Атаҕастааһын — ыар аньыы

Атаҕастаныы, атаҕастабыл былыр-былыргыттан киһи-аймахха, олохпутугар баар. Сорохтор оҕо эрдэхтэриттэн билэллэр, сорохтор күн бүгүн да атаҕастаналлар. Бу ыар быһыы аньыыны оҥоруу, биир өттүнэн, киһини өлүүгэ  тиэрдиэн, иккис өттүнэн, түүнүктээх түрмэҕэ да угуон сөп.

Атаҕастабыл, баттабыл олохпутугар баар көстүү. Бардымсыйар, үтүөмсүйэр дьон билигин өссө элбээтилэр диэххэ сөп. Оннооҕор кыра оҕо саастан бу быһыы баара киһини хомотор. Аны туран диэххэ, билигин атаҕастааһын, туоратыы өссө сидьиҥсийдэ. Сорохтор ону өссө видеоҕа уста-уста ыыталлар, бэртэрин,  күүстэрин көрдөрөллөр, хата, сокуону араҥаччылааччылар харахтарыгар түбэһэн, тутуллан, ыстатыйаҕа да ыйаналлар.

Киһини атаҕастааһын, кырдьык, сиэри таһынан быһыыланыы. Билигин “буллинг” диэн тыл олохпутугар бигэ киирдэ. Ол аата  англия омук тылыттан “куттааһын”, “күлүү гыныы”, “сэнэбил”, күүстээх кыамматы атаҕастааһына.

Марианна Петрова, тыа сирин олохтооҕо:

– Мин 80-с сылларга оскуоланы бүтэрбитим. Оччолорго оҕолор бары тэҥ пуормалаахпыт, таҥаспыт-саппыт да ордук улахан чорбойуу суох, бырааһынньыктарга ийэлэрбит былаачыйа тигэн биэрэллэрин кэтэбит, туризм эҥин буоллаҕына эмиэ бары биир таҥаһы тигэн биэрэллэр. Кылааспытыгар да эйэлээх этибит, арай “арҕаалар”, “илиннэр” диэн аахсарбыт, арахсарбыт. Төрдүс кылааска учаастактартан оҕолор үөрэнэ кэлбиттэрэ. Ону “новичоктар” диэн туоратар этибит. Бастаан утаа ол. Кэлин доҕордоһон, табаарыстаһан биир тэҥ сылдьарбыт.

Ол да буоллар күүстээх, кыахтаах оҕолор бааллара, оччолорго да атаҕастаааһын, оҕону кырбааһын тахсара, ханна барыай. Ол эрээри диэххэ дуу, билиҥҥи оҕолор курдук сидьиҥник, ис-истэриттэн кыдьыгыран туран кырбааһын суоҕа. Муннуттан хаан кэлиитэ ханна барыай, баара.

Биһиги биирдэ биир уолу муннукка хаайбыппыт. Биир кыыспыт олорор паартатыгар кини туһунан куһаҕаны суруйбут этэ. Оччолорго куруук биир паартаҕа олороҕун, көһө сылдьыбаккын. Ол уолу уолаттарбыт булан аҕалан кылааска киллэрбиттэрэ уонна ааны сабан тахсан барбыттара. Биһиги, кыргыттар, кинини, дьэ, “кэһэппиппит”. Бирээмэ пионергыттан таһаарыахпыт диэн куттааһын, ол кыыспытыттан бырастыы гыннарыы уонна, улахана, сирэйгэ саайар быһыылаах этибит. Бэйэтэ да муус маҥан уол сирэйэ кытаран тахсыбыта. Онтон ордук тыыппатахпыт. Биллэн турар, кыайыы-хотуу биһиэнэ буолан, харыс үрдээтэхпит дии. Кэлин ол уолбут кими да тыыппатаҕа, тугу да марайдаабат буолбута. Пионертан таһаарыы улахан сааттаах быһыы буоллаҕа. Бүтүн дружина иннигэр тахсан умса туттан туран пионер тэрилтэтиттэн уһуллуу диэн.

Билигин киһи куттанар, оҕолорбут эрэ этэҥҥэ сырыттыннар диэн буолар. Араас быһыы тахсарын истэбит, манна оскуолабытыгар бэрээдэги көрөллөр, тутуһаллар гынан баран, кыра таҕыстаҕына, кистиир үгэстээхтэр. Ону сири аннынан син биир истэбит, билэбит. Кырдьык, кыра диэн кыра гынан баран, барыта кыраттан саҕаланар буоллаҕа.

Билэр ыалым аҕалара кэргэнин кырбаан, үнтү сутуруктаан, балыыһа киһитэ оҥорбута. Аата, былыргы кинээс дуу, кулуба дуу атаҕастааһына буоллаҕай, куттанан сырыы аайы үҥсүбэт, олох улаханнатан дьэ биллибитэ. Син сэрэйэр этибит да, хантан, кимиэхэ да эппэт этэ. Саатар кэлии кийиит, дьиэттэн киһитэ таһаарбат, күнүүлүүр үһү. Төһө эмит убайдардаах кыыс эбит. Дьоно начаас кэлэн ылан барбыттара ээ.

Атаҕастааһын диэн кырбааһын эрэ буолбатах. Манна сэнээһин, туоратыы эмиэ киирэр. Куоракка балтым үлэлиир тэрилтэтигэр мааны дьахталлар туоратаннар, үлэтиттэн барарга күһэллибитэ. Тыаттан сылдьар, боростуой таҥастаах-саптаах, ким да иннигэр-кэннигэр түспэт кыыһы сэнээтэхтэрэ дии, төһө да үлэтигэр чиэһинэй, эппиэтинэстээх буоллар. Онтон сылтаан бирээмэ ыалдьа сыспыта, “туох иһин, тоҕо” диэн. Ыксаан уйулҕа үөрэхтээҕэр  сылдьан дириҥээбэтэҕэ.

Олохпут ыараата дии-дии хайыта тыытыһан, атаҕастаһан бардахпытына, ханна тиийиэхпитий. Онто да суох дойдубутугар иирсээн, айдаан тахсар. Бэйэбит дойдубутугар, дьоммут ортотугар эйэлээхтик олоруоххайыҥ диэн ыҥырабын, өйдөһөн, өйөһөн, түмсэн!

Клавдия, куорат тэрилтэтигэр үлэлиир:

– Былыр-былыргыттан баайдык-тоттук олорор бардам баайдар бааллара, мэлдьитин үүрүллэ-үтүрүллэ, атаҕастана, баттана сылдьар кулуттардаах, хамначчыттардаах буолаллара. Итини устуоруйа кэрэһэлиир.

Билиҥҥи да олоххо атаҕастабыл, баттаныы, туоратыы эбэтэр сэнээһин диэни үгүс киһи көрсөр. Дьиэ кэргэнтэн саҕалаан оскуолаҕа, устудьуоннуу да сылдьан, кэлин үлэһит буолан баран кэлэктиипкэ даҕаны көрсүөххэ сөп. Урут оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэрбэр үрдүкү кылаас уолаттара бэйэлэриттэн балыс уолаттары “чумолуур” аатыран, таһырдьа таһааран кырбыыр этилэрэ, оскуола көрүдүөрүгэр кытта ыга-түүрэ турар буолааччылар. Табах, харчы да көрдөтөллөр быһыылааҕа, сорохторго бэйэлэрин кыахтарын, «курутуойдарын» да дакаастыы сатаан баайсар буолаллара. Оннооҕор кыргыттар хаалсыбаттар этэ. Ким эрэ уолун былдьаппыт аатыран, мээнэ алҕас таарыйан да аастахтарына, туохтан эрэ сылтах булан сэнии көрбүт кыргыттарын моһуораларын көннөрөөрү киэбирэн-хаабыран турааччылар. Кыыс кыыһы кытта баттахтаһыы үлүгэрин көрөн ааспыттааҕым. Соччото суох хартыына. Хаһыа да буолан биир кыыһы көмөлөөн кырбааннар, кыыс илиитэ тостуулаах үһү диэн сураҕы соһуйа истибиппит. Ким да дьүүллэммэтэҕэ, кыыс барахсан кутталыттан да үҥсүбэтэх этэ. Төрөппүттэрэ да кэнэн, боростуой дьон буолан, бэлисипиэттэн бэйэтэ охтон түһэн тоһуппут диэбиттэригэр, ээҕи кытта ылыннахтара.

Устудьуоннуу сылдьан дьүөгэм кэпсиир этэ. Оҕо сааһа наһаа ыараханнык, наар кутталга ааспыт үһү. Аҕалара сотору-сотору иһэн кэлэн ийэлэрин кырбаан дьаабылыыр эбит. Соҕотох уолун эмиэ ииппитэ-үөрэппитэ буолан дьарыйар идэлээҕэ диир. Ол тухары, барар-кэлэр сирдэрэ суоҕа эбитэ дуу, куттана-баттана үөрэнэн хаалбыта дуу, ийэлэрэ арахсыбакка тулуйан олорбут. Итирдэ да сэнээн дьаабыланар, эбиитин арыгыһыт аҕалаах аатыран туох да буруйа суох оҕолору атыттар сэнииллэрэ үһү. Киһиэхэ куттал, бэйэни итэҕэс сананыы олохсуйан хаалар эбит диирэ.

Оҕо сылдьан, баҕар, “юношеский максимализм” диэннэрэ баһыйан, уһуну-киэҥи толкуйдаабаттарыттан кыраҕа-кыаммакка кыаҕыраллара буолуо диэн арыый да сымнаппыта буолуохха. Оттон өйдөрүн туппут, ийэ-аҕа буолан олорон дьону атаҕастыыр, туоратар, сэниир дьон баалларыттан киһи сөҕөр. Кэлэктиипкэ хам-түм баар буолааччы дии. Аймахтарга да көстөн ааһааччы.

Уруккаттан да итинник араас түбэлтэлэр, “буллинг” баар бөҕө буоллаҕа. Ол эрээри билигин аһары сидьиҥ, киһи өйүгэр батан киирбэт үлүгэрдээх атаҕастабыллар бааллар дии. Оскуола оҕолоруттан саҕалаан өйдөрүн туппут саастаах дьон дьаабыланаллар. Интэриниэт үйэтэ буолан, дойдубут араас муннуктарыттан киһи үөйбэтэх өттүттэн үгүс сонуну истэ, билэ-көрө олоробут. Сорох сороҕор, киһи этэ тардыах. Бу атаҕастааччыларбыт аһара бэйэлэрин кыахтарын билиммит, мин аҕай диэбит дьон дуу, ычалара кырата бэрт буолан бэйэлэрин сатаан көмүскэммэт эрэ дьоҥҥо күүстэрин-уохтарын көрдөрөн, тутум үрдээн түөстэрин охсуналлар дуу?  

Бүөтүр Сэмэнэп, 60 саастаах:

– Атаҕастабыл баар бөҕө буоллаҕа дии. Биһиги саамай улахан атаҕастабылы аармыйаҕа сылдьан көрсүбүппүт. Онно сылдьыбыт уолаттар бары ол нөҥүө ааһаллар да, биһиэнэ аһара этэ. Туох да түүннэри ойутан туруоран кырбааһын, көстүбэт сиргин, наскы сыттатыы, ону сууйтарыы, сыттыгынан баттаан муомахтааһын, сирэйиҥ көҕөрөн эрдэҕинэ эрэ ол сыттыктарын ылаллар, сыгынньах казарма ортотугар туруоруу, чэ, сороҕун кэпсиир наадата да суох.

Оттон бэйэбит “дед” буолан баран наһаа оннук дьаабыламматахпыт. Биһиги, сахалар, уопсайынан, уйан, аһыныгас эбиппит ээ. Төһө да син элбэх этибит буоллар, саҥа кэлбит уолаттары итинник сордооботохпут.

Мин оскуолаҕа биири өйдөөн хаалбытым. Арай уолаттар охсустулар, ол быыһыгар көмүскэһэ киирбит кыыһы туора садьыйан, кыыспыт эһиллэн батареяҕа түһэн төбөтүн эчэтэн балыыһаламмыта эҥин. Онуоха учууталбыт эппитэ: “Хайа баҕарар киһи бэйэтин мөлтөҕүн көрдөрүмээри кыыһы, дьахтары атаҕастыыр, ол аата кини күүс өттүнэн уолаттартан мөлтөх, онон бэйэтин күүстээхпин дэнээри кыыһы кырбыыр”, – диэбитин өйбөр олох хатаан кэбиспитим. Онтон ыла үйэбэр кыыһы, дьахтары атаҕастаабатаҕым, охсуһар да буоллахпына, эдэрбэр бэйэм баайыыта уолаттары, оннооҕор мөлтөх, хачаайы диэбиттэрбин кытта, охсуспат этим. Кырдьык, дьахтары атаҕастыыр,  кырбыыр диэн олох сидьиҥ быһыы. Мин тулабар баар кэрэ аҥаардарбын атаҕастаан көрдүннэр эрэ, аймах да, бииргэ үөрэммит да, ону биллим да, мин тиийэбин. Оннук икки-үс кыыһы көмүскэһэн турардаахпын, онон, “Бүөтүргэ этиэхпит” диэтилэр да, атахха биллэрэллэр үһү. Һэ, һэ, оннук кутталлаах уонна кырдьыктаах, чиэһинэй киһибин.

Бэйэм билигин да тэтиэнэхпин,  кыанабын, эрчиллэбин. Билигин, биллэн турар, охсуһа сылдьыбаппын да буоллар, кырдьык иһин атыннык “охсуһабын”. Уолаттарбын оннук ииппитим, билигин да үөрэтэбин. Ийэм, аҕам биһиги истэрбитигэр айдаарсыбатах, иирсибэтэх дьон. Дьиҥэр, аҕам иһэр этэ, барахсан сымнаҕаһа. Ыалларыгар тахсан үөлээннээхтэрин кытта иһэ олордоҕуна, “маамабыт иһээр” диэн оҕолоро, биһиги тиийэн тыллаатахпытына, тута аллараа сүүрэрэ, бэйэтин олбуоругар тиийэ охсоро, уонна ийэбит кэлииккэни аһан киирэригэр хотон дуу, туалет дуу диэкиттэн иһэр курдук бэккэ хааман кэлэрэ. Ийэбит барахсан сытын-сымарын билбэтэ кэлиэ дуо, кынчарыйда да, аҕабыт киирэн саҥата-иҥэтэ суох, күнүс буоллун, киэһэ эрдэ буоллун, хоһугар дьылыс гынан утуйан хаалаахтыыра. Ийэбэр биирдэ баргыйбатах, утары эппэтэх киһи этэ. Ол да буоллар ийэм хаһан да киэптээн, мөҕөн-этэн сылдьарын өйдөөбөппүн,  истибэтэҕим. Санаабар наһаа иллээхтэр, эйэлээхтэр, өйдөһөллөр этэ. Ийэм кыргыттарыгар этэрэ: “Испит киһини кыынньаабат баҕайыта, хаһан да мөҕүмэҥ, ол оннугар сарсыарда, өйдөммүтүн кэннэ кэпсэтиҥ”, – диирэ, кийииттэригэр да онтун этэрэ.

Итинэн да көрдөххө, ийэлэр, дьахталлар муударай, өйдүүн-санаалыын ыраас буоланнар, биһиги, эр дьон, баччааҥҥа диэри кэллэхпит. Хайаан итинник дьону, кэрэ аҥаардарбытын уонна атаҕастыы сылдьыахпытый. Онон, бары эйэлээхтик, өйдөһөн олорорбут хайа да өттүнэн көнө буолуо этэ.