Афанасий Томскай: «Таах олорор саҕа куһаҕан суох»

Мин бүгүҥҥү дьоруойум – “Киһи сатыырын киһи сатыахтаах” диэн толкуйунан салайтаран, олоҕун суолун оҥостор ыал аҕа баһылыга, иһирэх кэргэн, амарах аҕа, эйэҕэс эһэ, тимири кытта эллэһэр уустук дьарыгы талан, араас суол оҥоһуктары, тэриллэри айан-тутан таһаарар Афанасий Арианович Томскай. 

Кинини мин 19 лиитэрэлээх уу иһитин көтөҕөлүү сатаабакка, иҥнэтэн кутар гына, көрдөххө судургу эрээри,  тобуллаҕас толкуйтан торумнанан тахсыбыт быйылгы оҥоһугун сэргээн тиийэн билсибитим. Ол тирэҕин кини аҕыйах, көҥдөй тимири иһэрдэн, бөҕө-таҕа гына оҥорор. Чэпчэки ыйааһыннаах. Сыаната да сөбүгэр. Уҥа илиигэр толоруохтаах иһиккин тутан туран, ол тирэххэ ууруллубут бытыылканы хаҥас өттүгүнэн холкутук иҥнэтэҕин. Сорохтор атаҕар көлүөһэ олотторон, “баҕарбыт сирбитигэр көһөрө сылдьабыт” диэн үөрэллэр. Кыараҕас куухуналаахтар намыһах гына сакаастаан, остуол, ыскаап анныгар тардан кэбиһэллэрэ эмиэ баар эбит. Ким эрэ остуол, пуолка үрдүгэр уурар гына оҥотторор.

Олоҕун орто омурҕанын ааспыт Афанасий Арианович доруобуйатын туругунан 3-с группалаах инбэлиит. 40-чатын кэнниттэн тааһын уонна онно холбонор атахтарын уҥуоҕа улаханнык аһааҕыран, хаампат да буолбут. Ону эпэрээссийэлээн, тимиринэн солбуйбуттар. Ону ол диэбэккэ эр бэрдэ “Буран” сыарҕатыгар, массыынаҕа, тыыга холбонор бырысыапка тиийэ улахан тэриллэри сыбааркалаан оҥорор! Бэл, чэгиэн атахтаах, муус доруобай да киһи күнү-күннүктээн тимири кытта эллэһэрэ уустук. Ону кини эмиэ эт мэйиитинэн толкуйдаан, анал остуол оҥостон, сүрүн үлэтин олорон эрэ оҥорор, ордук-хос көтөҕөлөөбөт гына дьаһаммыт. Эрдэ биир интэриэстээхтэрин түмэн, төрдүө буолан, сакаасчыттарга сөбүгэр сыанаҕа туһалаах тэрил эгэлгэтин оҥорон, дохуоттана сылдьыбыттар.

Дьиэ кэргэнин хааччыйар туһугар Афанасий бу күннээххэ диэри туохха ылсан көрбөтөҕөй диэххэ сөп. Эдэригэр ПТУ-га суоппар, сыбаарсык идэтигэр үөрэммит. Дойдутугар Абыйга “Бензовозка” суоппардаабыт. Онно уонна куоракка кэлэн баран, ТЭЦ-кэ сыбаарсыктаабыт, охранниктыы да сылдьыбыт.

Ырыынактан үрүҥ эттээх балык атыылаһан, “Индигирка” салаат астаан, ардыгар балык ыыһаан, двп-тан ыскаап оҥорон эбии  харчылаһар кэмэ эмиэ баара. Уопсайынан, дьон ордук туохха наадыйарын үөрэтэн көрөр уонна, онтон сэдиптээн, сатыам суоҕа диэн саарбахтыы олорбокко, хайаан да оҥорон, холонон көрөрүнэн сөхтөрдө. Холобур, леса оннугар туттарга, киһини үөһэ таһаарар тэрилэ бэртээхэй быһыылаах. Кэтэхтэн инженер-педагог идэтигэр үөрэммит да, онтунан үлэлээбэтэх.

Кэргэнэ, тыа хаһаайыстыбатын колледжыгар үөрэх чааһыгар сэбиэдиссэй Светлана Дмитриевналыын уоллаах кыыс оҕолоохтор. Кыыстара СФР-га үлэлиир. Уоллара “айтишник” идэтигэр 1-кы кууруска үөрэнэр. Эһэ-эбэ таптаан “былааны алдьатааччы” диэн ааттыыр 4-тээх сиэнчээннэриттэн күннэрэ-ыйдара тахсар.

– Афанасий, “Буран” сыарҕатыгар тиийэ оҥорор эбиккин, хаһааҥҥыттан?

– Бастакыбын күтүөппэр, онтон убайбар, ол кэнниттэн табаарыспар оҥорон биэрбитим. Ону көрөн, дьон сэргээн, сакаастаһан барбыта. Куоракка кэлбиппэр биир дойдулаахтарым “Буран” саппаас чааһын үлэһэн ыллараллара. Сайсары түөлбэтигэр саппаас атыылыыр маҕаһыыҥҥа наар сылдьарым. Маҕаһыыннаах киһи биирдэ сыарҕа оҥорорбун көрөн: “Дьон олус наадыйар. Биһиэхэ оҥорон туттарбаккын дуо?” – диэтэ. Үөрүүнү кытта ылсан бардым. Ити 2009 с. эргин этэ. Күҥҥэ иккилиигэ тиийэ ылаллара. Соҕотох киһи төһөлөөҕү оҥоруой? Наадыйааччы элбэх. Инньэ гынан бастаан биир, онтон 2, кэлин 3 көмөлөһөр дьонноммутум. Бэйэм матырыйаалын булааччы, аҕалааччы да курдук буолан ыллым. 4-5 сыл атыы-тутуу хамаҕатык барбыта. А.И. Борисов “Охота и рыбалка” биэриитигэр полиэтилен сыарҕа баарын көрдөрбүтүн кэнниттэн сакаас сыыйа аҕыйаан, элбэх буолан үлэлиир остуойута суох буолбута.

– Полиэтилен ыйааһына чэпчэкитэ буолуо да, бытарҕан тымныыга хайдаҕа буолла? Тимир аата тимир, бөҕө буолуох курдук.

– “Куһаҕан” да, “үчүгэй” да диэбэппин. Ханнык баҕарар табаар курдук, үтүө да, мөлтөх да өрүттээх. Полиэтилен тымныыны тулуйар. Куһаҕана – сыаналаах. Билигин полиэтилен турбаттан оҥороллор.

– Быһа холуйан, тимир сыарҕаҥ сыаната, ыйааһына төһө буоларый? 

– 18-25 тыһ. солк. иһинэн. Үнүр биир бөлөххө полиэтилен сыарҕаны ыйыппыттарыгар, 35-40  тыһ. солк. диэбиттэрин биир кырдьаҕас: “Икки ыйдаах биэнсийэ, кыра хамнастаах киһи да сананыа суох” диэн хомойбутун биллэрбитэ. Онон билигин да тимир сыарҕаҕа сакаас киирэр. Профильнай тимир буолан, олус ыйааһына суох, 40-45 кг иһинэн. Кэнники фанерата суох (эркинэ, сыарҕа алын өттө – Л.), арааматын эрэ оҥотторор буоллулар. Бэйэлэригэр баар матырыйаалынан, ким хайдах баҕарарынан ситэринэллэрэ сыанатыгар ордук буолан тахсар. Кыттыһан ылан, ыраах тиэйэн илдьээччилэргэ хаһы да холбуу тутан баайалларыгар да табыгастаах. Миэхэ да үлэм судургутуйар. Сыарҕа – “сезоннай” сакаас. Кыһын, суол баарыгар сүрүннээн ылаллар. Онон муус устартан лофт миэбэл (ыскаамыйа, остуол, ыскаап) сибэкки иһитин этажеркатын, бытыылкалаах уу тирэҕин эҥин оҥорууга ылсабын. Онтубун тыаттан, ыраах нэһилиэктэртэн тиийэ үлэһэн соһуттулар ээ. Холобур, Абый Кэбэргэнэтигэр, Белай Гораҕа эмиэ итинник бытыылкалаах ууну иһэр буолбуттар. Олохпут сайдан иһэрин туоһута. Үөрэбин. Биирдиилээн сакааска ылса сатаабакка, элбэхтиини оҥорорум табыгастаах. Арай туох эмэ идея киирдэҕинэ, биири оҥорон баран, бэйэҕэ турар сыанатыттан үрдэппэккэ, атыылаан көрөбүн. Биһирээтэхтэринэ, салгыыбын,  сэҥээрбэтэхтэринэ – тохтуубун.

– Оннук бөҕө буоллаҕа. Билигин көмөлөһөөччүлээххин дуу?  Эн курдук дьарыктаах төһө элбэх быһыылааҕый?

– Кыра, дьоҕус оҥоһугу киһи аргыый сылдьан бэйэтэ да оҥорор. Уолбун көмөлөһүннэрээччибин. Сарсыарда 5 ч. хамсанан барабын. Ол оннугар киэһэ эрдэ, 19 ааһыыта, сытабын. Сарсыардааҥҥы үлэ ордук таһаарыылаах буолар. Эт саастыы, биир дойдулаах инбэлиит табаарыһым көмөлөһөөччү. Билигин манна суох. Улуустарга, арааһа, 3-4 киһи дьарыктанар быһыылаах.

– Аныгы киһи тугу эмэ толкуйдаан таһаардаҕына, патент ыларга тиэтэйэр. Оннук буолуохтаах даҕаны. Эйиэхэ?

– 2012 с. сыарҕа оҥорорбун хаһыакка таһаарбыттарын көрөн, биир үтүө санаалаах, Геология институтугар үлэлиир Васильев диэн кырдьаҕас, аатын умуннум, миигин булан, “схемалаан биэр, булгуччу патеннат” диэн сүбэлээн, суругун суруйан, почтанан ыыттаран, докумуоннатан турабын. Дьиҥинэн, олох судургу эбит этэ. Оччолорго манна патент оҥорторорго көмөлөһөбүт диэн 40-45 тыһ. солк. көрдүүллэрин истэн, санаммат да этим. Онтум олох да  3-4 тыһ. солк. буолан үөрдүбүтэ. Мин кырдьаҕаһым, харчы көрдүөҕүнээҕэр, махтанан тугу эрэ биэрээри гыммыппын да ылбатаҕа. Билигин сыарҕаҕа иккис сыарҕаны холбуурга туттар күрүчүөкпүн патеннатыаҥ этэ дииллэр. Урут биир дойдулааҕым сыарҕа оҥороругар туһанара, оччолорго сыбааркалыыр эрэ этим. Саша Атласов маннык оҥоһуллара ордук диэн быһааран биэрбиттээх.

– Араас дьарыгы боруобалаабыккын. “Индигирканы” астаан батара сылдьыбыккын эбит?

– Дьон биһирээн, сакаастаһан испитэ. Ону биир үтүө күн “Роспотребнадзордар” ыҥыран: “Астыыр усулуобуйаҥ эппиэттэһэр буолуохтаах, кафель муоста, эркин наада эҥин. Толорботоххуна, ыстарааба баһырхай”, – диэн, тохтообутум. Дьэ, олох сөбүлээбэтэх, миэхэ барсыбат идэ  – охранник үлэтэ эбит этэ. Күнү күннүктээн таах олорор саҕа куһаҕан суох. Иирэ сыспытым. Түмүгэ көстөр үлэни ордоробун.

Кыалларынан хамсана-имсэнэ сатыыбын, сүрэххэ, тыынарга туһалаах диэн, “Самородок” бассыайыҥҥа сылдьабын. Чугас эргин бэлэсипиэттиибин. Бу сайын ыраатан, Хатаска тиийэ сылдьыбытым.

Афанасий Арианович Абыйын туһунан кэпсииригэр куоластыын уларыйар: “Туох барыта баар: сылгы, таба, ынах сүөһү, балык, булт арааһа...”. Бултуурун сөбүлүүрэ үһү. “Билигин тугу да өлөрүөх-өһөрүөх санаа киирбэт. Илиим барыа суох курдук. Бэлэм кэллэҕинэ... аккаастаммаппын”, – диэн күллэрэр.

– Балык, эт ыыһыыр ыскаап оҥостубут этиҥ. “Короннай” бүлүүдэҕин үллэстибэккин ээ?

– Ээ, бэлэм ыскаап этэ, күрүчүөк, эрэһиэккэ эптиҥ да бүттэҕэ (күлэр). Собону ыраастаан, көхсүн, ойоҕоһун быһаҕынан хайыта быһаттаан баран, сиэккэҕэ ууран, мангалга эргитэ сылдьан буһардахха, уҥуоҕа сүтэн, бэртээхэй буолар. Эт шашлыктан атына – түргэн-түргэнник эргитэн иһэҕин, арыый өр буһараҕын. Сахабыт сирин собото саамай минньигэс. Ыалым киһи этэр ээ: “Барнаул диэки собо баар да, букатын сымсах. Иһин сии да сорумматтар”. Хаһан эрэ таджик үлэһиттэр нэһилиэккэ тахсан, собо ыһаарытын амсайан баран, “туох үчүгэй балыгай!” – ыйыталаһан бөҕө буолбуттаахтар.

Сылгы хаһатын кытта этин кырбастаан, тоҥнуу эрийэн баран, туустаан-тумалаан, мясорубка кэмпилиэгэр  баар  сосискалыыр тэрилинэн хаттаан эрийтэрэн, фольганан, салапаанынан суулаан уурдахха, кырыарбат. Амтана да чыҥха атын, минньигэс буолар.

Дьэ, ити курдук, ыарытыйдым диэн тохтообокко, уһанартан, сыбааркалыыртан саҕалаан, аһыгар тиийэ астыыр Абый хоһууна Афанасий Томскай. Кини дьоҥҥо туһалаах айан-тутан таһаарар оҥоһуга элбии турарыгар баҕарыаҕыҥ.

Хаартыскалар: А. Томскай архыыбыттан