Алгыстаах Арылыйаана: «Сөбүлүүр дьарык олоҕу чэпчэтэр»

Ханнык баҕарар киһи олоҕор суолу тэлээччи, аартыгы арыйааччы баар буолар. Оннук дьонунан биир үксүн учуутал идэтин баһылаан, олохторун оҕону үөрэтиигэ, иитиигэ анаабыт дьону ааттыахха сөп. Хас биирдии учуутал оҕоҕо билиини иҥэрэригэр бэйэтэ туһунан ньымалардаах, тутуһар ураты суоллаах буолар. Хаһыаппыт бүгүҥҥү нүөмэригэр 43-с сылын сахалыы тыыны өрө тутан эҥкилэ суох үлэлии-хамныы сылдьар Дьокуускайдааҕы 17 №-дээх оскуола алын кылааһын учуутала Алгыстаах Арылыйаана Хотун Атас кыыһа (Попова Ольга Прокопьевна, Борокуоппай Саабыс кыыһа) ыалдьыттыыр.

Арылыйаана Хотун – РФ уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, «Учууталлар учууталлара» бэлиэ хаһаайына, «Арассыыйа бастыҥ учуутала-2011» грант кыайыылааҕа. Маны сэргэ Арылыйаана Хотун тарбаҕар талааннаах, хатайдааһын курдук уустук, быыччык идэни баһылаабыт Далбар Хотун буолар.

– Алгыстаах Арылыйаана Хотун, бастатан туран, сахалыы сиэринэн ааҕааччыларбытыгар кимтэн кииннээххин, хантан хааннаххын билиһиннэр эрэ.

– Мин Үөһээ Бүлүү оройуонун олох түҥ ыраах сытар Туобуйа диэн нэһилиэгэр уон икки сааспар диэри улааппытым. Ийэм Татьяна Ивановна Агаева доруобуйа харыстабылын туйгуна, үйэтин тухары биэлсэрдээбитэ. Аҕам Михайлов Прокопий Саввич оройуон биир бастакы механизатора, тимири хаамтарар мэхээньик этэ. Нэһилиэктэри кэрийэн уот тардааччы, мясомолпром механизациятын оҥорооччу этэ. Уоттаах Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа. Аҕам ийэтэ, мин эбэм, Лукинова Марина Петровна үс уолун, Сөдүөтү, Тиити, Боркуоппайы сэриигэ алҕаан атаарбыта. Иннилэригэр-кэннилэригэр сахалыы кэриэс охсубута. Уолаттарын атааран баран сарсыҥҥы күнүттэн улахан ыаҕас тигэн барбыт, оҕолорум төннөн кэлэллэригэр ас ууруом диэн. Ол курдук, үс уол төннөн кэлэн оҕо-уруу бөҕөтүн тэниппиттэрэ. Өбүгэбит Лаах Луха уола Хаххан Мэхээлэ Бүлүү Дьөккөнүн сириттэн Туобуйаҕа сатыы хааман тиийэн олохсуйбут киһи эбит. Бииргэ төрөөбүттэр алтабыт, дьоммут барыбытын сиэтэн илдьэн үөрэххэ киллэрэн үөрэттэрбиттэрэ. Ол курдук биһиги үөрэҕи-үлэни өрө тутан улааппыппыт. Ол үчүгэйи эрэ аҕалбыта. Мин аҕыс кылаас кэнниттэн, уон түөрт сааспар, Бүлүү педучилищетыгар үөрэнэ киирбитим. Эдьиийим Сидорова Татьяна Спиридоновна туйаҕын хатаран алын кылаас учууталынан үлэлии сылдьабын. Эдьиийим Татьяна Спиридоновна уонна балтым Власьева Майя Николаевна эрэдээктэрдээн «Ийэ сыл алгыһа» диэн дьиэ кэргэн, аймахтар улахан кинигэлэрин таһаарбыппыт. Бу удьуору, аймаҕы сырдатар кинигэбит балтым Лена Прокопьевна иилээн-саҕалаан 2020 сыллаахха «Дани-Алмаас» кинигэ кыһатыгар бэчээттэммитэ. 2022 сыллаахха төрөөбүт дойдубутугар Туобуйаҕа кинигэбитин сүрэхтээн, аймахтарбытын кытта, нэһилиэнньэни кытта көрсөн кэлбиппит. Дойдубут дьонугар махталбыт улахан.

– Учуутал буолуу судургута суох идэ дииллэр. Чопчу тоҕо учуутал идэтин талбыккыный?

– Икки аҥаар сааспар саҥа толору тылланыахпыттан, таһынааҕы оҕолору хомуйтаан киллэрэн, кэккэлэччи олордон үөрэтэрим үһү. Илиибэр мас угун тутан туран араас малы ыйа-ыйа «Бу тугуй?» эҥин диэн ыйытан тахсар эбиппин. Ол быыһыгар: «Оккуола оото никтээбэт!» – диэн улаханнык саҥарар үһүбүн. 4 саастаахпар дьиэбитигэр баһаар буолбутугар, алтынньы ыйга ууну-хаары кэһэн, сүүрэн тиийэн, дьоҥҥо тыллаан бииргэ төрөөбүттэрбин уоттан быыһаан турардаахпын. Ол 2,5 сааспыттан оҕолору үөрэтэ оонньуурум, тэрийэр, дьаһайар үөрүйэҕим абыраатаҕа. 4 саастаах оҕону билигин көтөххө илдьэ сылдьаллар дии. Онон идэни биэрээччи Улуу Суорун Тойон бэлиэтээн анаабыт идэтинэн күн бүгүнүгэр диэри, үлэм ис хоһоонун олох хаамыытынан саҥардан, интэриэһинэй оҥорон ааппын кытта уларытан умсугуйан үлэлии-хамсыы сырыттаҕым.

– Үлэҕэр чопчу тутуһар суоллааххын, идиэйэлээххин дуо?

– Түөрт уон үс сыл устатын тухары үлэлиир тиэмэм идеята биир эбит. Сахабыт норуотун култууратын бары уруоктарга киллэрэн үөрэттэхпинэ миэхэ бэйэбэр бастаан айылҕам арыллан, иэйэн-куойан, өрө көтөҕүллэн үөрэтэбин. Саха да, нуучча да кылааһын үөрэтиим, ити тиэмэбиттэн харыс да халбарыйбаппын. Тоҕо диэтэххэ, бастатан туран, мин бэйэм ис турукпун бөҕөргөтөр, ол барыта үөрэтэр оҕолорбор дьайар. 2011 сыллаахха «Арассыыйа чулуу учуутала» грант күрэҕэр сахалыы тиэмэбинэн кыайбытым. 2021 сыллаахха үөрэтэр оҕолорбун кытта «Смотри, это Россия!» видеокроссинг куонкуруһугар кыттан, «Лучшие дети России» номинацияҕа кыайбыппыт.  Билигин Дьокуускай куорат 17-с оскуолатыгар 2002 сылтан үлэлии сылдьабын.

– Толору сахалыы ааты хаһан уонна туохтан сиэттэрэн ылыммыккыный?

– 2022 сылга диэри дьоҥҥо Попова Ольга Прокопьевна диэн биллэр этим. Үөрэтэр оҕолорбор анаан диэххэ сөп, ааппын барытын сахалыы уларыппытым. Сахалыы дорҕоон дьүөрэлэһиитин тутуһан ааттыы үөрэннэхтэринэ төрүттэриттэн бэриллибит төрөөбүт тылларын үөрүйэҕэ уһуктан кэлэригэр көмөлөөх буолуо диэн. Киһи аата уларыйдаҕына бэйэтэ даҕаны, олоҕу көрүүтэ даҕаны уларыйар дииллэрэ кырдьык эбит. Мин Сыдьаайа, Байдам Филипповтар «Тирэх 1, 2», Арыллыы үөрэхтэригэр үөрэммитим. 2023 сыллаахха Ытык алгысчыт Фёдоров Афанасий Семёнович Уһуйаанын бүтэрэн, алгысчыт дастабырыанньатын ылбытым. Чугас дьоммун тылбынан, сороҕор илиибинэн эмтиибин. Уһуйааччыларым, эмтэнэр даҕаны норуот эмчиттэрим Кривошапкин Виктор Семёнович, Хотуулаах Хоһууна хостонон тахса турар баай билиилэрэ дьоҕурум тахсарыгар суолу арыйаллар. Бэйэм эмиэ атын дьон алгыстаах аартыктарын арыйар дьоҕурдаахпын дьон махталыттан билэбин.

Сайын Саха сирин кэрийэбин. Хара көлөһүммүнэн үлэлээбит  харчыбын олохтоох туроператордарга биэрэбин. Сатаҕа иккитэ сырыттым. Бу эмтиир, талааны арыйар, тулууру, дьоҕуру аныыр ытык сирбит. Сатаҕа киһи бары үтүө хаачыстыбаларын арыйарга анаммыт мастар бааллар. Мин чуолаан дьоҕур уонна доруобуйа мастарын кытта  уһуннук кэпсэппитим, көрдөспүтүм, махтаммытым туолла.

– Хас биирдии учуутал киэн туттар үөрэнээччилэрдээх буолар...

– Үөрэппит оҕолорум Арассыыйа бастыҥ ВУЗ-тарыгар үөрэнэ сылдьаллар, бүтэрбиттэр элбэхтэр. Холобур, Замятин Андрей МГУ-га, Борисова Айсена РФ прокуратура университетыгар, Замятина Настя Бауман аатынан МГТУ-га, Саввинов Кирилл Санкт-Петербурдааҕы ИТМО-ҕа ситиһиилээхтик үөрэнэ сылдьаллар. Артем уонна Сардаана диэн үөрэнээччилэрим Чехия универститетын бүтэрэн ыал буолан үөрдүбүттэрэ.

Биир кэмҥэ 10-ча выпускнигым И.И. Шамаев Өрөспүүбүлүкэтээҕи физико-математическай оскуолатыгар үөрэммиттэрэ. Бэлиэтээн этэр буоллахха, 2014 сылга диэри үөрэххэ тардыһыы олус күүстээҕэ. Билиҥҥи курдук бары блогер буолуохтарын баҕарбат этилэр, интэриниэти үөрэххэ эрэ күүскэ туттар этибит. Ол кэм төннөрүгэр баҕарыам этэ. Үөрэх сыаннаһа дьон санаатыгар киириэхтээх.

– Арылыйаана Хотун, эн хатайдааһын (валяние) курдук уустук дьарыгы баһылаан, уран оҥоһуктары оҥороҕун. Бу кэрэни айан таһаарыы биир ураты ньыматын туһунан кэпсии түһүөҥ дуо?

– «Валяние» диэн тыл сахалыы тылдьыкка «үҥкүрүт, мэһий, мөчөхтөө, хатайдаа (катать диэнтэн)» диэн тылбаастанар. Бу тыллар бары валяниеҕа сыһыаннаахтар. Үгүс дьон «вяленая» диэн саҥараллара сыыһа, ол балыгы ыыһыырга сыһыаннаах тыл буоллаҕа. Аны туттар матырыйаалбын «ыт түүтэ дуу, ынах түүтэ дуу» эбэтэр «сылгы сиэлэ дуо» диэн ыйытааччылар. Саха сиригэр бараан саҥа үөскээн эрэр дьиэ кыыла буоллаҕа. Хатайдааһыҥҥа мериносовай боруода бараан түүтэ барсар. Ол боруоданы валяниеҕа анаан үөскэппиттэр диэххэ сөп. Саха сиригэр хатайдааһын түүтэ оҥоһуллубат, атыыламмат даҕаны. Онон туттар матырыйаалбын интэриниэти хасыһан сакаастыыбын. Түү сыаната кэлин икки төгүл ыараата. Дэлэҕэ даҕаны, «золотое руно» диэхтэрэ дуо. Холобур, Киргизия боолдьох көбүөрдэрэ уонна эр киһи валянай бэргэһэтэ ЮНЕСКО култуурунай нэһилиэстибэтин испииһэгэр киирбиттэрэ.

– Маннык түүттэн хатайданан оҥоһуллубут таҥас туох уратылааҕый, туһата туохха сытарый?

– Саха сирин тыйыс килиимэтигэр бу бараан түүтүттэн хатайданан, мэһиллэн, таптайыллан, имэриллэн оҥоһуллубут таҥастар олус наадалар. Бу саха киһитин доруобуйатын харыстыырга тыын наадалаах. Маннык түү (шерсть) таҥас киһи этин температуратын сылааһын киһиэхэ төттөрү биэрэр, куруук кураанах, олох сиигирбэт, салгыны аһардар, аны төрүт сыттаммат. Быһата, тымныыга сылаас, куйааска сөрүүн. Түү састааба сүүс бырыһыан ланолин, кератин, эбиитин белок. Киһи баттаҕын састаабын кытта аналогичнайдар. Манна сүүрбэттэн тахса аминокислота баар, холобур, цистеин, цистин, аргинин и метионин уонна элбэх сиэрэ. Аны антиоксидантнай дьайыылаах, киһи килиэккэлэрин көҥүл радикаллартан харыстыыллар. Аны сыалаах-арыылаах буолан олох ардахха илийбэт, «как с гуся вода» курдук. Ити туркменнар, грузиннар кэтэр бараан папахаларын санааҥ. Итии салгыны тастан киллэрбэт, искэ баар сөрүүнү сахсархай, салгыны аһардар буолан тутар. Ол иһин да бэйэм биир сэлээппэни кыһыннары-сайыннары кэтэбин. Утуйар көстүүммүн кытта бу ньыманан бэйэм оҥостубутум. Кыһын тымныыга абырыыр, аны тымныйан ыалдьарым аҕыйаата, урукку курдук ый аайы тумуулаабат буоллум. Маннык таҥас аһаах кыра оҕолорго, кырдьаҕас дьоҥҥо эмтээх, абыраллаах. Аны туран, олох ыйааһына суох, тутарга-хабарга олус сымнаҕастар. Сыттык, суорҕан, олбох эмиэ олус табыгастаахтар, чэпчэкилэр. Бу бараан түүтэ аны олус үйэлээх, бөҕө матырыйаал буолар. Дьон ыһыллан, тэстэн хаалбат дуо диэччилэр. Ол билбэттэриттэн этэллэр. Былыр дэлэҕэ бараан түүтүттэн быа оҥорон улахан хараабыллары соһуохтара дуо. Бараан түүтүттэн хатайдаммыт таҥас үйэлээх буолар. Олох эргэрбэт, өҥүн сүтэрбэт. Хомоҕойдук ыраастанар, оттон түүкэритийбитин ыраастыыр түргэн уонна сууйарга кашемиры сууйуу ньыматын тутуһан сэрэнэн сууйан, сайҕаан баран форматынан имэрийэн кэбис да бүттэҕэ. Бараан түүтүн күтүр өстөөҕө туох буолуой? Биллэн турар, моль. Бу көйүүр буулаабатын туһугар куруук тэбэнэ-сахсына сылдьыахха наада. Валяйдаммыт таҥастары кыһын хаарга ыраастаныллар, көйүүр баар буоллаҕына, таһырдьа тымныыга суулаан да баран ыйыахха сөп. Тымныыттан киллэрдэххэ түргэнник сылыйарынан бэртээхэй таҥас.

– Бу дьарыкка уһуйуллууҥ хайдах саҕаламмытай?

– 2022 сыллаахха Булгунньахтаахха кыбытык тигии улуу маастара Никитин Николай Ильич «Иис-Уус» лааҕырыгар сылдьыбытым. Манна лааҕырга кэлэн үөрэтэр маастардартан айар дьоҕур умсулҕанын илэ харахпынан көрбүтүм. Онтон 2023 сыллаахха Еланкаҕа Игнатьева Яна Викторовна «Симэх» галереятын «Иис-уус» лааҕырыгар иис араас көрүҥэр дьарыктаммытым. Норуот маастардара диэн уһулуччу дьон буолалларын сөхпүтүм. Валяниены искусство көрүҥэр холуубун. Бу ньыманы билиһиннэрбит бастакы учууталым Матрена Михайловна Осипова этэ. Оттон хатайдааһын алыбын иҥэрбит маастарынан Үөһээ Бүлүү уһулуччу дэгиттэр талааннаах Далбар Хотуна Людмила Егорова буолар. Киһи саҥаны син биир киһиттэн билэр, киһи киһини үөрэтэр. Саҥа дьарыгы баһылыырга интэриэс, күүстээх баҕа санаа, олус ымсыыран, баҕаран туран салгыы бэйэҥ үөрэнииҥ эрэ наада. Хобби, сөбүлүүр дьарык диэн олох атын буолар, эн бэйэҥ сөбүлээн оҥорбуккун атын киһи сөбүлүө суоҕун сөп. Ол иһин дьоҥҥо оҥорор буоллум да, дьон санаатын, тугу баҕарарын учуоттуубун. Саха киһитэ биир үксүн хара, күрэҥ, сиэрэй, бороҥ өҥнөрү талар. Чаҕылхай өҥҥө үөрэллэр эрээри, миэхэ барсыбат, ханыылаһар таҥаһым суох дииллэр. Дьиҥэр, кыһыҥҥы өттүгэр сахаҕа чаҕылхай өҥнөөх таҥас ньэҥири күүһүрдэр, аураны улаатыннарар, иммунитеты бөҕөргөтөр. Сиэрэй бетон куораппытыгар бары сиэрэй буола сырыттахпытына, тумаҥҥа, тымныыга да көстүбэппит турдаҕа. Ол эрээри кэлин дьон син чаҕылхай таҥастары талар буоллулар. Дьаарбаҥкаларга дьон кэлэн махтанара – саамай улахан дьол. Эрдэ ылбыт таҥастарын кэтэ сылдьар буолаллар, кэлэн көрдөрөллөр, эбии тугу эмэ ылан бараллар. Түөрт сыл иһигэр олус элбэх кэтиллэр таҥаһы, бэргэһэни оҥордум. Саамай сөбүлээн оҥорор таҥаһым – саха дьахтарын сиэргэ-туомҥа кэтэр дьабака бэргэһэтэ. Күннэтэ да кэтэргэ сүүһүнэн бэргэһэни оҥордум. Дьахталлар ордук дьабакабын сөбүлээн ылаллар. Саха сиригэр дьабака бэргэһэ кэнники кэмҥэ «популярнай» буолбута олус үчүгэй. Ол аата саха дьахталлара төрүт үгэстэригэр, сиэрдэригэр-туомнарыгар төннөн эрэллэр диэн сыаналыыбын. Хатайдаммыт дьабака бэргэһэ сылааһа, чэпчэкитэ, үйэлээҕэ туохха да тэҥнэммэт.

Сиринэн айанныам иннигэр бараан түүтүттэн уобарас оҥоробун. Холобур, Сатаҕа барарбар Аан дойду иччитэ Аан Алахчын  дьабакалаах сон, Хаҥалас устун сылдьарбар Хотой Айыы диэн уобараһы  оҥорбутум, дьон эмиэ кэтэн хаартыскаҕа түһэригэр диэн. Сир иччитин аһатарга үүт маҥан дьабакалары алҕаан оҥоробун. Уордаах Дьөһөгөй уобараһын эмиэ оҥорбутум. Театральнай, сценическэй уобарастары оҥорорго валяние олус барсар. Скульптурированиеҕа тэҥнээх, пластилин курдук мэһийэн, формалаан ханан да сиигэ суох гына үргүлдьү бүтэй гына  оҥоробун.

– Хатайдааһын ньыматыгар уһуйуллуон баҕалаахтар туохтан саҕалыахтарын сөбүй? Маастар-кылаастары эҥин ыытаҕын дуо?

– Тугу сатыырбынан маастар-кылаастары ыытабын. Сунтаар улууһун Кэмпэндээйи нэһилиэгэр Күндээдэ маастардарыгар, Үөһээ Бүлүү Туобуйатын ийэлэригэр, эбэлэригэр ыыппытым. Биирдиилээн баҕалаах дьон кэлэн үөрэнэллэр. Горнайтан кэлэн үөрэммит кыыһым салгыы дьонугар хатайдаан эрэр. Улахан маастар-кылаастар арт-терапевтическай буолаллар, дьахталлар энергиялара сөптөөх, туһалаах хайысхаҕа салаллар, ис туруктара кытта сааһыланар, оҥорбут малларын тутан бараллар.

Аныгы үйэ ситимин нөҥүө салгыы сыныйан үөрэтэргэ, сайдарга түүнэн хатайдааһыҥҥа араас эгэлгэ үөрэх барыта баар. Дьарыктанар киһи суолун бэйэтэ эрэ солонор. Ол онно дьоҥҥо туһалаах өттүн талан, дьоҥҥо наадалааҕы оҥорору баһылыахха наада.

– Сыана өттүн этэр буоллахха, илии оҥоһуга хаһан баҕарар сыаналаах буолар...

– Сыана туһунан этэр буоллахха, илиинэн оҥоһуллубут хаһан баҕарар маҕаһыын сыанатыттан ыарахан буолуохтаах. Бу «штучнай», «эксклюзив» үлэ буоларын быһыытынан. Маастар бэйэтэ сыананы быһар, ону атыылаһааччы кэлэн түһэрсэ сатыыра соччото суох буолааччы. Экземпляра биир эрэ буолар буоллаҕа.

– Хас биирдии киһиэхэ үлэтэ-хамнаһа, олоҕун дьарыга тахсыылаах буоларыгар дьиэ кэргэн оруола улахан. Дьиэ кэргэҥҥин билиһиннэриэҥ дуо?

– Мин кытта кырдьан эрэр кэргэммин кытта бииргэ ыал буолан олорбуппут 38 сыл буолла. Икки уоллаах кыыс оҕолоохпут. Үлэ-үөрэх дьоно буолбуттара ыраатта. Оҕолорбун үөрэххэ-үлэҕэ такайбытым, куруук туохха эрэ үөрэнэ, тугу эрэ саҥаны оҥорорго, сатыырга дьулуһа сылдьаллар. Кэргэним дьиэтин-уотун бэрийэр, оҕуруот аһын үүннэрэн хортуоппуй атыылыыр. Кини үүннэрбит хортуоппуйа ураты минньигэс, ылан сиэн боруобалаарыҥ эрэ дьэ (күлэр). Ону тэҥэ дьарыкпар биир сүрүн көмөлөһөөччүм буолар, хатайдааһын ыарахан үлэтин киниэхэ имиттэрэбин.

– Түмүккэ, алгысчыт, айылҕалаах киһи сиэринэн үлэни саҕалыырга тутуһар ураты ньымаларгын сэгэтиэҥ дуо?

– Түүнэн мискийэн, имэрийэн оҥоһуллубут таҥас арчылаах, алгыстаах буолар. Ыраас өлбөт мэҥэ уута дии санаан туран эбэбит Өлүөнэ уутунан ыстара-ыстара, мыылалаан баран, хомус доҕуһуоллатан, тойугунан оҥорбут таҥаһыҥ атыыласпыт киһини ыраастыыр, эмтиир, санаатын көтөҕөр. Өссө элбэхтик дьонтон хайҕанар буолар, самныбат саргыланар, түөрүллүбэт түөрэхтэнэр. Үлэлэрбин этиҥ түспүт маһынан арчылыыбын. дьалбыырынан дьалбыйабын. Харысхал туруорабын. Ол курдук маннык таҥастаах киһи киирэн кэллэҕинэ тулалыыр эйгэ киэркэйэр, сымныыр, сылыйар. Үлэлиэм иннинэ мин туруору ситиммин оҥостобун, үрүҥ көмүс бэрчээккибин кэтэбин, үрдүбэр эмиэ үрүҥ көмүс ураһабын түһэринэбин, кытыыларынан алтан чарт куйахтарынан хаххалатабын. Норуот эмчитэ Хотуулаах Хоһууна энергиянан үлэлииргэ сүбэлээбитэ. Оччоҕо сылайбаккын, ким да туох да мэһэйдээбэт буолар эбит.

– Атас кыыһа Алгыстаах Арылыйаана Хотун, бэрт интэриэһинэй ис хоһоонноох кэпсэтииҥ иһин барҕа махтал буоллун! Талан ылбыт айымньылаах үлэҕэр алгыстаах аартыктарыҥ арылла турдуннар!

Хаартыскалар: Дьоруой тус архыыбыттан