Анна Нестерова: «Сайдарга, үүнэргэ сааһырыы мэһэйдээбэт»

Мин бүгүҥҥү дьоруойум – тоҕус томтордоох Чурапчы улууһун Төлөй нэһилиэгин төрүт олохтооҕо, 40 сылын оҕо иитиитигэр анаабыт уһуйаан иитээччитэ, түөрт оҕо амарах ийэтэ, уон биэс сиэн тапталлаах эбэтэ Анна Михайловна Нестерова.

Анна Михайловна:

– Чурапчы Төлөй нэһилиэгиттэн сылдьабыт. Дойдубутугар «Өбүгэ ситимэ» диэн туой куруһуогар дьарыктанабыт. Салайааччыбыт – Наталья Егоровна Гуляева. Ыһыахха алтыа буолан кэлбиппит. Дьарыктаммыппыт үс сыл буолла. Улахан түһүлгэҕэ бу бастакы кыттыыбыт. Бу иннинэ Чурапчы ыһыаҕар ыытыллыбыт быыстапкаҕа салайааччыбыт Наталья Егоровна кылаан кыайыылаах буолбута.

Үс Хатыҥҥа биирдиилээн оҥоһуктарбытын кытта кэлэктиибинэн үлэбитин аҕаллыбыт. Музыкальнай инструмент эмиэ баар. Биир дойдулаахпыт, Чурапчы улууһун Мэлдьэхси нэһилиэгиттэн төрүттээх ытык-мааны киһибит, РСФСР норуодунай худуоһунньуга, саха график-худуоһунньуга Афанасий Петрович Мунхалов төрөөбүтэ бу 2025 сыл тохсунньутугар 90 үбүлүөйдээх сыла туолбута. Бу кэрэ-бэлиэ түгэҥҥэ сыһыаран, бары көмөлөөн, кини айымньыларын дьоруойдарын «Ыһыах түһүлгэтэ» диэн ааттаан туойтан оҥорбуппутун илдьэ кэллибит. Итиннэ оҕолор да, улахан дьон да кыттыбыттара.

– Туой оҥоһуктарга ылсыбытыҥ төһө өр буолла? Туохтан саҕаламмытай?

– Аан бастаан А.П. Гоголев аатынан Чурапчытааҕы Оҕо ускуустубатын оскуолатын эбии үөрэхтээһиҥҥэ педагога Прокопий Алексеевич Екечемьянов Төлөйгө тахсан, маастар-кылаас тэрийбитигэр сылдьыбыппыт. Дьэ, онтон саҕалаан, туойунан оҥорууну олус сэргээн, сэҥээрэн дьарыктанан, салайааччыбыт бэйэтэ маастар буолбута. Быйыл Людмила Семеновна Крюкова уонна мин нэһилиэк маастарын аатын ыллыбыт. Инньэ гынан, төһө да соторутааҕыта эрэ ылыстарбыт, туойунан оҥоруу үс маастара баар буолбутуттан сэмэйдик үөрэбит. Куруһуокпутугар дьыссаат оҕолоруттан саҕалаан, 75-с хаардарын санныларыгар түһэрбит эбэлэргэ тиийэ уопсайа 80-ча киһи дьарыктанар.

– Туойгутун бэлэми атыылаһаҕыт дуу биитэр олохтоох туойу хостоон туһанаҕыт дуу?

– Нэһилиэкпит баһылыга Игорь Владимирович Николаев булан-талан, анаан аҕалан биэрэр. Куорат Намцыыр аартыгын чугаһыгар уонна Чурапчы Хатылытыгар Нуучча Үрэҕэ диэн сир оҥоһукка барсар туойдаах. Ону туһанабыт. Бөһүөлэкпитигэр балаҕаннаахпыт. Онно мастарыскыай курдук күн аайы кэлэн дьарыктанабыт. Бу быыстапкаҕа саха былыр-былыргыттан туттан, туһанан кэлбит үгэс буолбут иһиттэрин эмиэ аҕаллыбыт. Биир дойдулаахпыт Андрей Андреевич Саввин хомуурунньук кинигэ таһаартаран турар. Ол онно баар дьиҥ былыргы иһиттэр хаартыскаларынан сирдэтэн оҥоробут. Онон ойуута-дьарҕаата былыргылыы. Оҥоһуктарбыт үрүҥ, бороҥ өҥнөөхтөр. Оҥорон, оһоххо буһаран таһаардахпытына, бастаан утаа маҥан буолан тахсар. Ону үүккэ уган ылан баран (бу ньыманы «молочение» диэн ааттыыллар – Л.) хаттаан оһоххо уктахха, бороҥ дьүһүннэнэр.

– Күннээҕи туһаныыга да туой иһиттэри анаан оҥосторгут буолуо? Холобур, туой чааскыга ууну туруоран баран истэххэ, искэни эмтииргэ туһалыырын суруйааччылар. 

– Чааскылары, ыстакааннары, көһүйэлэри, дьоҕус кытыйалары арааһыттан оҥостон, бэйэбит сөбүлээн туһана сылдьабыт. Холобур, бу – аан бастакы, 2022 сыллаахха оҥорбут көһүйэм. Мииҥҥэ да, соркуойга да барсар. Былырыын Таатта улууһун ыһыаҕар бэйэбит оҥорбут иһиттэрбитигэр балык миинэ, соркуой буһаран амсаппыппыт. Сэргээбиттэрэ. Эмиэ бэртээхэй ыһыах буолбута. Бу курдук төһө кыалларынан араас тэрээһиннэргэ, күрэстэргэ кытта сатыыбыт. Кыралаан ситиһиилэрдээхпит.

– Туой иһиккэ буспут ас амтана олох атын буолуо?

– Оннук. Бэл, туой ыстакааҥҥа чэй куттан истэххэ, ураты минньигэс буолар, дьикти. Үүттээх хойуу чэйгэ олус барсар.

– Оһоххутун бэлэми ылбыккыт дуу, анаан оҥорторбуккут дуу?

– Салайааччыбыт Наталья Егоровна бэйэтэ атыыласпыт анал муфельнай оһохтоох. Онно буһарабыт. Дьоҕус кээмэйдээх буолан, улахан оҥоһуктарга ылса иликпит. Обургу иһиттэри оройуон киинигэр киллэрэн, Прокопий Алексеевичка буһартарбыппыт.

– Туой иһити, оҥоһугу эргитэр устуука (аатын умуннум) бэйэҕитигэр баара буолуо?

– Гончарнай станогу бары кыттыһан ылбыппыт, боруобалаан баран, оҥоһуктарбытын барытын кыһыл илиибитинэн имэрийэн-томоруйан оҥорорбутун ордорор эбиппит. Сыыйа станогу да баһылыыр инибит. Балаҕаҥҥа ыйыыр чуораанчыктарбытын эмиэ илдьэ кэлбиппит (сиэл киэргэллээх туой чуорааннары тыаһатан көрдөрөр – Л.)

– Москуба биирдэ тутуллубатаҕа. Онон сыыйа-баайа баар буолуо турдаҕа. Эһиги бу быыстапкаларга туруорарга анаан уонна тус бэйэ туттарыгар оҥороргутун таһынан биири эмэни атыыга таһаарааччыгыт дуу?

– Ээ, элбэҕи атыылаабыппыт. Өссө үчүгэй оҥоһуктарбыт атыыга эрдэ барбыттара. Туойунан дьарыктаннахха хайдах эрэ туругуҥ тупсубут курдук буолар, сынньанаҕын. Чэпчээн, уоскуйан хаалаҕын. Илииҥ, тарбахтарыҥ эрчиллэр буолан, сүһүөх ыарыытын да умнаҕын. Аны, оҥоһук буһан-хатан, бэлэм буолан таҕыстаҕына – бэйэтэ туһунан улахан үөрүү. Астыныы, дуоһуйуу иэйиитэ кууһар.

– Уонча сыллааҕыта «эн туойунан дьарыктаныаҥ» диэбиттэрэ буоллар, итэҕэйиэҥ этэ дуу?

– Суох буоллаҕа дии (күлэр). Киһи баҕарар буоллаҕына, сааһыттан тутулуга суох санаата сытар дьарыгар ылсыан сөп эбит. Биэнсийэҕэ тахсан, бочуоттаах сынньалаҥҥа олорон, саҥардыы, этэргэ дылы, бу иннинэ түһээн да баттаппатах дьарыкпар ылыстаҕым. Маастар-кылаас кэнниттэн салайааччыбыт Наталья Егоровна ыйан-кэрдэн, сүбэлээн-амалаан биэрэрэ улаханнык көмөлөстө. «Кэрэҕэ, сырдыкка тардыһыҥ, салгыы иннигит хоту баран иһиэхтээххит», – диэн наар этэр. Кини, дьэ, булан көҕүлүүр, ылсыан сэрэхэдийэр, саарбахтыыр да дьону табан интэриэстиир дьоҕурдаах. Барыта илии үлэтэ буолан, өссө үчүгэй курдук. Туойбутун уулаан, оҥоһук оҥорорго сөптөөх буолуор диэри илиибитинэн ыбылы мэһийэн бэлэмниибит. Дьэ, ол кэнниттэн оҥорууга ылсабыт. Наталья Егоровна бэйэтэ Дьокуускайдааҕы художественнай үөрэҕи бүтэрбитэ. Билигин эбии үөрэхтээһин исписэлииһин быһыытынан оскуолаҕа оҕолору туойунан дьарыктанарга үөрэтэр. Мааҕыын эппит нэһилиэкпит балаҕаныгар, оҕолуун-уруулуун аахтахха, 80-ча киһи туойунан дьарыктанабыт. Биэнсийэлээх, иллэҥ дьон сарсыарда өттүгэр дьарыктанабыт, оҕолор уонна ким үлэлээх эбиэт кэннэ биитэр киэһэлик кэлэллэр. Салайааччыбыт олус талааннаах, киниттэн холобур ылабыт.

Баһылыкпыт Игорь Владимирович балаҕаммытыгар салҕааһын туттарбыта. Биһигини олус диэн өйүүрүгэр махталлаахпыт. Бэйэбит өттүбүтүттэн араас тэрээһиннэргэ оҥоһуктарбытын биэрэн, успуонсар быһыытынан көмөлөһө сатыыбыт.

– Кырдьык, нэһилиэк баһылыгыттан элбэх, ол иһигэр нэһилиэк уопсастыбаннай олоҕо, көҕө тутулуктаах. Хаһыс сылын үлэлии сылдьарый?

– Нэһилиэнньэ эрэлин ылан, иккис болдьоҕор талыллан үлэлии сылдьар, эдэр, кэскиллээх салайааччы.

Төрөөбүт Төлөйүн туһунан

– Төлөй нэһилиэнньэтэ күн бүгүн төһөнүй? Чэ, быыбардааччытын ахсаана да буоллун.

– Уопсай нэһилиэнньэтэ – биэс сүүстэн тахса. Итинтэн быыбардааччыта, арааһа, үс сүүстэн тахсара буолуо.

– Билигин истэр тухары «тыа сирэ эстэр, ыччат куотар, тыа нэһилиэнньэтэ аҕыйыыр» диэн буолар. Быраас, эмчит тиийбэтэ этиллэр. Эһиэхэ хайдаҕый?

– Этэргэ дылы, биһиги нэһилиэкпитигэр туох барыта баар. Олорор дьиэлэрбит олоччу сүүс бырыһыан кииннэммит сылытыыга холбонон тураллар. Инньэ гынан, оттук мас бэлэмиттэн быыһанан абыранныбыт. Аны, 24 кыбартыыралаах таас дьиэлээхпит. Таас оскуолалаахпыт, таас уһуйааннаахпыт. Суол кытыытыгар турар буолан, сырыы-айан чааһыгар туох да уустугу көрсүбэппит. Кэлиитэ-барыыта чугас. Балыыһабыт (ФАП) – эмиэ саҥатык. Арай сытар куойката суох. Ол оннугар Мугудайтан чугас буолан, оннооҕу стационарга сытан эмтэниэххэ сөп.

Биир дьыссаакка – 40 сыл

– Бэйэҥ туох идэлээххиний?

– Төһө да анаан үөрэммэтэрбин, 40 сыл устата, 60 сааспын туолуохпар диэри, уһуйааҥҥа иитээччи көмөлөһөөччүтүнэн, иитээччинэн үлэлээбитим. Өссө да үлэлиэх киһи, хомойуох иһин, ыалдьан хаалан, инбэлииккэ тахсан, уурайбытым. Үлэбин олус сөбүлүүрүм. Тохтообутум быйыл алтыс сыла. Туойга ылсыахпыттан аралдьыйан, быдан сэргэхсийдим.

– Ыарыы ыйыппакка эрэ кэлэр буолаахтаатаҕа. Ол да буоллар сынньаныахха эмиэ наада курдук. 40 сыл – эттэххэ дөбөҥ. Оччотугар бастаан ииппит-такайбыт иитиллээччилэриҥ билигин бэйэлэрэ бэлиэр эһэ-эбэ дьон буоллахтара?

– Эһэ-эбэ буолбуттара ырааттаҕа дии. Номнуо сиэннэрэ дьыссаат, оскуола дьоно (күлсэбит).

– Ол аата Үлэҥ киниискэтигэр биир тэрилтэ сурулла сылдьар эбит? Төлөй төрүт олохтооҕо буолаҕын?

– Оннук, биир дьыссаакка үлэлээтим. Төлөйгө төрөөбүтүм, улааппытым, күн бүгүнүгэр да диэри харыс сири тэлэһийэ иликпин. Ол дьыссаакка туойга үөрэтэр Наталья Егоровналыын уһуннук бииргэ үлэлээбиппит. Онтон ыла бииргэ сылдьабыт.

Иһирэх ийэ, тапталлаах эбэ

– Дьиэ кэргэниҥ туһунан билиһиннэрэ түспэккин ээ? Биир эмэ эн суолгунан барбыт оҕо баар дуу?

– Кэргэним, олоҕум аргыһа, икки сыллааҕыта олохтон туораабыта. Түөрт оҕолоохпут: икки уол, икки кыыс. Оҕолорум – ыал дьон, бэйэлэрэ эһэ-эбэ буолаллара чугаһаата. Уон биэс сиэннээхпин. Оҕолорбуттан улахан кыыс, Екатерина Семеновна Илларионова, учуутал идэтигэр үөрэммитэ, оскуола-саадка дириэктэрдиир. Иккис кыыс, Нарыйа Семеновна Новикова, Чурапчытааҕы агро тэхиньиичэскэй колледжка буҕаалтырдыыр. Улахан уол, Руслан Семенович, – «Ростелеком» маастара, оттон Эдуард Семенович – «Сахатранснефтегаз» үлэһитэ.

– Анна Михайловна, туойтан атын сөбүлүүр дьарыктааххын дуу? Иистэнэриҥ, ыллыырыҥ, тугу эмэ кэлиэксийэлиириҥ буолаарай?

– Ээ, улаханнык иистэммэппин. Эрдэ үнкүү ансаамбылыгар сылдьар этим. Кыргыттары кытта нэһилиэк ырыа ансаамбылыгар ыллааччыбын. Кэнсиэргэ кыттааччыбыт.

Төлөй бүгүҥҥүтүттэн

– Иитээччини кытта демографияны – оҕо төрөөһүнүн билиҥҥи туругун таарыйбатахха, кэпсэтии ситэтэ суох буолуох курдук. Эһиги диэки хайдаҕый? Билигин уһуйаан төһө оҕолооҕуй?

– Биһиэхэ да оҕо төрөөһүнэ биллэ аҕыйаата. 70 миэстэлээх дьыссаакка билигин 30-ча оҕо сылдьар. Оскуолабыт эмиэ сүүстэн тахса эрэ үөрэнээччилээх. Ол – оскуолабыт өссө тустуу филиалын быһыытынан интэринээттээх буолан, онно олорон, атын сиртэн кэлэн эмиэ үөрэнэр оҕолор эбиллэн оччо буолар.

– Эн үлэлээбит кэмҥэр уһуйаан муҥутаан төһө оҕолоох буолааччыный? Сорох сирдэргэ дьыссаакка миэстэ көстүбэт кыһалҕата, уһун уочараты күүтүү да баар буолара...

– Урут, биһиги үлэлиирбит саҕана, оннук этэ. Эргэ дьыссааппытыгар сыллата 4 бөлөҕүнэн 60-ча иитиллээччилээх буоларбыт. Биирдии бөлөххө сүүрбэттэн тахсалыы оҕо. Билигин уһуйаан икки эрэ бөлөхтөөх.

– Уһуйаан таас тутуута хас сыллаахха үлэҕэ киирбитэй?

– 2019 сыллаахха. Икки этээстээх. Бэртээхэй дьиэ.

– Оттон оскуолаҕыт?

– 2004 сыллаахха 2 этээстээх, кэрэ көстүүлээх таас оскуола үлэҕэ киирбитэ.

– Тыа сирин биир уратыта – төрүт дьарыкпыт туллар тутааҕа, сүөһү, сылгы баайбыт иитиллэр сирэ. Ол эрээри, хомойуох иһин, сүөһү иитиититтэн дьон тэйэн эрэрэ көстөр. Ити чааһыгар эһиги диэки балаһыанньа хайдаҕый? Сүөһү-ас тутааччы элбэх дуу?

– Туох кистэлэй, биһиэхэ даҕаны кэнники кэмҥэ аҕыйаата. Саастаахтар кыаммат-түгэммэт буолан, тэйэллэр. Эдэрдэр сыста сатаабаттар. Сылгы, сүөһү иитэр биирдиилээн бааһынайдар син бааллар.

– Урут сир тиийбэтэ эрэй буолааччы...

– Оннук ээ. Оттуур сир былдьаһык буолара. Билигин оннук буолбатах. Сүөһү биллэ аҕыйаабыт. Холобур, дэриэбинэбит арҕаа баһыгар билигин биир-икки ыал эрэ сүөһүлээх.

– Буолуо. Төлөйгө почталааххыт дуу? Кыра сирдэр отделениеларын тохтотолуур сурахтара баара. Хаһыакка сурутуу хайдаҕа буолла?

– Хата, биһиэхэ баар. Дьаһалта дьиэтигэр почталаахпыт, биир үлэһиттээх. Нэдиэлэҕэ үс күн үлэлиир. Биэнсийэбитин онтон ылар буолан, үчүгэй. Сорох нэһилиэктэр почтата суох хаалбыттарын кэпсээччилэр. Сурутуу элбэҕэ суох быһыылаах.

– Сэбиэскэй кэм муҥутуур күүһүрэн турбут кэмин баттаһа олорон аастаҕыҥ. Октябренок, пионер, хомсомуол буолуу умнуллубат чаҕылхай кэмнэрэ. Ол тухары девиз (тумулук этии) диэни үөрэтэн-үөрэтэн кэллэҕиҥ. Бүгүҥҥү күннээххэ тутуһар биир эмэ тумулук этиигин үллэстибэккин ээ?

– Девиз диэ? Киһи төһө да сааһырдар, дьону кытта тэҥҥэ сылдьан, сайдан, үүнэн иһиэн наада эбит. Онон, арааһа, «Сайдарга, үүнэргэ сааһырыы мэһэйдээбэт» диэхпин сөбө дуу (күлсэбит).

– Оннук ээ. Бу биирдэ кэлэр олоххо дьон сатыырын сатыы, кыайарын кыайа үөрэнэр үчүгэй буоллаҕа. Анна Михайловна, соһуччу да буоллар, ыйытыыларбар хардарарга сөбүлэспиккэр махтанабын. Ситиһиилэри баҕарабын.

Манна даҕатан эттэххэ...

Быйылгы Дьокуускай куорат Үс Хатыҥҥа буолбут ыһыаҕын бастакы күнүгэр «Симэх» галерея тэрийиитинэн өрөспүүбүлүкэ таһымнаах «Туой кута» туой дьарыктаахтар (фестиваль керамического ремесла) бастакы бэстибээллэрэ буолан ааспыта. Анна Михайловналаах онно кытта кэлбиттэр этэ.

Бэстибээлгэ туойунан оҥоруу араас истиилин, ньыматын туһанан чочуллубут араас сахалыы иһит-хомуос, киэргэл, сувенир эгэлгэтэ турбута. Тэрээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ улуустарыттан, куораттан 20-чэ маастар, ол иһигэр оскуола үөрэнээччилэрэ, устудьуоннар кэлэн кытта сылдьалларын эппиттэрэ.

Кыайыылаахтары үс араас хайысхаҕа арааран быһаарбыттар этэ: үгэс буолбут керамика, аныгы кэм керамиката уонна «Эдэркээн керамист». Ону таһынан маастар-кылаастар тэриллибиттэрэ.

Бэстибээл түмүгүнэн Төлөй туой дьарыктаахтарын салайааччыта Н.Е. Гуляева 3-с истиэпэннээх дьупулуомунан наҕараадаламмыт («Туой иһиттээх сандалы» бастыҥ экспозиция). Чурапчыга саҥа тэриллибит «Алаас амтана» түмсүү иһинэн Төлөйтөн «Өбүгэ ситимэ» куруһуок уонна Чурапчыттан түмсүү салайааччыта Ульяна Заровняева оҥорбут туой иһиттэригэр астаабыт астара «Туой иһиттээх сандалы» номинацияҕа бастыҥ экспозиция аатын ылбыттар.

Дьэ, ити курдук, баара эрэ үс сыллааҕыта ылсыбыт дьон диэтэххэ, Төлөй талааннаах туой иһити бэлэмнээччилэрэ бүтүн өрөспүүбүлүкэ таһымнаах бэстибээлтэн илии тутуурдаах, өттүк харалаах төннүбүттэрэ элбэҕи этэр. Кинилэргэ истиҥ эҕэрдэ буолуохтун! Кэнэҕэһин ситиһиилэрэ, кыайыылара өссө элбии, хаҥыы турарыгар эрэниэҕиҥ!

Хаартыскалар:
Ааптар түһэриилэрэ уонна суруйуу дьоруойун тус архыыбыттан