Ат сүүрдүүтэ – норуот таптала

Манчаары оонньууларын көрсө саха төрүт күрэс көрүҥнэригэр төгүрүк остуол тула олорон кэпсэтиилэр салҕаналлар.

Ол курдук, Александр Иннокентьевич Свинобоев салайааччылаах ат сүүрдүүтүн федерацията номоххо киирбит тренердэр, аатырбыт жокейдар, комментатордар, суруналыыстар, сүгүрүйээччилэр кыттыылаах төгүрүк остуолу ыытта.

Федерация толорооччу дириэктэрэ Поликарп Егорович Барахсанов ат сүүрдүүтүгэр бастакынан үтүөлээх тренер аатын ылбыт Иннокентий Саввич Свинобоев-Тыыннаахап оҥорон хаалларбыт дьыалата салҕанарын, сайдан иһэрин бэлиэтээтэ. Ол курдук, былырыыҥҥы сезоҥҥа АГАТУ уонна «Үс Хатыҥ» ипподромнарыгар 14 сүүрдүү ыытыллыбыт. Ипподромнар көрдөбүлгэ эппиэттэһэр, дьон көрөрүгэр табыгастаах, улахан стандаарка сөп түбэһэр гына оҥоһуллалларын, тутуулар докумуоннара Арассыыйа тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр түһэриллибиттэрин, сир биэрдэхтэринэ, көнүүһүнэ, тырыбына тутуллуохтарын иһитиннэрдэ. Итини сэргэ быйылгы бастакы сүүрдүү ыам ыйын 10 күнүгэр ыытылларын, ону таһынан, Ил Дархан, Тыыннаахап бириистэригэр сүүрдүүлэр буолуохтаахтарын, «Саха» НКИХ быһа холбонуутунан көрдөрүллүөхтээхтэрин иһитиннэрдэ.

Ат сүүрдүүтүн историятын сиһилии билэр, ырытар тэрийээччи, көҕүлээччи Егор Федорович Андросов этэринэн, федерация 1997 с. тэриллэн, маҥнайгы бэрэсидьиэнинэн А.С. Николаев, вице-бэрэсидьиэнинэн Л.Н. Владимиров талылланнар, хамсатыылаах дьаһаллар ыытыллыбыттар. 2005 с. ат сүүрдүүтэ Майаҕа буолбут Манчаары оонньууларыгар киллэриллибит, онно 13 хамаанда күрэхтэспит. Василий Анатольевич Игнатьев тренердээх чурапчылар – бастакы, Николай Федотович Реев тренердээх дьокуускайдар – иккис, Петр Владимирович Протодьяконов тренердээх хаҥаластар үһүс миэстэлэммиттэр. 2009 с. Бүлүүгэ 11 хамаандаттан Мэҥэ Хаҥалас (тр. В.А. Игнатьев) бастаабыт, Чурапчы – иккис, Сунтаар аан бастакытын үһүс миэстэҕэ тиксибит. 2013 с. Чурапчыга буолбут Манчаары оонньууларыгар 10 хамаанда кыттыбыт, олохтоох чурапчылар (тр. С.П. Ядреев) бастаабыттар, Мэҥэ Хаҥалас – иккис, Амма (тр. Анатолий Баишев) үһүс буолуталаабыттар. 2017 с. Үөһээ Бүлүүгэ – 10 хамаанда,  2021 с. Бэрдьигэстээхэ 11 хамаанда кэлбит, ол иһигэр Өлүөхүмэ эбиллибит. Стартовай бокса 10 миэстэлээх буолан, икки бөлөххө арааран сүүрдүү буолбут. Тренердэртэн  В.А. Игнатьев уонна С.П. Ядреев аттара түөртүү кыайыылаахтар, Дмитрий Осипов – үс, Иван Ушницкай, Анатолий Баишев – иккилии. Быйыл Ытык Күөлгэ 12 миэстэлээх стартбокс оҥоһуллуохтаах. Манчаары оонньууларыгар биэстэ ыытыллыбыт ат сүүрдүүлэригэр түөрдүгэр – чурапчылар, биирдэ мэҥэ хаҥаластар бастаабыттар. Сүрүн бириистэри, мэтээллэри ылаттаабыт жокейдартан Анатолий Куличкин (Чурапчы), Семен Лиханов (Хаҥалас) элбэх кыайыылаахтар.

13 сыл омук дойдуларыгар ат баайыытынан, сүүрдүүтүнэн дьарыктанан, Сахатын сиригэр  боруода аттары аҕалтаабыт, Ил Дархан, Дерби улахан сүүрүүлэрин элбэх төгүллээх кыайыылааҕа тренер Василий Анатольевич Игнатьев 1989 с. 14 саастааҕар Кабардино-Балкарияҕа тиийиэҕиттэн, Чехиянан, Словакиянан, Швейцариянан, Австриянан, Италиянан сылдьыталаабыт. Баай уопуту мунньуммут. Хас да омук тылын билэр, омуктары кытта өйдөһөр, быһаарсар кыахтаммыт. Саха сирин дьоно үлэттэн туора турбаттарын, бэрээдэктээхтэрин көрдөрбүт, ытыктабылы ылбыт. Эмиэ кини суолун батыспыт Семен Бояров Саудовскай Аравияҕа билиниини ылбыт.  

Саамай элбэх ааттаах-суоллаах жокей, иккилии төгүл Ил Дархан, Дерби сүүрдүүлэрин кыайталаабыт, Манчаары оонньууларын икки төгүллээх чөмпүйүөнэ, өрөспүүбүлүкэҕэ биэстэ кыайбыт, быйыл 65 сааһын туолар Семен Лиханов кыра эрдэҕиттэн убайдарын батыһан сүүрүк аттар ортолоругар улааппыт, кыраһыабай, үрдүк быһыылаах-таһаалаах аттары таптыы көрбүт, таласпыт. Сыыйа аттарга үчүгэй, сатабыллаах сыһыанынан хайҕал үрдүгэр сылдьыбыт. Аттарын майгыларын ааҕа билэттиир. Сүүрдүү ньыматын эҥкилэ суох баһылаабыт. «Финишкэ тиһэҕэр тиэрдэри баһылаатахха, үчүгэй бэлэмнээх ат кыайыыга тиэрдэр», – диэн этэр. Кымньыы биһирэммэт диир. Төрөппүт уолун Александры тэҥҥэ сырытыннаран, «туйаҕын хатарааччыны» бэлэмнээн таһаарбыт. Уола билигин Татарстаҥҥа үлэлиир, Казаньҥа баар. Семен Семенович жокей сатабыла тренертэн тутулуктааҕын этэр. «Сааһырдарбын да, аттарбар кэлэ турабын, оччоҕо эрэх-турах сананабын», – диир.

Дьокуускай куорат аттарын үгүс кыайыыларга аҕалбыт тренер Николай Федотович Реев ыччат саастарыттан акка сыһыаннааҕын тренердэр бэлиэтии көрбүттэрин, маҥнайгы кыайыы хайдах кэлбитин, «Хатас» сопхуос дириэктэрэ Парасковья Павловна Федороваттан хайҕаммытын; сүүрүк сылгылары кытта үлэ сыралааҕын, кыайыы-хотуу дьиссипилиинэлээх буолууттан, күннээҕи режими кытаанахтык тутуһууттан кэлэрин, үлэ күнэ сарсыарда 4-5 чаастан саҕаланарын санатта. Акка сыстаҕас эрэ киһи үлэтэ үтүө түмүктэрдээх буоларын; Титову, Тыыннаахабы, Ноговицыннары кытта бииргэ үлэлээбитин, үчүгэйдик быһааралларын; сүүрдээччи дьарыкка баар буолуохтааҕын; Боцман, Эркээни уонна Бэлэх диэн аттары кытта хайдах үлэлэспитин сиһилии кэпсээтэ.

Хаҥалас тренерэ Михаил Прокопьевич Соломонов ипподромҥа аан бастаан оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар 1961 с. кэлбитин, аты миинэн киһи тэҥэ суох сананан улахан дуоһуйууну ылбытын, сыһыаннаах буолан, үлэтин киниискэтигэр «коневод» диэн сурулла сылдьарын, 18 сааһыттан тренердээбитин, саҥа көньүүһүнэ туппуттарын, 1978 сыллаахха  кыайыылар саҕаламмыттарын; өрөспүүбүлүкэҕэ хамаанданан түмүккэ 9 төгүл субуруччу бастааннар, үс кубогынан наҕараадаламмыттарын, элбэх сүүрүк ат тахсыбытын; хас да төгүл массыыналары ылаттаабыттарын, үөрүүлээх-көтүүлээх умнуллубат күннэр-дьыллар ааспыттарын, төһө да бочуоттаах сынньалаҥҥа олордор, базаҕа кэлэ турарын кэпсээтэ.

2024 с. «Спорт бастыҥ ырытааччыта» бириэмийэтин лауреата, «Iron» ютуб-ханаал эрэдээктэрэ, блогер Серафим Терентьев-Семак  ат сүүрдүүтүгэр 5 саастааҕар кэлэн кутун туттарбыт. Ат сүүрдүүтэ сахалар төрүт дьарыктара буоларын, биирдиилээн энтузиастар баар буоланнар тэтимнээхтик сайдарын, Манчаары оонньууларыгар киллэриллэн кэрэхсэбили ылбытын, жокейдар, тренердэр кылаастара үрдээн иһэрин бэлиэтээтэ. Спорду, ол иһигэр ат сүүрдүүтүн киэҥник сырдатар, кэпсиир-ипсиир баҕалааҕын, федерация көҕүлээһининэн социальнай ситимнэргэ страницалары арыйталаабытын; ат сүүрдүүтүн устар уустугун, кырата үс видео-камера туттуллуохтааҕын;  Елена Петрова, Екатерина Дмитриева уонча сыл үрдүк таһымнаахтык хаартыскаҕа түһэриинэн дьарыктаналларыгар болҕомто ууруллуохтааҕын; ситим быстыбатыгар баҕа санаатын биллэрдэ.

Манчаары аатынан Спорт төрүт көрүҥнэрин киинин дириэктэрэ, Ил Түмэн дьокутаата Геннадий Васильев ат саха омукка олус суолталааҕын, дьоҥҥо-норуокка тапталынан туһанарын; саха атыгар төннүөххэйиҥ диэн этиилэр баалларын, Казахстан куоратыгар Астанаҕа «Кочевниктар аан дойдутааҕы оонньуулара» үрдүк тэрээһиннээхтик ыытылларын, омуктар бэйэлэрин сылгыларын өрө туталларын; дьиэ таһынааҕы аттарынан дьарыктаныахха сөбүн, Дугуйдаан саха атын пропагандалыырын, ат үрдүттэн оҕунан ытыы киллэриллэн эрэрин, маастар нуорматын олохтуурга үлэ барарын туһунан эттэ. 

«Боотурдар көлүөнэлэрэ» бырайыак көҕүлээччитэ, «Сахаада-спорт» Ассоциация бэрэсидьиэнэ Александр Ким-Кимэн төгүрүк остуолга ат сүүрдүүтүн туһунан кэпсэтиини биһириирин биллэрдэ: «Историческай суолталаах ат сүүрдүүтэ сайдыытыгар кылааттарын киллэрбит Н.Ф. Реев, М.П. Соломонов, В.А. Игнатьев, С.С. Лиханов, ат сүүрдүүтүн барытын билэр Е.Ф.Андросов кэлэн кэпсэтииигэ кыттыбыттара тоҕоостоох буолла. Ат спордугар сүгүрүйээччилэр Энвер Саввиновы, Николай Осиповы ыҥыраммыт кэпсэтиигэ кытыннардыбыт. Итини таһынан, спорду киэҥ эйгэҕэ таһаарарга үлэлии сылдьар блогер Серафим Терентьев-Семак кэлэн кыттыбыта саҥа сүүрээни биэрдэ. Ат сүүрдүүтүн видеоҕа, хаартыскаҕа түһэрии, киэҥ эйгэҕэ, куйаар ситимигэр таһаарыы үлэтигэр болҕомтотун уурда. Быйылгы Баһылай Манчаары оонньуутугар кырата 10, табылыннаҕына, 12 хамаанда күрэхтэһиэхтээхтэр. Бэйэбит төрүт боруодабытын сайыннарыыга болҕомтобутун ууруохтаахпыт. Ат спордун бырагырааматын  кэҥэтэрбит наада, ат үрдүттэн оҕунан ытыы баар буолуоҕа. Дугуйдаан Винокуров саҥа көрүҥнэри киллэриигэ үлэлэһэ сылдьар, интэриэһинэй буолуоҕа. «Спид Стар» диэн уус-уран киинэ сэҥээриини үөскэттэ, ыччаттарбыт ипподромҥа кэлэ үөрэниэхтэрэ, акка сыстыахтара. Жокей үлэтин тулуйар киһи тулуйар. Фанат, акка чугас дьон бааллар. Федерация үлэтэ тэтимнэнэн, улаханнык сайынна. Айсен Николаев, Леонид Владимиров уһуннук уонна көдьүүстээхтик салайбыттара. Инники өттүгэр чулуу дьоммутун, спонсордар, меценаттар ат сүүрдүүтүгэр баар буолалларыгар ыҥырыам этэ».

Ат сүүрдүүтүн федарацията, көҕүлээччилэр, өйөөччүлэр күүстэрин түмэн хамсатыылаах дьаһаллары ыыталлар, дьону-сэргэни астыннараллар, сайдыыны түстүүллэр.