Ат үрдүттэн оҕунан ытыы — кэскиллээх көрүҥ

Саха төрүт күрэс көрүҥнэрэ улам кэҥээн, сайдан иһэллэр. Онуоха биирдиилээн көҕүлүүр дьон иннибит диэки хардыылыыр кэскилбитин түстүүллэр, балысхан хамсааһыны таһаараллар. Олор истэригэр атынан сүүрдэн иһэн оҕунан ытыы саҥа көрүҥэ маҥнайгы хардыыларын оҥорор.

«Үтүө дьыала» чэрчитинэн

Алтынньы ый 4-5 күннэрэ. Үс Хатыҥ ипподрома. Халтаҥнык таҥныбыт, үтүлүгэ суох киһи тоҥор, муннун уута сүүрэр, тымныы, онно эбиитин киһини курдаттыы үрэр сытыы хахсаат тыаллаах күн-дьыл чаҕыппата. Балачча элбэх массыына кэлэн, үгүс көрөөччү  тоҕуоруста. Ат үрдүттэн оҕунан ытыыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин  1-кы Кубогар кимнээх, хайдах күрэхтэһэллэрин сэҥээрээччилэр бааллара сэргэхситиини үөскэттэ.

Күөн күрэс түһүлгэтигэр динамик нөҥүө дьиэрэйэр ырыалар, чэбдик олоххо ыҥырар-угуйар көй салгыҥҥа тэлибириир былаахтар, баннердар, дьэрэкээн оҥоһуулаах киэргэллэр, сылаас аһылык, оттуллубут балааккалар – кичэллээх тэрээһин көстүүлэринэн буоллулар. Онуоха дьүөрэлии көхтөөх кэпсэтии-ипсэтии, дьон үөрүүтэ-көтүүтэ, өрө көтөҕүллүүтэ бырааһынньыктыы быһыыны-майгыны үөскэттилэр.

Ат үрдүттэн оҕунан ытыыга Федерацията былырыын сэтинньи ыйга тэриллибитэ. Федерация салайааччыта Алексей Дмитриевич Петров эрчимнээхтик кэлэр-барар, сэлэһэр. 2003 сылтан “Үтүө дьыаланы” тохтоло суох салайар. И.В. Бочкарев, И.С. Емельянов саҕалаабыт үлэлэрин дьоһуннаахтык салгыыр. Сир ахсын тутуу бөҕө ыытыллар. Итэҕэли толорон, аны бу саха төрүт көрүҥүн моой-арҕас  ылан сыл иһигэр кэккэ хамсатыылаах дьаһаллары ыытан эрэр. Олортон улаханнара, боччумнаахтара – Сахабыт сирин күрэсчиттэрэ Монголияҕа “Азия оонньууларыгар” кыттыыны ыллылар. Гаврил Александров боруонса мэтээли ылан, бу төрүт күрэс көрүҥэ кэскиллээҕин итэҕэттэ, барыбытын астыннарда. Бу сайын Тааттаҕа буолан ааспыт “Манчаары оонньууларыгар” көрдөрүүлээх күрэхтэһии тэриллибитэ. 2029 с. Хаҥаласка буолар “Манчаары оонньууларын” бырагырааматыгар киллэриллиэх курдук. Эрчиллэр-бэлэмнэнэр база баар буолла. Саха сылгыларынан анаан-минээн дьарыктаналлар. Кэккэ улуустар эмиэ ылсан эрэллэр. Онон, түбүк, үлэ элбэх. 

Көҕүлээһиннэр

Сытыы-хотуу дьонноох Федерация чопчу хайысхалаах дьаһаллары ыытар.

Ат үрдүттэн оҕунан ытыыны аан бастаан көҕүлээбит, күрэхтэһии сүрүн судьуйата Петр Петрович Неустроев:

– 2019 сыллаахха Башкирияҕа ат үрдүттэн оҕунан ытыы күрэхтэһиитэ буоларын истибитим. Уфаҕа тиийбитим. Саха Өрөспүүбүлүкэтин оҕунан ытыыга сүрүн тренерэ Борис Борисович Олесовка гимнастическай “козел” үрдүттэн оҕунан ытыыга эрчиллибитим. Ат үрдүттэн оҕунан ытыыга сахалар дьарыктаныахтарын сөп эбит диэн, биһирээн аҕай кэлбитим. Ат уонна ох саа биһиэхэ сахаларга хааммытыгар баар эбит. Ат үрдүгэр ох саалаах таҕыстаххына, бэйэҕин олох атыннык сананаҕын. Онтон Калмыкияҕа маастар-кылааска үөрэнэ барбытым. Нэдиэлэ курдук дьарыктанан баран, “Тюльпан” диэн бэстибээлгэ, ыһыах курдук тэрийбит күрэхтэһиилэригэр кыттыбытым уонна бастакы миэстэни ыллым. Бэйэм да соһуйдум. Санаам күүһүрэн, хас да маастар-кылааска сырыттым. Итинтэн тэтиннэрэн манна хамсааһыннар саҕаланнылар. Александр Васильевич Наумовтыын кэпсэтэммит, федерацията тэрийиэххэ диэн буолла. Бэрэсидьиэнинэн “2000 Үтүө дьыала” салайааччыта Алексей Дмитриевич Петров, толорооччу дириэктэринэн Сардаана Константиновна Жиркова тылбытын ылынаннар, үлэлээн-хамсаан бардылар. Алексей Дмитриевич үлэтэ күөстүү оргуйда. Сүрдээх үлэһит киһини буламмыт, хотуттан Шаддат диэн аты тиэйэн аҕалан эҥин, үлэ бөҕөтүн көрдүбүт. Кулаачык диэн Үөһээ Бүлүүттэн эмиэ биир аттанныбыт. Дьиҥинэн, биһиги, сахалар, маннык саха атынан күрэхтэһэрбит үчүгэй буолуо этэ. Сахалар таҥарабыт – ат, Дьөһөгөй буоллаҕа дии. Сылгыбыт элбэх. Онон бу төрүт көрүҥ сайдан барыа диэн эрэнэбит. Бу бастакы күрэхтэһиибитин тэрийдибит. Монголияҕа баран “Монгольскай маршрукка” бастетбол мээчиктэрин курдук мишеннэри Гаврил Александровпут бэркэ ытыалаан миэстэлэстэ. Ат үрдүгэр дьарыктанар киһи сөҕө көрөр циркачтары кыайталаата. Ити элбэҕи этэр. Онон Гаврилбыт биһигини кынаттаата, улахан махталлаахпыт. Икки аппытыгар дьарыктанан-дьарыктанан бараммыт, баҕалаахтарга бу күрэхтэһиини тэрийдибит. Маннык күрэхтэһиилэри өссө тэрийиэхпит. Үлэбит-хамнаспыт элбэх. Бу көрүҥү сайыннарар кыахха киирдибит.

Сардаана Константиновна  Жиркова – федерация толорооччу дириэктэрэ:

– Биһиги көрүҥмүт Монголияҕа буолбут “Азия оонньууларыгар” ситиһиилэнэммит, сөргүтүүнү ылла. Өрөспүүбүлүкэҕэ Федерация тэрээһинигэр, сүһүөҕэр туруутугар Арассыыйа ат спордугар Федерациятын  бэрэсидьиэнэ, аан дойду чөмпүйүөнэ Сергей Александрович Одиноков өйөбүлэ улахан. “Манчаары оонньууларыгар” кэлэ сылдьан Саха сиригэр сайдар кыахтаах көрүҥү ылсыбыккыт диэн барбыта. Сибээспитин тутабыт. Эһиил Кэбээйигэ буолар “Олонхо ыһыаҕар” бэлэмнэнии үлэтин ыытыахпыт. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Васильевич Местников  2029 с. Манчаарыга киириэн сөп диэн эппитэ. Онон сүрүн сыалбыт –  “Манчаары оонньуулара”. Саха атын уонна оҕунан ытыыны сайыннарыахпыт. Сылы кыайбат кылгас кэм иһигэр үлэбит түмүктээх буолла. Амма, Таатта, Чурапчы, Нам, Томпо улуустара ылсаннар, дьарыктарын саҕалаатылар. Иннокентий Иннокентьевич Готовцев ректордаах Чурапчытааҕы спорт института идэни үрдэтэр Бүтүн Арассыыйатааҕы куурустары ыытта. Арассыыйа үрдүнэн аан бастаан ыытыллыбыт дьаһал.  Дойду үрдүнэн 32 устудьуон ат үрдүттэн оҕунан ытыы сэртипикээттэрин ыллыбыт. Мин ЧГИФКиС 3-с кууруһугар үөрэнэбин. Ат үрдүттэн оҕунан ытыы көрүҥүн сайыннарарга кэккэ былааннардаахпыт. Агро хайысхалаах оскуолалары кытта үлэлиэхпит. Төрүт көрүҥмүтүн үүнэр көлүөнэҕэ тиэрдиэхпит. Туолан иһиэҕэ. Кыһыннары төгүрүк сыл дьарыктанабыт. Ох сааны түргэнник ииттэргэ дьоҕуру сайыннарыахпыт. Холобур, сылгыһыттар ох сааҕа оноҕосторунан түргэнник иитиини баһылыахтаахтар. Аан дойду таһымыгар киирсиэххэ сөп диэн көрөн кэллибит. Эһиил Кыргызстаҥҥа күрэхтэһиигэ кыттыахпыт. Календарнай былааммытыгар баар. Билигин икки саха аттаахпыт. Үһүс аппытын Чурапчыттан аҕалыахтаахпыт. База тута сылдьабыт, туризм уонна ат спордун сайыннарыахпыт.

Маҥнайгы ситиһии суолтата

Гаврил Александров – “Азия оонньууларын” боруонса медалиһа:

– Амма Өнньүөһүгэр урбаанньыттыыбын. Оҕунан ытыынан быйыл муус устар ыйтан дьарыктаммытым. Акка оҕо эрдэхпиттэн сыһыаннаахпын. Ат үрдүттэн оҕунан ытыынан нэдиэлэ курдук дьарыктанан баран, “Манчаары оонньууларыгар” кыттыбытым. Онтон Монголияҕа “Азия оонньууларыгар” күрэхтэспитим. Сөбүлээтим. Онно 10 саастаах оҕолор дьарыктаналлар.  Ат элбэҕи быһаарар, көрдөрүү аттан тутулуктаах. Түргэн, нэксиэтэ суох, быраҕаттаабат ат үчүгэй. Бытаан акка бириэмэҕэр тиийбэккин. 90 миэтэрэ усталаах сири ох сааҕынан сыалларгын табыталаан, 14 сөк. иһинэн түмүктүөхтээххин. Бириэмэҕин аһары бардаххына, сөкүүндэтигэр биирдии очукуо көҕүрээн иһэр. Түргэнник түмүктээтэххинэ, сөкүүндэтин аайы очукуо эбиллэр. Умсугутуулаах, үчүгэй көрүҥ. Миигин “Манчаары” чөмпүйүөнэ Николай Эверстов уонна тириэньэрбит Петр Петрович Неустроев  үөрэппиттэрэ. Син эмиэ атын спорт көрүҥнэрин курдук табыллардаах-табыллыбаттаах. Үчүгэйдик хомуллан күрэхтэстэххинэ, кыайыаххын сөп. Дьарык быһаарар. Аккыттан улахан тутулуктаах. Билигин оҕолору уһуйар, дьарыктыыр баҕа санаалаахпын. “Манчаарыга” бэлэмнэниэм.

Күрэхтэһиилэр түмүктэрэ

Саха боотура, ат баайааччы, панкратиоҥҥа норуоттар икки ардыларынааҕы турнирдар уонна Арассыыйа Кубогын кыайыылааҕа, эр санаалаах Тулагыттан норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах спорт маастара Герман Янков чемпионат иннинэ “Азия оонньууларын” призеругар Гаврил Александровка “Киирсэргэ бэлэммин!” диэн ыҥырыыта интэриниэт ситимнэригэр киэҥник тарҕанан сэҥээриини, күрэхтэһиини сытыырҕаппыта, күүрээни  үөскэппитэ кэрэхсэбиллээх.

Өрөспүүбүлүкэ 1-кы чемпионатыгар эр дьоҥҥо уонна дьахталларга икки көрүҥҥэ күрэхтэһиилэргэ Гаврил Александров (Амма), Николай Эверстов (Томпо), Евгения Новикова (АГАТУ-“Импульс” спорткулууп) кыайыыны ситистилэр. Ярослав Ненартович (АГАТУ-“Импульс” спорткулууп), Николай Петров (Үөһээ-Бүлүү), Мария Камашева (АГАТУ), Сардаана Жиркова (Тулагы) бириистээх миэстэлэргэ тигистилэр. 

База баар буолла

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин уонна Нам улууһун дьаһалтатын өйөбүллэринэн уонна көмөлөрүнэн сир бэриллэн, туризм-спорт базата тутулунна. Үөрүүлээх аһыллыытыгар уонна сэргэ туруоруутун  сиэригэр-туомугар миниистир Артем Александрович Александров, улуус баһылыга Юрий Иннокентьевич Слепцов, Үөдэй нэһилиэгин баһылыга Иван Васильевич Гаврильев эҕэрдэлээтилэр, алгыстарын анаатылар. 

Сыал-сорук

Федерация бэрэсидьиэнэ Алексей Дмитриевич Петров тустаах сүрүн үлэтин “2000 Үтүө дьыала” сүнньүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ оҥорбута, оҥоро сылдьара үгүс. Ат үрдүттэн оҕунан ытыы суолтатыгар уонна сайыннарыыга санааларын кытта үллэһиннэ:

– Сахаларга сөп түбэһэр төрүт көрүҥмүтүн  сайыннарарга үлэлэһэбит. Олонхо эпоһыгар, номохторго суруллубут көрүҥ. 2024 сыл сэтинньи ыйыгар регистрацияламмыппыт. Аттардаахпыт. Эбии ылаттыахпыт. Баҕалаах дьону эрчийэн, дьарыктаан эрэбит. Өрөспүүбүлүкэбит салалтата өйөөтө. Тааттаҕа “Манчаарыга” көрдөрбүппүт. Спортсменнарбыт ситиһиилэрэ үчүгэй. РФ ат спордугар Федерациятын бэрэсидьиэнэ Сергей Одиноков кэлэн, үчүгэй сыана биэрбитэ. Аты “чувствуйдууллар” диэбитэ. Бириис аҕалан, эрэл санаа үөскэппитэ. Ат түбүгү эрэйэр, күннэтэ көрүөххэ-истиэххэ, аһатыахха, уулатыахха наада. Сомоҕолоһон, ити уустуктары аастыбыт. Бэйэбит бас билэр сирдэнэн, дьиэлэнэн-уоттанан, эрчиллэр-бэлэмнэнэр базаланан, сүргэбит сүрдээҕин көтөҕүлүннэ. Эһиилгэ диэри дьону, спортсменнары көрсөр, Сахабыт сирин ааттатар кыахтаныахпыт. Көрдөрүүлэрбит тупсан иһиэхтэрэ.

Саҥа тэриллэн үлэлээн эрэр Федерация кэскилэ киэҥ. Инники былааннарыгар 2029 сыллаахха Хаҥалас улууһугар буолар “Манчаары оонньууларын” быгарырааматыгар киирэригэр уонна эһиил Кэбээйигэ ыытыллар “Олоҥхо ыһыаҕар” кыттыыны ыларга үтүмэн үлэ бара турар. Бэртээхэй эрчиллэр-бэлэмнэнэр базаланнылар, онон анаан-минээн дьарыктаныахтара, маастарыстыбаларын үрдэтиэхтэрэ. Ситиһии тосхойдун!

Хаартыскаларынан ааптар хааччыйда