Алгыстаан Аппанаас уола: «Кэскили түстүүр өбүгэ үтүө үгэһэ утумнана турдун!»

Бэс ыйа – ыһыах ыһар ый. Үрүҥ Тунах ыһыах – барыбытын түмэр, сомоҕолуур ытык тэрээһиммит. Итэҕэл уонна ыһыах туһунан Дьокуускай куорат олохтооҕо, Дархан, алгысчыт Алгыстаан Дуруһаалы кытта сэһэргэстибит. Алгысчыт санаатын, тус көрүүтүн сэҥээрэн, сэргээн ааҕаргытыгар ыҥырабыт.

Алгыс тыла ураты иччилээх, күүстээх,алыптаах

– Үтүө сайыҥҥы күнүнэн! Ыһыах суолтатын ааҕааччыларга кэпсээ эрэ. 

– Орто туруу дойдуга түҥ былыргыттан, дьон-сэргэ олоруоҕуттан Айылҕаны кытта ыкса алтыһан кэллэҕэ. Айылҕа кистэлэҥэ элбэх. Куйаары, Айылҕаны салайар Сүдү Күүс, Улуу Өркөн Өй баар. Киһи өйдөөбөтө, билбэтэ өссө да элбэх. Оннук айыллан оҥоһуллубут. Айылҕа тыыннааҕын, биир ситимнээх эйгэлээҕин уонна киһи олоҕор, дьылҕатыгар быһаччы дьайарын түҥ былыргыттан дьон куттарынан-сүрдэринэн билэр буолан, Улуу Сүдү Күүскэ, Айылҕа күүһүгэр сүгүрүйэн кэллэхтэрэ. Ол кэлин судаарыстыба таһымыгар өйөнөн, итэҕэлгэ кубулуйбут.

Итэҕэлэ суох дойду диэн суох. Бары омук итэҕэллээх, киһи барыта ону тутуһан олорор. Онтон итэҕэл биир сүрүн көстүүтэ Ыһыах буолар. Ыһыах өйдөбүлэ элбэх омукка баар, ол гынан баран үксэ олох сайдыытын дьайыытыгар сабырыйтаран, араастаан уларыйбыт. Урут саха дьоно-сэргэтэ аҕа уонна ийэ ууһунан тэнийэн, чугастыы алаастарынан тарҕанан олорбута. Уһун кыыдааннаах кыһыны туораан баран, окко киириэх иннинэ, күн муҥутаан уһаан турар кэмигэр аҕа уонна ийэ ууһунан мустан,  Үрдүк Айыыларга, Улуу Өбүгэлэригэр уонна сир-дойду Иччилэригэр сүгүрүйэн, кылгас сайыҥҥы кэмҥэ өҥ-быйаҥ күннэр туран, элбэх оту сомсон ылан уйгулаах-быйаҥнаах олох оҥкулун оҥостоору, Ыһыах ыһаллара. Элбэх от үүннэҕинэ, кыстыгы этэҥҥэ туорууллара, оттон кураан сатыылаатаҕына эбэтэр уу сута турдаҕына, от үүнүүтэ мөлтөөн сутааһын суоһуура. Ол иһин урукку кэмҥэ Айылҕа Улуу күүстэригэр сүгүрүйэн, алгыс оҥорор улахан суолталааҕа.

Кэлин, саҥа сэбиэскэй олоҕу тутуу дьалхааныгар ылларан, бу ытык өйдөбүл симэлийэ сыспыта. Хата, бу кэнники Саха Өрөспүүбүлүкэтэ иккис тыынын ылан, төрүт үгэспитин сөргүтэн эрэбит, ыһыах, алгыс суолтатын дьон өйдөөн эрэрэ үөрдэр. Сахалар ыһыахтарын Арассыыйа уонна тас дойду дьоно олус сэргииллэр.

– Ыһыахха, урууну тэриниигэ, саҥа дьиэҕэ киириигэ, о.д.а. тэрээһиннэргэ алгыс этиллэр. Алгыс түһэрии сүрүн суолтата?

– Алгыс дьайыыта киһи олоҕор, түөлбэ дьонугар, бүтүн омук дьылҕатыгар улахан суолталаах. Биир улахан алааска от үчүгэйдик үүннэҕинэ, бары элбэх оту оттоон үрүҥ илгэлэрэ элбиирэ, эт ас дэлэйэрэ, байылыат олохтоноллоро. Бу урукку дьон олоҕор уонна билигин ынах сүөһүнү иитэн олорор дьоҥҥо баар көстүү.

Ону таһынан, билиҥҥи кэмҥэ дьон-сэргэ олох араас түгэннэригэр алгыс туомун оҥортороллор. Тоҕо диэтэххэ алгыс үтүө дьайыылааҕын куттарынан-сүрдэринэн ылынан өйдүүллэр.

Алгыс тыла ураты иччилээх, күүстээх, алыптаах. Алгыс туомун туһааннаах үөрэҕи, дьарыгы барбыт эбэтэр өбүгэлэрин  удьуорун утумнаан идэтийэн дьарыктанар киһи оҥороро ордук.

Алгыс  сиэр-туом эйгэтэ буолар. Алгыс туомун оҥорорго Үөһээ Айыылар, Иччилэр иһиттилэр дуу, ылыннылар дуу диэн өйдөбүл уруккуттан баар. Сөпкө оҥоһуллубут алгыс туомун Айыылар истэннэр ылыннахтарына, Айыылар алгыстара үөһэттэн күлүмүрдэс күн кыырпахтарын курдук, эбэтэр үрүҥ илгэ курдук түһэр. Оннук көстүбэт эйгэ дьикти көстүүтүн “Үрдүк  Айыылар алгыстарын ыыттылар, түһэрдилэр” дииллэр. Аһаҕас эттээхтэр оннук көстүүнү көрөр-истэр буоланнар билиҥҥэ диэри итинник дииллэр.

Айыылар алгыстара дьон кутун-сүрүн бөҕөргөтөр, ыра санаалара ыпсан олохторугар, дьылҕаларыгар үтүө уларыйыылар буолаллар. Ол иһин дьон алгыска кутунан-сүрүнэн сирдэтинэн кэлэн кыттар. Алгыс тылын этигэр-хааныгар иҥэринэн, өйүгэр-санаатыгар хатаан, санаалыын чэпчиир, үөрэр.

– Судаарыстыбаҕа итэҕэл киһитэ үһүс миэстэҕэ турар. Саха итэҕэлэ туохтан ситимнэнэн үөскээбитий? Аар Айыы итэҕэлэ, Айыы итэҕэлэ, Тенгрианство, Руналар диэн араас итэҕэл хайысхалара үөскээтилэр. Сахалар биир сүрүнү тутуһан олоруохпутун сөп дуо?

– Орто дойдуга дьон-сэргэ олорорун тухары араас өйдөбүллэр үөскүүллэр. Бу – олох хаамыыта. Куйаар, Айылҕа эйгэтэ киэҥ буолан бары өттүттэн көрөн быһаара сатыыллар. Аан дойду үрдүгэр эмиэ араас итэҕэл баарын курдук, Саха сиригэр эмиэ итинник көстүү баар. Холобурдаан ыллахха, Индия дьоно биир омук, биир норуот курдук, ол эрээри тус-туспа итэҕэллээхтэр. Итинник дойду элбэх.

Ханнык баҕарар итэҕэл хайысхата киһи сайдарыгар көмөлөһөр. Ол аата барыта туһалаах. Бу ураты эйгэҕэ атааннаспакка, эйэ дэмнээхтик дьоммут-сэргэбит туһугар диэн санаанан салайтаран, бииргэ түмсэн хамсаннахпытына сомоҕо күүс буолуохпут. Атааннаах-мөҥүөннээх орто дойду олоҕор буолар араас охсуулары этэҥҥэ туораан, саха буолан сандаарыахпыт, киһи буолан килбэйиэхпит.

Тулалыыр эйгэ кытта уларыйар

– Алгысчыт буолан төрөөбөттөрө буолуо.  Айылҕалаах киһи сыыйа сайдан, баардааҕа баһыйан, өбүгэлэриттэн тирэхтэнэн эбэтэр анал үөрэҕи ааһан аһыллан, алгысчыт аатын ылар. Оттон эн туох идэлээххиний? Хаһааҥҥыттан алгыс туомун оҥороҕун? Кимиэхэ үөрэммиккиний, уһуйуллубуккунуй?

– Бастакы үөрэхпинэн история учууталабын, онтон Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай бэйэни салайыныы Академиятын бүтэрбитим. Идэбинэн араас тэрилтэлэргэ үлэлээбитим. Билигин өбүгэлэрбит төрүт үгэстэрин үөрэтэбин, алгыс, сиэр-туом эйгэтигэр дьарыктанабын.

Киһи олорор олоҕор хас да олох кэрдииһин ааһар. Итиэннэ сааһыран истэҕин аайы олоҕу көрүүтэ, олоҕу сыаналааһына ураты буолан иһэр. Ол – олох сокуона. Куруук биир таһымҥа, биир кэмҥэ сылдьыбаккын. Олоҕу уларытарга тус санаа уонна туһааннаах киһи сабыдыаллыыр. Мин 2000 сыллаахха, ол эбэтэр үйэ кирбиитигэр, Клавдия Ильинична Максимова-Сайыына уһуйааныгар сылдьыбытым. Онно аан бастаан төрүт үгэс, сиэр-туом, куту-сүрү салайыныы, сайыннарыы диэн дириҥ өйдөбүллэри билбитим. Биһиги, сэбиэскэй кэмҥэ үөрэммит буолан, төрүт үгэс диэни соччо билбэт этибит. Онтон кэлин, 2015 сыллаахха Афанасий Семенович Федоров “Уһуйуу” диэн дьарыгар алгыс, сиэр-туом, ойууннааһын диэн үөрэххэ үөрэммитим. Кэлин ХИФУ Саха тылын уонна фольклорун салаата тэрийбит сиэр-туом үөрэҕин ааспытым. Билигин ойуун Спартак Эдуардович Соколов дьарыктарыгар сылдьабын.

Киһи олорорун тухары үөрэнэр, саҥаттан саҥаны билэр. Бу ылар билииҥ тус олоххор, төрүччүгүн бөҕөргөтөргөр көмөлөһөр. Этэргэ дылы, өйдүүн-санаалыын бигэ туруктаах буолаҕын. Сахам тыына уһуктар, өбүгэм тирэҕэ күүһүрэр.

Алгыс сиэрин-туомун 2016 сылтан саҕалаан  билсэр-алтыһар дьонум тэрилтэлэригэр, араас тэрээһиннэригэр оҥорор этим. Билигин тэрилтэлэр, нэһилиэктэр, улуус ыһыахтарыгар алгыс туомун оҥоробун. Ону таһынан араас тэрээһиннэргэ, биирдиилээн дьоҥҥо алгыс, ыраастааһын, арчылааһын сиэрин-туомун ыытабын.

– Алгыс сабыдыала тыл көмөтүнэн барар, олус күүстээх дьайыылаах. Алгыс кэмигэр  киһи туруга уларыйар дуо?

– Оннук. Киһититтэн, сириттэн, түгэниттэн эмиэ тутулуктаах. Тыл иччитэ күүстээх дьайыытынан, алгыы турдахха тулалыыр эйгэ кытта уларыйар. Тылы сөпкө туттуохха, саҥарыахха наада. Холобур, алгыс сабыдыалынан былыт тарҕанан, күн тыкпытынан барыан эбэтэр курааннаан турбут сиргэ ардаҕы түһэриэххэ сөп. Уоту арыылаах саламаатынан, алаадьынан күндүлээн, кылы уматан бардахха, уот Дьөһөгөй оҕото, алгысчыт бэйэтинэн турарын курдук көстүүнү биэрэр. Маннык уларыйыы, киһи туругун уларытар бөҕө буоллаҕа.

Ис искиттэн үтүө тыллар бэйэлэринэн тахсан иһэллэр. Онно алгысчыт туруга эрэ буолбакка, алгыһы иҥэринэр киһи туруга кытта уларыйар. Биир ситимҥэ киирэҕин. Ол буоллаҕа алгыс күүһэ диэн.

– Алгыс тылын-өһүн эрдэттэн үөрэтэҕин дуо?

– Үөрэппэппин, бэйэтэ үөһэттэн кэлэр. Санаа, тыл бэйэтэ киирэр. Ол эмиэ ананар киһититтэн, сириттэн, түгэниттэн тутулуктаах буолар. Сорох дьоҥҥо этиэхтээх тыллары үөһэлэр бэйэлэрэ этиттэрэллэр дии саныыбын. Ардыгар билбэт да тылларым кэлэллэр, манна сыһыана суох быһыылаах дии санаабытыҥ сыһыаннаах буолан хаалар. Дьикти түгэн элбэх. Алгыс сурукка тиһиллиэн эмиэ сөп. Эппитиҥ-тыыммытыҥ төбөҕөр сылдьар буоллаҕа. Манна даҕатан эттэххэ, саха литературата алгыс тылынан саҕыллыбыта, быйыл  “Байанай алгыһа” суруллубута 125 сыла. 

Ааттыын, өйдүүн-санаалыын саха буоларбын бигэргэппитим

– Нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ өбүгэлэрбит уу сахалыы ааттаах этилэрэ. Кэлин нууччалыы аат иҥэриллибитэ. Билигин дьон аатын сахалыы уларыттарара элбэх. Олортон эн биирдэстэрэ буолаҕын. Аат киһи олоҕор сабыдыаллыыр дуо? Оҕолоруҥ сахалыы ааттаахтар дуо?

– Оннук, аат киһиэхэ дьайар, олоҕун, дьылҕатын эмиэ уларытыан сөп. Урут оскуолаҕа сылдьан сахалыы ааттаах оҕолорго ымсыыра санааччыбын. Кэлин киэҥник тарҕаммытыгар, сахалыы аат көрдөммүтүм, алтыһар дьоммуттан сүбэлэтэн турабын. Киһи олоҕор пааспарын үстэ уларытар. Оннук сааспар сөп түбэһиннэрэн, Алгыстаан Аппанаас уола диэн суруйтарбытым. Онон ааттыын, өйдүүн-санаалыын, туруктуун саха буоларбын бигэргэппитим. Кыра уолбун сахалыы Айсиэн диэн ааттаабытым. Айыы сиэнэ диэнтэн таһааран. Кыыһым билигин улахан киһи, баҕар, кэлин баҕардаҕына бэйэтэ уларытыаҕа.

Бобо сатыыр үчүгэйи түстээбэт

– Ыһыахпытыгар төннүөххэ. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн, Туймаада ыһыаҕын аахпакка туран, бэс ыйын 21 күнүгэр Үрүҥ Тунах Ыһыах күнүнэн биллэриллибитэ. Ол эрэн ыһыаҕы ыытыы ыйыллыбыт күнэ тутуһуллубат, ону ааһан араас таһымнаах тэрээһин элбээтэ. Бу туһунан санааҥ.

– Кырдьык, Ыһыаҕы ыһыы Айыылар сиргэ муҥутаан чугаһыыр кэмнэригэр ыытыллыахтаах. Онно Алгыс күүстээх дьайыыны оҥорор. Сорох улуустар ыһыах күнүн тутуһаллар, сорохтор – суох. Ол туох эрэ төрүөттээх буолан, атын күҥҥэ көһөрүллэрэ буолуо. Ону нэһилиэктэр бэйэлэрэ быһаараллар. 

Кэнники кэмҥэ Ыһыах тэрээһинэ элбэхтик ыытыллар буолла. Тэрилтэлэр, түмсүүлэр, аймахтар, нэһилиэктэр, улуустар тэрийэллэр. Маннык тэрээһин элбэҕэ үчүгэй, дьон-сэргэ төрүт үгэскэ сыстар, уһуктар. Ону бобо сатыыр үчүгэйи түстээбэт. Сорох дьон тэрилтэнэн ыһыахтыырын ордорор, сорох аймаҕынан ыһыаҕы ыһар. Сорохтор улахан тэрээһиннээх ыһыахха сылаарҕаан, кыайан сылдьыбаттар. Онон, ким тугу сөбүлүүрүнэн сылдьара табыгастаах курдук. Кэлин атын эрэгийиэннэргэ, дойдуларга ыһыахтары тэрийэн түмсэллэр, төрүт тылларын, үгэстэрин сайыннараллар, оҕолоругар утумнууллар.

Ыһыахха эрэ төрүт үгэс баар. Сахалыы таҥаһы сайбаччы таҥнан киирэбит, уустарбыт, иистэнньэҥнэрбит мусталлар, төрүт үгэс оонньуулара, ат сүүрдүүтэ, оһуохай, олоҥхо, ырыа дьиэрэйэр уо.д.а норуот быһыытынан төрүт култуурабыт, оонньууларбыт тыыннааҕын, сүппэтэҕин бигэргэтэн көрдөрөбүт, киэҥ эйгэҕэ таһаарабыт.

Сүрүн өйдөбүлэ биир

– Ыһыах сиэрэ-туома, аныгы уонна былыргы ыһыахтар уратылара?

– Урукку кэмнээҕи ыһыахтарга оҕус эбэтэр убаһа энньэлээн туом оҥороллоро биллэр. Кэлин оннук суох. Арай идэһэлээн, аска тутталлар. Билиҥҥи ыһыах алгыстаах, оһуохайдаах, олоҥхолоох, ырыалаах, тойуктаах, араас күрэстэрдээх, ас-үөл эгэлгэтэ дэлэйэр уонна атыы-эргиэн бөҕө тэриллэр. Бу курдук киэҥ далааһыннанара үчүгэй буоллаҕа, ол аата саха омук төрүт тыына утумнанар. Ол иһигэр түмсүүлэр эмиэ бэйэлэрин көҕүлээһиннэринэн ыһыах тэрийэн ыыталлар. Ол курдук, быйыл бэс ыйын 20 күнүгэр Нам сиригэр ойуун Спартак Соколов уруккулуу оҕус уонна сылгы энньэлээн туом оҥорон, ураты ыһыах тэрээһинэ ыытылынна.

Түөлбэлэргэ ыһыах хаамыыта тус-туспа уратылаах курдук буолуон сөп гынан баран, сүрүн өйдөбүлэ биир – Үрдүк Айыыларга сүгүрүйүү, уйгуну-быйаҥы көрдөһүү, кэскили түстэнии. Инникитин да бу курдук төрүт үгэспит сөргүтүллэ, сайда турдун!

–Итэҕэли дьон хайдах ылынарый?

– Итэҕэл диэн киһи санаатын сааһылыыр, эрэлин күүһүрдэр,  кутун-сүрүн бөҕөргөтөр, айылҕа күүһүн иҥэрэр ураты эйгэ. Ким хайдах өйдүүрүнэн уонна ылынарынан. Тус олоҕор туһалаатаҕына, үчүгэйи эрэ түстүүр буоллаҕа. Ол эрээри киһи итэҕэлэ хааныгар баар, сылдьан эрэ бэйэтэ сиэри-туому тутуһа сылдьар ээ. Булчуттар Баай Байанайтан көрдөһө, Сир иччитин аһынан күндүлүү, иистэнньэҥнэр өбүгэ үгэһин тутуһан иистэнэ, оһуор анньа, уустарбыт тимири уһаара, саха быһаҕын охсо, спорду өрө тутааччылар саха атын сүүрдэ, ыстана, куобахтыы, мас тардыһа, хабылыктыы, хаамыскалыы уо.д.а тутуһа, оҥоро сылдьаллар. Бу буоллаҕа, итэҕэлинэн олоруу.

Биһиги, Саха дьоно, Айыы Хаан аймахтара, Күн улууһун дьонноро буоларбыт быһыытынан, үүнэ-сайда туруоҕуҥ, дойдубут чэлгийэ сайдарын туһугар биир сомоҕо буолуоҕуҥ!

Барыгытын Үрүҥ Тунах ыһыаҕынан истиҥник эҕэрдэлиибин!

Улуу Өбүгэлэргитин кытта ситимҥит бөҕөргөөтүн! Кинилэргэ эрэниҥ, итэҕэйиҥ, сүгүрүйүҥ!

Кинилэр баар буолан көмүскэллээххит, харысхаллааххыт, кэскиллээххит!

Тускуо!

– Сэргэх кэпсэтииҥ иһин махтанабын. Өрүү даҕаны үтүө тылынан бар дьоҥҥор алгыс күүһүн иҥэрэ, үтүөнү түстүү тур.

Хаартыскалар: Дьоруой тус архыыбыттан.

Күннээҕи санааны бөҕөргөтөр алгыс

Махтанабын
Үүммүт аламай күҥҥэ...
Махтанабын, сүгүрүйэбин
Улуу Айыы өбүгэлэрбэр,
Үрдүк Айыыларга.
Эһиги баар буолаҥҥыт
Мин бу Орто дойдуга баарбын,
Олох олорор дьоллоохпун.
Дьоллоохпун
Үүнэр-сайдар кыахтаахпынан,
Уйгубун уһанарбынан,
Удьуорбун уһатарбынан,
Төрүччүбүт кэскилин түстүүрбүнэн! 
Эһиги көмөҕүтүнэн
Үс кутум чөл буолар, 
Туругум тупсан иһэр,
Айаным алгыстаах буолар,
Үлэм таһаарыылаах буолар,
Уҕараабат уйгу-быйаҥ тосхойор,
Дьоллоох олох оҥкула оҥоһуллар.
Күндү Айыы өбүгэлэрим,
Үрдүк Айыыларым!
Миигин уонна дьоммун-сэргэбин
Көрө-истэ,
Арчылыы, араҥаччылыы,
Сүбэлии-амалыы сылдьаргытыгар
Махтанабын, сүгүрүйэбин!

Улуу Үрдүк Айыылар, 
Улуу Өбүгэлэр, 
Ил тыыннаах Иччилэр,
Эһиги үтүө, сырдык ааккытыгар 
сүгүрүйэбит,
Хоолдьуктаах бэйэбит хоҥкуйан,
Сүһүөхтээх бэйэбит сөһүргэстээн
олорон көрдөһөбүт.
Төрүччүбүт кэскилэ
Тупсарын туһугар,
Аҕа уонна Ийэ ууспут
Бөҕөргүүрүн туһугар
Сырдык алгыстаах
Тыыҥҥытынан угуттаан
Куппутун-сүрбүтүн
Бөҕөргөтүҥ,
Көмүскэллэ-харысхалла оҥоруҥ,
Үлэбит-хамнаспыт
ситиһиилээх буоларыгар сырдык
суолла арыйыҥ,
Уҕараабат уйгуну
Олохтооҥ,
Самныбат саргыны
Салайыҥ,
Кэтит кэскили түстээҥ!
Уруй-айхал!
Тускуо!