Александр Данилов: «Оһуокай — демографическай боппуруос»

СӨ «Оһуокай» түмсүү бэрэссэдээтэлэ, «Xоту дойду бэргэн ытааччыта» ырааҕы ытыыга федерация салайааччыта Александр Данилов оһуокай, бэргэн ытыы курдук саха төрүт үгэстэрин сөргүтүүгэ, сайыннарыыга дьоһун кылаатынан эр-хаан эр бэрдэ диэн ааты чиэстээхтик сүгэр.

— Александр Джурович, бэйэҕин билиһиннэриэҥ дуо?

— 4 уоллаах ыалга улаханнарабын. Инньэ гынан «эр дьон ыала» этибит. Бырааттыылар төрдүөн үрдүк үөрэхтэнэн, бары үлэлии сылдьабыт. Мин «Центральнай» киинэ тыйаатырыгар дириэктэрдиибин. Дьокуускай куоракка 42 cыл олордум, онон куоратым – иккис дойдум. Бэйэм төрөөбүт сирим Күһүүр, Булуҥ улууһа. Тыйыс дойдуттан кэлбит буолан, манна соҕуруу дойдуга олорор курдукпун диэххэ сөп. Оҕо-уруу элбэх, сиэннэрдээхпин.

— Элбэх, ону ааһан наар уол оҕолоох ыал улаханнара буолаҥҥын эбитэ дуу, уопсастыбаннай үлэни кыайа-хото тутаргын билэбин. Ол туһунан сырдата түһүөҥ дуо?

— Мин санаабар, киһи барыта уопсастыбанньык диэн аакка киирсиэн сөп. Саха сиригэр, Дьокуускай куоракка даҕаны уопсастыбаннай тэрилтэ элбэҕэ ону туоһулуур. Оттон, манна диэн эттэххэ, уопсастыбаннай, ол эбэтэр дьоҥҥо-норуокка туһалаах үлэнэн киһи харса суох дьарыктанан иһиэн наада. Саха култууратын өрө тутар «Оһуокай» түмсүүнү мин 14 cыл салайан кэллим уонна бу саха тыынын, итэҕэлин, тылын тарҕатар үлэҕэ сылдьарбыттан наһаа астынабын. Түмсүүбүтүгэр бу сыллар тухары элбэх интэриэһинэй, чулуу саха үлэлэһэн кэллэ. Ол курдук, солбуйааччым А. Тарскай, Д. Бэстэрикиэп – СӨ үтүөлээх этээччитэ,  Д. Оконешников, Е Дьяконова, И. Абрамова, М. Николаева, Н. Хорунова, СӨ Аар Дархан этээччитэ С. Черноградскай, С. Иванов – Айыы уолана Алаас – бары Саха сиригэр оһуокайы сөргүтэ, сайыннара сылдьар дьон. Хас улуус аайы сүүһүнэн, тыһыынчанан киһи алтыһабыт.

Оһуокай саха киһитигэр наһаа көмөлөһөр. Ону элбэх киһи билбэт. Сорох дьон көр-нар курдук эрэ ылыналлара баар суол. Дьиҥинэн, оһуокай диэн саха түҥ былыргы итэҕэлэ: биир киһи күнтэн көрдөһөн малыыппа ааҕар, ону атыттар үтүктэллэр. Атын итэҕэллэртэн уратыбыт диэн, биһиэнэ хамсаныылаах. Ол иһин оһуокайы аан дойду шедеврынан билинэллэрин ситиһэр соруктаахпын. Ил Дархаммыт оһуокай күнүн анаата. Киниэхэ улахан махтал буолуохтун! Арчы дьиэтигэр, пааркаҕа оһуокайдары тэрийэбит. Аны туран, оһуокайдьыттар курдук күүстээх санаалаах дьон аҕыйах. Саха сиригэр сорох улуустарга оһуокай диэн суох, сүтэн хаалбыт, сорох улуустарга оһуокайы аччаппыттар. Мин кэтээн көрүүбүнэн уонна статистика чахчытынан, оһуокайга болҕомто уурар улуустарга оҕо төрөөһүнэ элбэх – Ньурбаҕа, Үөһээ Бүлүүгэ, Сунтаарга. Оттон оһуокай суох сиригэр оҕо төрөөһүнэ аччыыр курдук буолан тахсар. Оччотугар бу демографическай боппуруос дуу диэхпин баҕарабын. Биһиги түмсүүбүт ити кыһалҕаны кэмигэр өтө көрбүт дии саныыбын. Былыргы сахалар ыһыахха оҕолорун ыал оҥорор санаалаах аҕалаллара. Ол сүрүн сорук этэ. Мин саха омуга элбиэн баҕарабын, 3-4 мөлүйүөн буолларбыт ханнык диэн. Күүстээх, сайдыылаах омук буолуо этибит. Хас улуус аайы улахан куораттар баар буолуохтар этэ.

— Сонун, хорсун этиилэр диэххэ наада. Аны туран, кэлиҥҥи сылларга снайперскай ытыынан дьарыктанан эрэҕин. Аны бу туһунан кэпсиэҥ дуо?

— Ити дьарык миэхэ сааһыран истэхпинэ кэлбитэ. Сааланыы, бултааһын туһунан 50 сааспыттан эрэ толкуйдуур буолтум. Дьэ, саа атыылаһан, ытарга холонуу буолла. Арай, доҕоттоор, сыыһа-халты ытыы эҥин диэн баар эбит. Ол да буоллар санаабын түһэрбэтим, таба ытарга үөрэнии боппуруоһа сытыытык турда. Арай ол сылдьан билбитим, үчүгэйдик ытарга  үөрэтэр дьон суох эбит.

Көрдөөбүт көмүһү булар дииллэринии, силовой структураларга снайпердар баалларын истэн, кинилэри кытта билсэн, анаан-минээн баран үөрэнним. Онтон соҕотох сылдьарым соччото суох эбит дии санаан, Саха сиринэн эрэ муҥурдаммакка, биир интэриэстээх дьоммун көрдөөтүм. Москваттан саҕалаан, Барнаулга, Оренбурга, Смоленскайга эҥин биирдии-иккилии киһи баарын буллум. Эр киһи буолан баран саанан сатаан туттуохтаахпыт уонна, этэргэ дылы, биир ытыынан табыахтаахпыт диир дьону. Оттон оннукка үөрэтэр киһи суох эбит. Дьэ, биир санаалаахтарбын мустуоххайыҥ, саҕалыаххайыҥ диэн көҕүлээтим. Дойду үрдүнэн сыал ытар да, ытарга үөрэтэр да сир кэмчи эбит. Быһата, сэрии кэнниттэн снайперскай ытыы диэни умнан кэбиспиттэр. Үчүгэй сааны да оҥорбот буолбуттар. Ону дьэ хайдах эрэ хамсатыаххайыҥ диэн буолла. Спортсмен ытааччы тыһыынчанан ботуруону ылар буолан, маҕаһыыннарга дохуот киллэрээччи – кини. Ити курдук Саха сиригэр ырааҕы ытыыга спортивнай федерацияны тэрийдибит, дьону хомуйдубут. Билигин федерацияны сайыннарар дьоммутунан Арассыыйа Дьоруойа А. Колесов, «Сокол» собуотун дириэктэрэ Н. Алексеев, «Сургутнефтегаз» үлэһитэ Д. Васильев, А. Винокуров, Г. Канаев, А. Дубонос, М. Бульщей, Ф. Борисов, С. Яковлев буолаллар. 2017 cыллаахха бастакы күрэхпитин тэрийбиппит. Ол иннинэ буулдьанан ытыы диэн баар этэ. Сэрии саҕанааҕы курдук 300-400 миэтэрэҕэ ыта сылдьыбыттар. Билигин итиччэ ыраахха оҕунан да табыахха сөп, оннук күүстээх охтор бааллар. Ону мин аччаабыта 1000 миэтэрэ ытыахха баара диэбитим. Харса суох үлэлээн, ботуруон иитиитин кытта ылыстыбыт. Онтубут сокуонунан көҥүллэммэт буолан таҕыста. Инньэ гынан, атын куораттарга биир санаалаахтарбытын кытта кыттыһан, Госдуумаҕа сокуоҥҥа уларытыыны киллэртэрэр туһунан суруйдубут. Ол түмүгэр ботуруону боростуой киһи иитэрин көҥүллээбиттэрэ. Ол бастакы кыайыыбыт этэ. Онтон оруобуна Анал байыаннай дьайыы саҕаланан, үчүгэй ытааччы уолаттарбыт тутатына онно баартара. Онон кэмигэр саҕалаабыт эбиппит дии саныыбын. Биллэн турар, бастакы ытааччыларбытыгар ыарахан кэмнэр буолуо. Анараа өттүттэн снайпердар саалара, оптическай прибордара күүстээх буоллаҕа. Билигин өстөөхтөрү кытта тэҥҥэ киирсэр үчүгэй снайпердар үөскээтилэр. Уһук Илинтэн Ярослав Якубов-Ярый диэн морской пехотаҕа снайперынан үлэлиир уол бастаан ДНР, онтон Арассыыйа Дьоруойа буолбута. Ол киһини кытта билсэммит, Дьокуускайга Арассыыйа үрдүнэн соҕотох 4 км усталаах ытар сир туттарбыппыт. Быйыл Ил Дархаммыт уонна Юрий Трутнев Саха сиригэр харчы көрөннөр, снайпердары онно бэлэмниибит. Билиҥҥи кэмҥэ 1 км ыраах ытар буоллаххына эрэ табаҕын, былыргы курдук 100-200 миэтэрэҕэ ким да  хаамыталыы сылдьыбат. Фронт 10 км тайаан сытар. Биһи дьоммут көтөн иһэр дрону түҥнэри ытан түһэрэллэр. Ол дроннары утары снайпердар эрэ киирсэллэр. Онно үчүгэй улахан калибр, прицел эмиэ элбэҕи быһаарар. Аҕа дойду сэриититтэн ыла сахалар снайпердар, сааҕа чугастар диэн аан дойду үрдүнэн билинэллэр эбит. Өбүгэлэрбит бултаан дьоннорун аһатан кэллэхтэрэ. Номоххо киирбит биир ботуруоннаах сылдьар булчуттар бааллара. Аан дойдуга оннук булчуттар суохтар. Бары сүүһүнэн ботуруону укта сылдьан, сүүстэ ытан, баҕар, биирдэ табаллара буолуо.

— Бэйэҥ Анал байыаннай дьайыыга баран кэлбит сыалыҥ-соругуҥ туох этэй?

— Биһиги  «Сулус» полигоммутугар ытар сирбитигэр «боотурдар» бааллар. Ол дьонтон үчүгэйдик ытааччыларын снайперга үөрэтэбит. Снайпердар Арассыыйа үрдүнэн аҕыйахтар. Онон киин сиртэн үөрэниэн баҕалаахтар манна кэлэн үөрэнэллэрэ ороскуота бэрт буолуо диэн, бэйэбит тиийэн үөрэтэрбит туһунан этии киллэрбиппит. Инньэ гынан аҕыйах сыллааҕыта Ил Дархаммыт, Москубаттан Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэбит өйөөннөр, эрдэ генераллары кытта кэпсэтэннэр, бастакы командировкаҕа бэһиэ буолан барбыппыт. Биир фроҥҥа тиийэн 50 киһини үөрэппиппит. Донецкай таһыгар стрельбище бэлэмнээбиппит, биһигини генерал-лейтенант көрсүбүтэ. Казармаҕа түһэрбиттэрэ. Аттыбытыгар баар морской пехотаҕа тиийэммит эмиэ үөрэппиппит. Билигин даҕаны икки инструкторбыт анал байыаннай дьайыыга тиийэн үлэлии сылдьаллар. Онон «Cулус» сүрдээх туһалаах буолла диэн үөрэбит эрэ.

— «Хоту дойду бэргэн ытааччыта» түмсүү ситиһиилэрэ?

— Биһиэхэ сотору-сотору күрэхтэһиилэр буолаллар. Байыаннай, гражданскай снайпердар мустан, Дьокуускайга, Москубаҕа, Санкт-Петербурга, Самараҕа, Оренбурга күрэхтэспиппит. Кэнники сылларга элбэхтэ буолла. Бастаан, алта сыллааҕыта, биһиги көрөөччү эрэ курдук сылдьар буоллахпытына, билигин, күүстээхтик дьарыктанаммыт, бириистээх миэстэлэргэ эрэ сылдьабыт. Саамай биллэр бэргэн ытааччынан Сергей Яковлев-Чурапчы уолун ааттыахха сөп. Маннык күрэхтэһиилэргэ массыынаҕа тиийэ саамай улахан бириистэри Саха сирэ туруорар диэн тоһоҕолоон этиэххэ наада.

— Александр Джурович, кэпсээниҥ иһин махтал!