Араадьыйаҕа ырыаны истэрим...

Аҕа дойду сэриитэ түмүктэммитэ 80 сыл ааста. Ол тухары араас көлүөнэ история араас түгэннэрин аһарда. Сэрии ыар сылларын тыылга аһарбыт оччотооҕу оҕолор сүрэхтэрин бааһа билигин да оһо илик.

Ыам ыйын бырааһынньыктарын иннигэр Дьокуускай куораттааҕы «Арчы дьиэтэ» Духуобунай култуура киинигэр сахалыы ырыа-тойук дьиэрэйдэ. Тыыннаах доҕуһуол маастардара, СӨ норуотун артыыстара, «Төрүт дорҕоон» айар киин салайааччылара Клавдия, Герман Хатылаевтар, кинилэргэ дьарыктанар «Далбар Хотун» бөлөх, кыракый оҕолор «Алааһым арылы кустуга» диэн норуот ырыаларын толоруу, төрүт дорҕоон доҕуһуоллаах дьоро күҥҥэ мустулар.

«Эһиги иннигитигэр ыҥырарбын көҥүллээҥ, эдьиийдээтэр эдьиийбин Зинаида Евсеевнаны. Оҕо сылдьаммын кини ырыатын элбэхтик истэн улааппытым», – диэн Клавдия билсиһиннэрээтин кытта, чүмэчи курдук көбүс-көнөтүк туттан туран төрүт дорҕоон доҕуһуолунан кыталыктыы ыллаан лыҥкынатан барбыта киһи эрэ дууһатын ортотунан киирэр. Көрөөччү иннигэр тахсыбыт норуот ырыатын толорооччу хас биирдии тыла, дорҕооно куйаарга көттөҕүн аайы, истээччи хараҕар бу баардыы көстөргө дылы. Ытыс дохсун тыаһа өрө хабылла түстэ. Ол онтон манньыйан сэгэччи туттубут Далбар Хотуннуун көрсөммүт, ырыа кини олоҕор суолтата, төрүттэригэр ырыаҕа-тойукка сыһыан, талба талаан туһунан сэгэтэн кэпсииригэр көрдөстүм. Биһиги кэпсэтиибитин оонньоммотох оҕо саастан саҕалаатыбыт.

Зинаида Евсеевна Павлова биэс уон сыл оскуолаҕа үлэлээбит, Саха АССР үөрэҕириитин туйгуна, маастар-педагог, Бүлүү улууһун Халбаакы нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, норуот маастара.

– Зинаида Евсеевна, оҕо сааһыҥ туһунан ахтан ааһыах эрэ.

– Мин быйыл 77 сааһым. Кыайыы үбүлүөйүн кытта араа-бараа саастаах буоламмын, билиҥҥи оҕолор курдук оҕо сааһым дьэрэкээн буолбатаҕа эрээри, олус күндү кэмим. Мин оҕо сааһым Бүлүү улууһугар 3-с Күүлэт диэҥҥэ ааспыта. Сэрии содулуттан дэриэбинэ аҥаарыттан аҥаара эрэ хаалбыт кэмэ этэ. Ийэм сэрии огдообото. Эр дьон үлэтэ дьахталлар чараас санныларыгар сүктэриллэн, ийэм сылгыһыттаабыта. Миигин оҕолоноот үһүс күнүгэр күүстээх үлэтигэр тахсан, аймахтарбар иитиллибитим. Дьоллоох оҕо сааһым наһаа үчүгэй курдуга. Сэрии кэнниттэн буолан, халлаан күп-күөх, үрдүк, сырдык курдук саныыбын. Хонууга лыах элбэх курдук этэ. Оскуоланы атын нэһилиэккэ интэринээккэ олорон бүтэрбитим. Элбэх оҕо буолан бииргэ оонньоон, үөрэнэн улааппыппыт.

Тоҕус сааспыттан оҕус сиэппитим. Оҕус үрдүгэр утуйуу, туос тордуйаҕа аһааһын, кумаар бөҕө буолара даҕаны, буолуохтааҕын курдук саныыр этим. Оҕо сааспыттан саамай өйбөр-сүрэхпэр чугастык иҥэриммит түгэним – уруулар звеноларыгар окко үлэ. Миигиттэн үс сыл аҕа Рева диэн убайдааҕым. Кинилиин бииргэ күтэрдиирбит. Ол тириитин таҥастаан, хатаран, лааппыга туттарарбыт. Арыый обургу буолан баран аты бэйэм көлүйэн мунньар массыынанан кээһиигэ барарым, кээһиигэ от  үрдүгэр турарым. Ону таһынан кирпииччэ даҕаны үктүүрбүт, ходуһа даҕаны ыраастыырбыт. Ыһыах кэнниттэн окко киирэн баран оскуолаҕа үөрэнэ барыахха диэри сылдьарбыт.

Дьиэбэр соҕотох оҕо буоламмын дьонум тугу кэпсэтэллэринэн сылдьарым. Миэхэ бары-барыта интэриэһинэйэ. Алаастарынан кимнээх олорбуттара,  күөл аата, аймахтарбын, күнү-дьылы ыйытарым элбэҕэ бэрдиттэн миигин кыра эрдэхпинэ «мээри төрдө» диэн ааттыыллара. Билигин санаатахпына,  билэ-көрө сатыыр интэриэһим күүстээх эбит.

– Төһө да Кыайыы буолбутун иһин, нус-хас олох кэлин буоллаҕа эбээт.

– Биһиэхэ колхуос 1936 с. тэриллибитэ. Мин аҕам Иркутскай уобаласка тимир суол тутуутугар үлэлээбит. Иккис барыытыгар Дьоппуон сэриитигэр сылдьыбыт. Ийэм барахсан: «Балтараа киилэ арыы туһугар балтараа гааттан өссө ордук сири охсон баран, ходуһаттан икки тобукпуттан тайанан тахсар этим», – диэхтиирэ. Дьон аччыктаан, наһаа өлүү буолта диир этэ.

1961 с. сопхуос буолта. Үп-харчы баар буолбут курдуга.

 Онтон ыла тоттук, үчүгэйдик олорбут курдук саныыбын.

– Зинаида Евсеевна, эн Клавдия Филипповнаҕа эдьиийэ эбит буоллаххына, ырыа-тойук туһунан кэпсэтиэх. Төрүккүтүгэр, бука, манна сыһыаннаах сыдьааннардаах буоллаххыт?

– Клавдия хос эбэтэ уонна мин ийэм ийэтэ бииргэ төрөөбүттэр. Ийэтэ Евгения Дмитриевна Кириллина наһаа үчүгэйдик ыллыыра. Аҕата муусукаан. Кулуупка үлэлээбит байаныыс этэ. Ыһыахха түһүлгэҕэ ыллыырын өйдүүбүн. Төрүт дьоммут бары өттүнэн дэгиттэр эбиттэр. Клавдия эһэтэ олус күүстээх киһинэн биллэр. Норуокка биллибитинэн «Сэдэх Миитэрэй» кинини кэйээри гыммыт оҕуһу муоһуттан булгу эрийэн өлөрөн кэбиспитин сэриигэ барар дьоҥҥо сиэтэн ыыппыттара диэн кэпсииллэрэ. Сылгыһыттар сэлииллэригэр айаас сылгыны моойуттан кууһан баран баттаан биэрэр эбит үһү.

Биһиги дьоммут ырыаҕа-тойукка чугастарын истэрим. Сүүһүн ааспыт эдьиийбит ийэм туһунан кэпсиир буолара, кыыс сылдьан аҥаар атаҕынан кылыйа-кылыйа аан дойду киһитин барытын хоһуйар идэлээҕэ үһү. Биһиги дойдубутугар эмээхситтэр мустан «Киристиин кинини оннук туойбут үһү» дэһэн кэпсэтэллэрин истэр этим.

Оччолорго кыра да буолларбын, араадьыйаҕа ырыа истэрбин сөбүлүүрүм. Ольга Иванова «Манчаары», «Кэҕэ» диэн ырыаларын сэргээн истэрим. Ол сытан өйбөр үөрэтэрим, үтүктэн ыллаһарым. Кэнники, 90-с сыллартан ити ырыаны ыллыыр буолбутум.

– Буойун-поэт Бүөтүр Тобуруокап эйигин сүүскүттэн сыллаабытын туһунан этэн аһардыҥ дии...

– Халбаакыга үлэлии сырыттахпына Бүөтүр Тобуруокап биир дойдулааҕа Владимир Васильев поэт «Эрэдэһиннэр» кинигэтин туттаран баран, «Ырыата суруй» диэбиттээх. Ол кинигэттэн «Ийэ» уонна «Кыһыл көмүс саҕахтар» диэн ырыалар баар буолбуттара. Ол айымньыбын Бүөтүр Тобуруокап 80 сааһын туолар үбүлүөйүгэр Владимир Васильевтыын тиийэн Үөһээ Бүлүү Намыгар ыллаабытым. Буойун-поэт ырыабын истэн аһары үөрбүтэ, «Кыһыл көмүс саҕахтары» кыһыл көмүс куоласкынан ыллаатыҥ», – диэн баран  сүүспүттэн сыллаан ылбыта. Оттон олохтоох мелодист Мария Игнатьевна Константиноваттан «Норуот матыыбын маннык тутуһа сырыт» диэн кэс тылын истибит киһи буолабын. Онон норуот билинэр икки сүдү дьонуттан ол үбүлүөйгэ махтал уонна кэс тыл истэн турардаахпын.

– Талааныҥ бииртэн биир хостонон иһэргэ дылы. Аны норуот маастара эбиккин.

– 4-с кылаастан ийэм массыынатын талкыйан иистэнэр буолбутум. Биһиги саҕана «Ситцевый бал» диэҥҥэ кыргыттар сиитэс былаачыйа кэтэммит үҥкүүлүүрбүт. Онон кыргыттарга сиитэһинэн былаачыйа тигэрим. Күүлэттэн төрүттээх Халбаакыга олорор кырдьаҕас эдьиийим Степанида Даниловна Борисова норуот маастара. Кинини көрөн дэйбиир, кымньыы оҥорорго үөрэммитим. Кылынан, сиэлинэн дьарыктанаммын Халбаакыга норуот маастара буолбутум. Маннык илии үлэтэ киһи туругун көннөрөр, санаатын сааһылыыр; онон олохпор көрсүбүт охсуубуттан күүскэ дьарыктанар буолбутум.

Ырыа-тойук диэҥҥэ тохтоотохпуна, уонча ырыалаахпын. Отучча сыллааҕыта Иван Гуляев тылларыгар Халбаакы оскуолатыгар анаан оҥорбут «Оскуолабар махтал» диэн өрөгөй ырыабын үбүлүөйгэ ыллыылларыттан наһаа үөрэ, киэн тутта истэбин.

Уопсайынан, айар үлэ диэн дьикти. Ис-искиттэн киирэн, ис сүрэххиттэн баҕараҕын. Халбаакым уус дьонун отут киһи, ону таһынан кырдьаҕас эдьиийбит туһунан кинигэни таһаарсыбытым. Төрүччүнү хасыһабын. Онон дьоммун үйэтитэргэ үлэ-хамнас, дьарык билигин даҕаны баһаам. Саха ииһин-күүһүн пропагандалыырга саха кыл, сиэл оҥоһуктарын туһунан  нууччалыы кинигэ таһаарыахпын кытта баҕарабын.

Оттон норуот ырыатын туһунан бэлиэтиир буоллахха, Клавдия уонна Герман Хатылаевтар норуот ырыатын үйэтитиигэ кылааттара сүҥкэн. Оҕолору уһуйан, төрүт дорҕоону тарҕатан, араас омук сирдэринэн иһитиннэрэн,  көрдөрөн, наһаа улахан үлэни оҥороллор. Ол чаҕылхай туоһутунан «Төрүт дорҕоон» диэн кинигэлэрэ да буолар. Хомуска, кырыымпаҕа, күпсүүргэ оҕолору дьарыктыыллара барыта мин хараҕым ортотугар. Кырдьаҕас учуутал киһи буоларым быһыытынан кинилэр аҥаардас ырыаны-тойугу, төрүт дорҕоону тарҕатааччы эрэ буолбакка, өссө талааннаах педагогтар. Оҕону манныкка уһуйуу – бу туспа талаан. Бүгүҥҥү күҥҥэ «Далбар Хотун» бөлөх уонна оскуола кыра кылааһын үөрэнээччилэрэ бар дьон ортотугар норуот муусукатын, ырыатын тарҕатыһаллара элбэҕи этэр.

– Зинаида Евсеевна, оонньоммотох оҕо саас кэмнэргин, олоҕу-дьаһаҕы, үлэни-хамнаһы олус арылхайдык ахтан-санаан аһарбыккар махтанабыт. Чэгиэн сырыт, өссө даҕаны айар суолуҥ аартыга арыллан истин. Санаабыт санааларыҥ сырдыгынан туоллуннар.

Оттон «Далбар Хотун» бөлөх кыттааччылара СӨ норуотун артыыстара Клавдия, Герман Хатылаевтарга дьарыктарын туһунан санааларын маннык үллэһиннилэр.

Ньургустана  Пахомова:

– Иккис сылбын күпсүүргэ уонна ырыаҕа сылдьабын. Субуота аайы дьарыктанабыт. Норуот ырыаларын үөрэтэбит уонна хайдах табылларынан дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕатабыт. Биһигини маннык эйгэҕэ сирдиир, үөрэтэр уһуйааччыларбытыгар махталбыт муҥура суох.

Ирина Сметанина:

– Герман, Клавдия Хатылаевтарга бастаан оҕом сылдьыбыта. Ону сэргээммин бэйэм 2019 сыллаахха дьарыктана кэлбитим. Бастаан күпсүүргэ дьарыктанар этим, билигин кырыымпаҕа үөрэнэбин. Оттон норуот ырыатын ыллыырбыт биһигини сахалыы эйгэҕэ сыһыарар.  Тылбыт сайдар, үгэһи билэбит. Билигин миигинниин иккис оҕом эмиэ дьарыктанар.

Сыл-хонук ааһан истэҕин аайы, ааспыт сэрии  тыыннаах туоһута, сэрии баастаах көлүөнэ аҕыйаан иһэр. Олоххо ол сэриини билбэтэх көлүөнэ кэлэр. Биһиги оҕолорбут аттыгар олорор кырдьаҕаһа оҕо сааһын хайдах атаарбытын биллиннэр, убаастыы  улааттыннар, кинилэри үтүө тылынан  санаатыннар, үйэтиттиннэр диибит.

Хаартыскалар: Ааптар түһэриилэрэ