран салгыы маннык кэпсээтэ.

Аҕабыныын сырыыбыт итинэн эрэ бүппэтэҕэ. Биирдэ мас мастыы диэн барыы буолла. «Дружба» эрбиибитин сүкпүтүнэн дэриэбинэттэн балтараа көстөөх сиргэ туруннубут. Барар суолбут барыта бадараан. Бэрт уһуннук сатыы хааман тиийдибит. Мастарбыт модьулара сүрдээх. Уокка оттунар мас буолбатах, дыалабыай мас. Испэр салла саныыбын. Хайдах маны иккиэ эрэ буолан кыайыахпытын өйүм хоппот. Ойуурга тиийэммит кыратык үссэнэ түһээт, дьэ, үлэлиирдии тэриннибит. Айаҥҥа сүгэргэ «Дружбабыт» сыабын араардахпыт дии. Аны ону миигин аҕам ылаар диэбитин, эмиэ ылбатахпын. Сыаба суох эрбиинэн тугу гыныахпытый? “Баран сыаптары аҕал”, диэн хаһыыны иһиттим-истибэтим диэбиттии, буруйдаах киһи буоларым быһыытынан, “тирк” гынан хааллым. Кэннибиттэн “түргэнник!” диир саҥа эрэ иһиллэн хаалла. Дьиэбэр кэлэн сыаппын ылан төттөрү тиийиибэр, күн киэһэрдэ. Наадалаах малбытын аҕалбыт киһи аҕылаан-мэҥилээн тиийбиппэр, “Туруоҥ дуо, дьиэлээтибит!” диэт, аҕам «Дружбатын» сүкпүтүнэн хаама турбутугар, кэнниттэн батыстаҕым дии.

Мин дэриэбинэҕэ баран кэлиэхпэр диэри аҕам соҕотоҕун 70 устуука “дьыалабыай” маһы сүгэнэн бэйэтэ кэрдэн, охторон тоһуйбуттаах. Ону көрөммүн аҕабыттан наһаа соһуйбутум даҕаны, сөхпүтүм даҕаны уонна, буруйдаах киһи быһыытынан, биир чааскы ууну испэккэ кэнниттэн төттөрү дэриэбинэлэстэҕим дии.

— Чэ, уолаттар, олорон хааллыбыт ээ, быһыыта. Итии, сылаас киллэрдигит, тимир көлөлөргүт даҕаны күүттэхтэрэ. Кытаатыҥ, үлэҕитигэр ыксааҥ, оҕолоор, —  диэт саастаах суоппардара остуолун хомуйбутунан барда.

Суоппардар ону эрэ күүппүттүү, тохсунньу томороон тымныытыттан толлон турбакка, буолуохтааҕын курдук туттан-хаптан, үлэ үлэлэригэр тарҕастылар.

 

Хаартыскалар ааптар түһэриилэрэ

Сонуннар

Ордук ааҕаллар

Екатерина Семенова: «Ылдьаананы аһынным ээ...»
Дьон | 08.02.2025 | 12:00
Екатерина Семенова: «Ылдьаананы аһынным ээ...»
Бу күннэргэ «Саха» НКИХ көрөөччүлэрэ «Уот Дьулустаан» диэн саҥа сериалынан олоробут диэтэххэ, омун буолбатах. Киэһэ аайы: «Киинэбит кэлэрэ чугаһаата», – диэн бассаап бөлөхтөр оргуйа түһэллэр. Саҥа сериалга киҥнээх, кырыктаах Ылдьаана хотун оруолун чаҕылхайдык толорбут Екатерина Семенова көрөөччү киэҥ биһирэбилин ылла.   Бүгүҥҥү сэргэх сэһэргэһээччибит –  СӨ Үүнэр көлүөнэтин тыйаатырын артыыһа, СӨ...
Саргылан Семенов: «Паралимпиада кыһыл көмүһүн ылларбын...»
Дьон | 01.02.2025 | 11:00
Саргылан Семенов: «Паралимпиада кыһыл көмүһүн ылларбын...»
Кини – 25 саастаах эдэр киһиэхэ олох ыараханын, аһыытын-ньулуунун билбит, ол охсууттан самныбатах, күүстээх санаалаах, сахалыы мындыр толкуйдаах, саастаах да дьоҥҥо холобур буолар киһи киэн туттар дьоруойа.   – Саргылан, бастатан туран, бэйэҥ тускунан билиһиннэриэҥ дуо? – 1999 сыллаахха Уус Алдан улууһун киинигэр Бороҕоҥҥо төрөөбүтүм, улааппытым, оҕо, эдэр сааһым барыта онно...
Саха түмэлигэр ураты быыстапка турда
Сонуннар | 07.02.2025 | 22:12
Саха түмэлигэр ураты быыстапка турда
Саха АССР оскуолаларын 1985 сыллааҕы выпускниктара быйыл оскуоланы бүтэрбиттэрэ 40 сылын туолар. Кыайыы 40 үбүлүөйдээх сылыгар Саха сирин оскуолаларын бүтэрбит  тыһыынчанан оҕо бүгүн бэйэлэрэ олохторун орто омурҕанын ааһан, үүнэр көлүөнэни, эдэр ыччаты дойдуга тулхадыйбат таптал, бэриниилээх буолуу тыыныгар үлэлэһэр ытыктанар дьон. Кинилэр бу үтүө дьулуурдара атыттарга холобур эрэ буолар аналлаах....