Артемий Афанасьев: «Оччолорго сампаан үс арааһа атыыланара»

Бүгүҥҥү ыалдьытым – Реас Кулаковскайга үөрэммит, Саха сиригэр бастакынан «Оскуола-производство-үрдүк үөрэх» бачыымы тэрийсибит, хоту дойдуга аһаҕас халлаан анныгар бассейн оҥотторбут, бороболуохата суох төлөпүөн сибээһин олохтоспут, Совмиҥҥа киирэн «уотунан барар подвесной тимир суол» бырайыагын көрдөрөн, «улуу фантазер эбиккин» дэттэрбит – Артемий Викторович Афанасьев.

Ыалдьыппар тылы биэриэх иннинэ, ааҕааччыларбар кини туһунан кылгастык билиһиннэрдэххэ: Артемий Викторович 74 саастаах,  Дьокуускай Саталыгар олорор, Харбалаах бочуоттаах олохтооҕо, үлэ бэтэрээнэ, пятилетка байыаһа, хомсомуол обкомун, Киин Кэмитиэтин  бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыт, о.д.а. үгүс элбэх билиниини, ситиһиини ылбыт, бочуот дуоскатыгар хаста да тахсыбыт, хас да соцкуоталаһыы кыайыылааҕа. Билигин сарсыарда аайы куйаар ситиминэн бар дьоҥҥо хомоҕой тыллаах хоһооннорун бэлэхтиир, онон үгүс киһи махталын, тапталын ылар. 

Бэйэм туспунан

1950 сыллаахха Таатта улууһун Орто Амма нэһилиэгэр, Төҥүттэ алааһыгар иккис оҕонон күн сирин көрбүтүм, бииргэ төрөөбүт сэттиэбит. Ийэм Васильева Татьяна Артемьевна, бэтэринээр үөрэхтээх, аҕам Афанасьев Виктор Куприянович, идэтинэн агроном этэ.

Дьонум наар холкуоска үлэлээбиттэрэ. Ийэм сааһыран, кэлин, 70-с сыллартан, оскуолаҕа, оҕо саадыгар көспүтэ.

1958 сыллаахха нулевой кылааска үөрэнэ киирбитим. Бастакы учууталым Реас Алексеевич Кулаковскай этэ. Кини иккис  кылааска диэри үөрэппитэ. 3-4 кылаастарга Петр Гаврильевич Колотинскай ылбыта. Кини кэлин «Таатта» сопхуоска рабочкомунан үлэлээбитэ. Ахсыс кылааска диэри хаачыстыбаҕа үөрэммитим, 9-с кылааска Ытык-Күөлгэ интэринээккэ олорон үөрэммитим, оҕо олус элбэҕэ, кыараҕас сиртэн киирбит оҕо соһуйан да буолуо, дьоммун да ахтан буолуо, үөрэхпэр мөлтөөн хаалбытым, тохсуһу нэһиилэ ортонон бүтэрбитим. Онтон онус кылааһы Харбалаахха бүтэрбитим, онно саҥа оскуола аһыллыбыта, онон, дойдубутугар көһөн, Чымынаайы, Чычымах оҕолоро буолан үөрэммиппит.

Оскуолаҕа киириэхпэр диэри наар учаастагынан көһөн олорбуппут. Аҕам биригэдьиир, агроном буолан, хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт курдук этэ. Ийэм бэтэринээр буолан учаастакка кыстыыр этибит, бөһүөлэккэ буолбатах. Мин куруук ийэбин кытта сылдьыһабын, арахсыбаппын, кыралар бөһүөлэккэ эбэлэрин кытта олороллоро. Миигин арыый улахан диэн илдьэ сылдьара дуу,  оскуолаҕа киириэхпэр диэри ийэбин батыспытым. Онтон 1958 сыллаахха бөһүөлэккэ көһөн кэлбиппит, онно дьэ бары мустан бииргэ олорбуппут. Ийэм 85 сааһыгар, аҕам 87 сааһыгар бу олохтон барбыттара.

Дьонум үлэҕэ ииппиттэрэ

Ийэм өттүттэн ордук иитиини ылбыппын дии саныыбын, тоҕо диэтэххэ кыра эрдэхпиттэн ийэбэр көмөлөһөн, оскуолаҕа киириэхпиттэн оһох оттуута, муус, мас үлэтэ, үһүс кылаастан мас эрбээһинэ, хайытыыта. Ынахтаах этибит, куурусса, сибиинньэ иитэрбит. Хотоҥҥо иккис кылаастан сылдьыбытым, ньирэй эмтэрэн, саах күрдьэн, төрдүс кылаастан балбаах оҥорор буолбутум. Ас эрэ астаабат этим.

Аҕабыт агроном буолан тэлгэһэбитигэр хортуоппуй бөҕөтүн олордор этэ. Ону таһынан парникка оҕурсу, моркуоп, турнепс эҥин баара. Сайыны быһа ол үлэтэ, сыыс ыраастааһына, уу кутуута. 60 куулга тиийэ хортуоппуй хостуур этибит. Ыалларбыт тоҕо эрэ олордоллорун өйдөөбөппүн. Инньэ гынан ыалларбытыгар бэрсэбит, элбэх оҕолоох аймахтарбытыгар эмиэ иккилии-үстүү куулу күһүн таратайканан бырааппыныын таһар этибит. Онон төрөппүттэрим үлэҕэ үөрэтэн, сыһыаран, ханна да сырыттарбын дьоҥҥо сирдэрбэккэ үлэһит киһи буолан тахсарбар кинилэр үтүөлэрэ улахан диибин. Оччотооҕу оҕо барыта да дьиэ ис-тас үлэтигэр улахан сарыйыыта суох сылдьара, күннээҕи түбүгүн, эбээһинэһин курдук ылынара. 

Оҕо саас ахтылҕана

Оҕо-оҕо курдук оонньоон бөҕө буоллаҕа, сылгы сааҕынан, хаарынан сэриилэһэн, күҥҥүн билбэккэ атаараҕын, ол быыһыгар дьиэҥ үлэтин умнубаккын, күннээҕи сорудаххын барытын өйдүү сылдьаҕын. Ол саҕана маҕаһыыҥҥа моҕотой уонна күтэр тириитин туталлар этэ, харчыга. Инньэ гынан оҕолор бары моҕотойу уонна күтэри бултаан, тириитин хатаран туттаран, кэмпиэт, арагаайка эрэһиинэтэ, халбаһы эҥин атыылаһарбыт.

Сайыҥҥы кэмҥэ оскуола оҕотун наар оҕуруокка үлэлэтэллэр этэ. Чычымахха Ким Ылдьаа диэн кэриэй баара. Кини салалтатынан үлэлиирбит, аҕам агроном буолан буолунай хаппыыстаны эҥин үүннэрэллэрэ. Обургу оҕолор хаппыыстаҕа, моркуопка үлэлиирбит, хастыы да гааны ыһаллара. Аны парниктарга оҕурсу эҥин үүннэрэллэрэ. Хаппыыстаҕа уу кутабыт, барытын илиинэн таһабыт, уубутун чугаһатаарыбыт, биологияны, химияны үөрэтэр учууталбыт Иван Петровия Федоров оҕолорунан ханааба хастарбыта. Биһигини кытта үрдүкү кылаас кыргыттара үлэлииллэр. Бары туһунан дэлээнэлээхпит, түөртүү кирээдэни көрөбүт-истэбит, уу кутабыт. Сайыны быһа үлэлээн күһүөрү көрдөхпүтүнэ, арай биһиги, уолаттар, кирээдэлэрбит хаппыысталара кыргыттар киэннэриттэн кыра буолар. Кыһыйабыт, абарабыт аҕай. Онон кыргыттар хаппыысталарын сэбирдэхтэрин арыйан, быһахтаах кэлэн ортотунан быһан хачаанын сиибит, ол кэннэ дьэ мөҕүллэбит да, кырбанабыт да. Кэнники санаан күлсэбит, «балыыҥка дьон этигит» дииллэр. Алтыс кылаас кэннэ хортуоппуйга үлэлээбиппит, оҕуһунан көмтөрөллөр этэ, үс улахан бааһына баара, алта оҕуһунан 12 оҕо сайыны быһа иккитэ-үстэ көмөбүт, онтон кирпииччэ үктээһинэ эҥин, сэттистэн окко сылдьыбытым, оҕус сиэтээччинэн, от мустарааччынан.

Аармыйа, үөрэх, үлэ

Оскуолабын бүтэрээт аармыйаҕа барбытым, ЗабВО сулууспалаабытым, ОМО (отдельный медицинский отряд) диэн чааска, полевой госпитальга сылдьыбытым, хирургияҕа санитарынан үлэлээбитим. Манна Саха сириттэн 15 уолу хомуйан ылбыттара. Биһиги иннинэ үс саха уола сулууспалыы сылдьар этэ. Кинилэр бэрээдэктээх, үлэһит буоланнар, бэйэлэрин чиэстээхтик көрдөрөннөр, хамандыыр эпиһиэри ыытан, ол кэлэн «Маяктан» стройдаталаан, докумуоммутун көрөн, хомуйан, талан илдьэ барбыта. Миигин кытары сылдьыбыт уолаттарбыттан Афанасий Харлампьевич Саватеев билигин Москваҕа үлэлиир, хирург-быраас, манна өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһаҕа кылаабынай быраас солбуйааччытынан үлэлээбитэ. Демьян Халыев диэн уолбут үйэтин тухары харах бырааһа. Май Прокопьевич Емельянов, Ньурба уола, милииссийэ полковнига, суруйааччы, хас да кинигэлээх этэ,  билигин суох.

Аармыйа кэнниттэн дойдубар кэлэн сопхуоска үлэлээбитим, онтон направление биэрэн салайар каадырдары үөрэтэр оскуолаҕа, РК диэн ааттанар, зоотехникка үөрэммитим. Дьонум туйахтарын хатаран, тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үлэлиир санаалаах этим. Үс сыл курдук үөрэммитим. Үөрэхпин бүтэрэн дойдубар кэлбитим кэннэ сопхуоска босхоломмут хомсомуол тэрилтэтин сэкирэтээринэн быыбардаабыттара, бастаан хонтуораҕа каадыр инспекторын көмөлөһөөччүтүнэн үлэлии сылдьыбытым, онтон парткомнар мин кандидатурабын туруорбуттара. Оччолорго «Таатта» сопхуос этибит. Онно алта нэһилиэк киирэрэ: Кыйы, Чычымах, Чөркөөх, Дьохсоҕон, Чымнаайы, Харбалаах, 400-тэн тахса оробуочай хомсомуол чилиэннээх этим. Бары ыанньыксыттар, суоппардар, тырахтарыыстар, оробуочай кылаас. Онно түөрт сыл курдук үлэлээбитим.

Ырыаҕа ылланар, хоһооҥҥо хоһуллар күүрээннээх үлэ диэн онно буоллаҕа. Оччотооҕу хомсомуоллар, ыччат барыга бары көхтөөх, олус актыыбынай. Спорт, уус-уран самодеятельность буоллун, агитбиригээдэлэри, социалистическай куоталаһыыны тэрийии, үлэбит оргуйан олорор. Биһиги сопхуос спорка барытыгар оройуоҥҥа кыайар этибит, кэнсиэр, бэстибээл, куонкурустар буоллун, инники күөҥҥэ сылдьарбыт. «Амгинка» диэн агитбиригээдэ тэрийбиппит, онтубут Бүтүн Сойуустааҕы куонкуруска лауреат буолбута, Бурятиянан эҥин кэнсиэрдээн кэлбиттэрэ.

Харбалааҕы тутуспутум

Уйбаан Васильевич Николаев-Бытык Уйбаан диэн дириэктэрдээх этибит, сүрдээх прогрессивнай өйдөөх-санаалаах, ырааҕы ыраҥалыыр толкуйдаах киһи этэ. Аҕам табаарыһа, Ньурба киһитэ, идэтинэн эмиэ агроном, Москваҕа «Тимирязовканы» бүтэрбит киһи, аҕабыныын бииргэ бааһыналары кэрийэллэрэ. Кини Харбалааҕы туттарбыта, 1963 сыллаахха тутан саҕалаабыттара, мин 1964 сыл сайыны быһа пилорамаҕа үлэлээбитим, 14 саастаахпар, инньэ гынан бастакы тутааччылар ахсааннарыгар киирэбин.

«Оскуола-производство-үрдүк үөрэх» – биһиги бачыыммыт

3 000-лаах кирбиини ыларга «Оскуола-производство-үрдүк үөрэх» диэн оскуола кэнниттэн икки сыл үлэлиир бырагыраама баар буола сылдьыбыта. Ити дириэктэрбит Уйбаан Николаев көтөхпүт бачыыма этэ. Икки орто оскуолалаах этибит, ол оҕолору барыларын бастаан сопхуоска үлэлэтэбит, онтон путевка биэрэн араас идэҕэ үөрэххэ ыытабыт. Онон бу кирбиини аан бастаан биһиги, таатталар, толкуйдаабыппыт. Биир фуражнай ынахтан үс тыһыынча лиитэрэ үүтү ыырга диэн этэ. Отделениены кэрийэ сылдьан үлэһиттэри көрдүүбүт, «ээх» диэбит оҕолорго үчүгэй ынахтары туттаран, аһылыгын, комбикорму биэрэн, салгыы биир ынахтан 5 000 л үүтү ыыр сорудахтаналлар. Мин хомсомуолларбын дьаһайабын, кими ытатан, кими кэмитиэккэ көрөн, сорохтор бэйэлэрэ тылланаллар. Дайбаҥныыраба Ольга диэн кыыһы кэмитиэккэ көрөбүт, хомсомуол киэнигэр. Маннык бачыымы өйөөҥҥүн биэс сыл ыанньыксыттыы хаалаҕын диэн, онно ытыыр буоллаҕа, үөрэнэ барыам этэ диир. Бачыымы толороҕун да сабаас,  аҕата сэрии бэтэрээнэ, хомуньуус, аҕаҥ чиэһин түһэн биэрээри гынаҕын дуо диэн тылын ылбыппыт. Кэлин Ольга Петровна Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата, уордьаннаах ыанньыксыт буолбута, кэлин атын үлэҕэ көспүтэ. Миронова Дария Петровнаны Дьохсоҕонтон ылбыппыт, кини ытаабатаҕа гынан баран, син сөбүлэспитэ. Хаалан, эмиэ уордьан, мэтээл толору. Дьокутаат, үйэтин тухары ыанньыксыт. Протопопова Капиталина Константиновна диэн куоракка төрөөбүт, улааппыт, саха гынан баран нуууччалыы саҥарар кыыс кийиит буолан кэлбитэ. Пиэрмэҕэ үлэ элбэх буоллаҕа, саҥа ыанньыксыттаан эрэр эбит, Чымынаайыга баар, онно ким да сөбүлэспэтэ, онуоха биһиги Капиталинаны хаайабыт буоллаҕа, биэс сылга пятилетка устатыгар бу бачыымы өйөөн үлэлээ диэн. Эмиэ ытыыр, кэргэнэ тырахтарыыс, ээҕин ыллыбыт, уураахтаан кэбистибит. Ол кыыспыт дьокутаат диэн, уордьан диэн, оройуон биир биллэр киһитэ буолла. Кэнники көрүстэхпинэ, олоҕум дьылҕатын быһаарбыккыт диэн күлэр этэ. Ол түмүгэр үүт бөҕөтө ыаннаҕа дии, ыччат комсомольскай пиэрмэлэрэ бары 2000-лаах кирбиини ылбыттара.

Кэргэммин общага танцытыттан булбутум

Кэргэним Оконешникова Зинаида Алексеевналыын, университекка биология, химия учууталын идэтигэр үөрэнэ сырыттаҕына, көрсүбүппүт, устудьуоннуу сылдьан 1973 сыллаахха ыал буолбуппут.

Өктөөп бырааһынньыгын танцытыгар общагаларынан сылдьар этибит. Сахалар, уопсайынан, общагалары кэрийэн танцылыырбыт, куораттар пааркаҕа эҥин киллэрбэттэр, уулуссаҕа, оптуобуска да туораталлар этэ. Онон, кырбана барыахпыт дуо, бэйэ-бэйэбитин кытта общага үҥкүүтүгэр, бырааһынньыктарга көрсөбүт, билсэбит.  Ол сылдьан Зинаидабын көрсүбүтүм. Кэргэним Орто Халыма Кульдино диэн сэлиэнньэтиттэн төрүттээх.

Үөрэхпитин бүтэрэн, ыал буолан мин дойдубар Харбалаахха кэлбиппит, икки уолбутун оҕоломмуппут, Зинаидам оскуолаҕа учууталлаабыта, онтон ыарытыйар буолан барбыта, дэлби ырбыта. Онно-манна көрдөрө сатаабыппыт, онтон куоракка киирэн, биир эдэр быраас, саха уола: «Арааһа, климаттыыр быһыылааххын, аскын суохтууруҥ буолуо, дойдугар олорон көр», – диэн сүбэлээбитэ. Кырдьык, онно тиийээт, үчүгэй буолбута. Кэргэним, оҕолорум тустарыгар барыстаҕым дии. Биллэн турар, уол оҕо, эр киһи дойдутун, дьонун-сэргэтин, үлэтин-хамнаһын быраҕан барара ыарахаттардаах этэ, тустаахха. Онон толкуй, сүбэлэһии бөҕөтө буолбуппут, хайдах гынабыт диэн. Ийэм муударайдык эппитэ: «Дьоҥҥун харыстаа, бар», – диэн.

Саҥа сиргэ сүрэхтэнии

1978 сыл күһүн тиийдибит. Мин ол иннинэ күтүөт буолан баран биирдэ сылдьыбыттаахпын.

Лобуйа диэн бөһүөлэк баар этэ, онно СПТУ-лаах, өссө байыаннай чаас баара. Иккиэн СПТУ-га үлэҕэ киирдибит. Анараа бары нууччалыы саҥараллар, уһуйаан эмиэ нууччалыы, уолаттарбыт буккуллан-тэккиллэн, биир кыһын иһигэр нууччалыы саҥарар буолбуттара. Дьиэҕэ бэйэбит икки ардыгар, оҕолорбутун кытта сахалыы кэпсэтэбит. Онтон СПТУ сабыллан хаалбыта, онон биир эрэ үөрэх дьыла үлэлээтибит. Онон 1979 сыллаахха райкомнар  Арҕахтаахха ыыппыттара. Кэргэммэр учуутал миэстэтэ баар диэн, миигин – сопхуоска рабочкомунан. Бээ, онно быыбардаабыттара эҥин. Инньэ гынан «Алаһыай» сопхуоска рабочком буолан хаалбытым, балтараа сыл үлэлээбитим. Сопхуоспут аатыран барар, көһөрүллэ сылдьар Кыһыл Знамяны ылабыт, соцкуоталаһыыга өрөспүүбүлүкэҕэ миэстэлэһэн, Сойууска эмиэ биллибиппит, сопхуоспут  дириэктэрэ Петр Николаевич Кондаков уордьан ылбыта.

Онтон Арҕахтаахха, Алаһыай отделениетыгар, управляющай буолбутум, ол кэннэ Алаһыай нэһилиэгин норуодунай дьокутааттарын исполкомун бэрэссэдэтээлинэн быыбардаммытым. Уруккунан, сэбиэт бэрэссэдээтэлэ буоллаҕым. Онно уон биир сыл курдук үлэлээбиппит. 1981 сылга кыыстаммыппыт.

Булка оҕо аҕатын кытта сылдьарын бопсубат этибит

Орто Халыма, биллэн турар, олус бултаах сир буоллаҕа, ол да буоллар мин көннөрү, аһара «азартаах» буолбатах этим, булт болдьоҕор эрэ сылдьарым, салайааччы буоларым да быһыытынан эппиэтинэһим, үлэм элбэх буоллаҕа.

Улахаммын бастакы кылаастан, аччыгыйдарбын эмиэ илдьэ барабын, балаакканан түһэбит, табаарыстарбын илдьэ барабын, быһатын эттэххэ, «тойоттор» буолан сылдьабыт. Оҕолорбун мин эрэ илдьэр этим, тоҕо оннугун билбэппин, кустуур сир тэрээһинэ миэнэ буолан эбитэ дуу, мончуугу, балаакканы эҥин мин дьаһайабын, булабын-талабын. Онон хаһаайын быраабын тута сылдьарым. Уолаттар оскуоланы бүтэрэн кэлиэхтэригэр диэри куска сылдьыбыттара, балыктаан эҥин, онон булт үөрүйэхтэрин барытын сатыыллар. Оччолорго оҕо дьонун кытта сааланарын боппоттор этэ, уолаттар да, кыыһым да саалаах этилэр.

Сэбиэттии олороммун, кэргэним 20-чэ сыл завуч, оҕолору төрөппүттэр үлэҕэ, толооҥҥо илдьэ сылдьалларын өйөөн, көҥүллээн, оскуола уолаттарын өссө булка сырыттыннар диэн эрдэ бүтэттэрэн, кус болдьоҕор ыытар этибит. Онно аҕаларын кытта баралларын көҥүллүүбүт, аҕалара оҕолоро баарыгар арыгылаабаттар, этиспэт, охсуспат буоллахтара. Уонча эр киһи баран арыгылаан охсуһуу, иирсээн, оһол да тахсара ханна барыай. Оҕолорун илдьэ бардахтарына туттуналлар, эппиэтинэс буоллаҕа, ол иһин мин үлэлээбит кэммэр оскуола оҕолорун куска илдьэ барыыны боппотохпут, хата, сэбиэт, оскуола өттүттэн өйүүр этибит, ол кэмҥэ биир да оһол, сааҕа да, ууга да дэҥ тахсыбатаҕа.

Бассейн туттаран үлэлэппитим

Хоту дойду дьоно сөтүөлээбэттэр, Алаһыай уута олус тымныы, ууга үөрүйэхтэрэ суох, онон тыыттан, оҥочоттон түстэхтэринэ, тута тимирбитинэн бараллар. Ууга түспүт киһи үксэ быыһаммат. Дьокуускайтан, дойду сиртэн тиийбит дьон, күтүөт эҥин, ууга дэҥнэммэттэр, оҕо эрдэхтэн ууга сылдьыбыт оҕо куттаммат эбит. Ол иһин, оҕолору сөтүөлэтээри, кулууп дириэктэрэ Винокуров Дмитрий Николаевич уонна худрук Сивцев Михаил Николаевич буолан бассейн оҥоруохха диэн буолла. Онтубутун бөһүөлэк ортотугар оҥорбуппут. Ол дойдуга кумах диэн суох, барыта туой буор. Онон Халыматтан, 140 килэмиэтирдээх сиртэн, массыынанан кумах тиэйтэрэн аҕалтардыбыт, куттардыбыт уонна носуоһунан уу хачайдаан, 30-40 см дириҥнээх оҥорон детсад оҕолорун сөтүөлэтэбит, ууттан куттамматыннар, үөрэнниннэр диэн. Онтубут кыһынын каток буолар, 15 миэтэрэ уһуннаах, биэс миэтэрэ кэтиттээх – 15х5 диэн.

Киртийдэҕинэ, кыраанын аһаммыт, уутун түһэрэн кэбиһэбит, уларытабыт. Инньэ гынан кулууп таһыгар сирбит сытыйан, ирэн барда, булуус дойду буоллаҕа. Бөһүөлэги сытытан, ууга барыыһыбыт диэн тохтотон кэбистибит, түгэҕэ рубероид, салапаан, истиэнэтэ хаптаһын этэ, аллараата син биир быыһылыыр. Онон кырдьаҕастар куһаҕан дьыаланы оҥордугут диэн бассейммыт үлэтэ тохтообута. Икки сайын турбута, оҕолор үөрүүлэрэ муҥура суох этэ, чычаас, түгэҕэ кумах буолан, күннэри-түүннэри сылаас турар, аны онно сайынын күн киирбэт. Онон, оччотооҕу оҕолор билигин да ол бассейны өйдүүллэрэ буолуо.

1982 сылга саҥа дьылга муус оҥоһуктары оҥоттордум, антах муус миэтирэ халыҥнаах, хонтуора, бүддьүөт тэрилтэтин үлэһиттэрин,  отучча эр киһини таһааран, биэс-алта кубтаах муустары тыраахтарынан состорон, кулууп, оскуола утарыта тураллар этэ, ол иннигэр муустары тартаран, Моруос Оҕонньор, Хаарчаана, эһэ, оҕус оҥоһуктары оҥорбуппут, кыылларбыт уп-улахаттар, дьиҥнээх мээрэйдэринэн. Беляев Коля диэн электрик уол иһирдьэ лаампалары оҥортообута, киэһэ хараҥаҕа сырдаан олорор буолбута. Ол саҕана бу диэки муус оҥоһуктарынан дьарыктамматтар быһыылаах этэ. Онон, олохтоохторго эмиэ үөрүү бэлэхтээн турабыт.

Ат сүүрдүүтүн тэрийэр этибит, маҥнайгы тэрийээччинэн Тырылгин Анатолий Иванович этэ, Сыбаатайга аармыйаттан кэлбит уолу сэбиэт оҥорбуттара. Сылгыһыттар слеттарын ыытарбыт, ат сүүрдүүлээх, мунньахтаах улахан тэрээһин бөҕөтө буолара.

Рельсэ устун сүүрэр подвесной суол

Сазоновтар диэн ыал баара, бииргэ төрөөбүт биэс уол. Улахан убайдара Алексей Константинович, уон кылаас эрэ үөрэхтээх, аармыйаҕа сулууспалаабыт, сүрдээх мындыр, толкуйдаах, өйдөөх уол. Кини Ленскэйгэ, Бүлүүгэ, Зырянкаҕа «Орбита» станция киллэриитигэр эҥин үлэлээбитэ, бу станция нөҥүө тэлэбиисэр көрөллөрө. Алексей көҕүлээһининэн өссө стратосфернай радиолинейнай станциялары аҕалан, ол байыаннайдар киэннэрэ, анаан дьиэ туппуттара. Локаторынан долгуннары ыытаҕын, онон сопхуоспут дэриэбинэлэригэр бэйэ-бэйэбитин кытта төлөпүөнүнэн кэпсэтэр буолбуппут, ол улахан хамсааһын, сайдыы этэ. Түргэнник холбонор, сибээс чуолкай, саҥа үчүгэйдик иһиллэр, биһиги 80-с сылларга оннукка тиийбиппит.

Киниттэн быраат Николай Константинович Новосибирскайга инженер-компьютерщик үөрэҕин бүтэрэр, ол уол Космофизика институтугар үлэлиир, уоппускаҕа кэлэ сылдьан миэхэ этэр: «Сөмөлүөтүнэн көтөр эрэйэ бэрт, рельсэ устун салгыҥҥа ыйанан турар тимир суолла оҥоруохха, Японияҕа эҥин оннук баар. Уотунан барар, вагоннардаах эҥин гына», – диэбитин истээт, мин бырайыагын оҥорон аҕал диэтим. Уолум бэлэмнээбитин кэннэ онтубун туппутунан Совмиҥҥа аҕалан, оччолорго бэрэссэдээтэл Маркин диэн этэ, тиксэрэбин. Киһим, көрөн-истэн баран: «Уопсайынан, эн хантан кэллиҥ?» – диир. «Халыматтан», – диибин. «Улуу фантазер эбиккин, биһиэхэ кыаллыбат дьыала», – диэтэ. Онон хаарыаннаах дьыалам ол курдук хаалбыта, оҥоһуллубута буоллар, билигин рельсэбэй суолунан сылдьыа этибит.

Дьиэ кэргэним, олох-дьаһах туһунан

Улахан уол Александр үрдүк үөрэхтээх мэхээньик, иккис уол оһолго түбэһэн, 18 сааһыгар суох буолбута. Кыыһым Татьяна үрдүк үөрэхтээх биолог-эколог. Университекка лаборатория сэбиэдиссэйэ, сиэннэрдээхпит.

Кэргэмминиин билигин Саталга кыстыыбыт, куурусса иитэбит, саас, сайын оҕуруот олордон, онно уу кутуута, үүнээйибит элбэх. Дойдубутугар Харбалаахха сайылыы тахсабыт, Аммаҕа сөтүөлүүбүт, сир астыыбыт.

Билигин оҕолор олус сайдыылаахтар, билии-көрүү өттүнэн,  толкуйдара түргэнэ, сымсата, дьарыктара элбэҕэ, спорт көрүҥэр да сайыннылар. Ол да буоллар сороҕор киһи хомойор: оптуобуска миэстэ туран биэрбэттэр, кэпсэппэттэр, убаастабыл суох, бэйэмсэх буолууга иитиллибиттэр, бу билиҥҥи олох көрдөрүүтүгэр сөп эбитэ дуу, урукку иитии каноннарыгар сөп түбэспэт дии саныыбын. Киһи киһиэхэ истиҥ, аһаҕас буолуохтаах, үчүгэй иэйии барыта көстүөхтээх, өйдөнүллүөхтээх. Билигин дууһалара бүтэй, бэйэлэригэр хаатыйаланар курдуктар. Үһүс кылааска үөрэнэр сиэним үс сүүс табаарыстаахпын диир, мин 75-тээхпин да, оччо доҕорум суох.

Урукку олорбут олохпун сирбэппин да, аккаастаммаппын да, үчүгэйдик олорбуппут. 70-80 сс. Тааттаҕа ас үксэ толуон этэ дии, онтон Халымаҕа тиийбитим, маҕаһыын долбуурдара тобус-толору. «Колымторг» хааччыйар, халымалары барыларын. Аһыы утах туһунан эттэххэ, маҕаһыыннарыгар сампаан үс көрүҥэ кыһыннары, сайыннары турар, водка эмиэ үс көрүҥэ, кыһыл арыгыны аахпатаҕым даҕаны, голландскай сыр кыһыннары, сайыннары атыыланар, Вьетнам, Кытай дьаабылыката, куурусса сымыыта, хортуоппуй арааһа, халбаһыны киһи этэ да барбат, араас сорда барыта баар, эт кэнсиэрбэтэ, Болгария, Венгрия барыанньатын арааһа. Куруолук бэргэһэ ылаары Дьокуускайга ойоҕос тостор уочарата буолара, Орто Халымаҕа мутон саҕынньах арааһа мээнэ ыйанан турар, бараан тириитэ соннор, саһыл, норка саҕалаах буолунай. Көстүүм, дьахтар былаачыйата барбах эрэ ГДР, Польша, Чехия, атах таҥаһа барыта Чехия. Европаҕа баар барыта кэлэрэ, аны, манна кэллэххинэ, туох да суох. Сиппит сааспар үчүгэй хааччыллыылаах сиргэ сырыттаҕым дии, ас-таҥас барыта баар этэ, суох диир кыаҕым суох.

Сааһыран баран хоһоон суруйар буоллум. Хоһооннорум хомуурунньугунан биир кинигэлээхпин, үлэлээбит сопхуоһум туһунан кинигэ таһааттардым. Хоһооннорбун салгын куйаарынан сарсыарда аайы дьону уруйдуу-айхаллыы көтүтэбин.

«Киин куорат» хаһыат ааҕааччыларыгар алгыс тылбын аныыбын, дьоллоох олохтонуҥ, этэҥҥэ сылдьыҥ, эйэ эрэ баар буоллун!

Хаартыскалар:
Дьоруой тус архыыбыттан