Афанасий Егорович олоҕун суола

Саха сирин спордун историятыгар тиһиллэр суолталаах дьоһун суолу-ииһи хаалларбыт биллиилээх судаарыстыбаннай, партийнай, профсоюзнай диэйэтэл, физическэй култуура уонна спорт бөдөҥ салайааччыта Афанасий Егорович Алексеев үбүлүөйдээх сааһыгар аҕыйах хонук тиийбэтэ. 2025 сыл кулун тутар 30 күнүгэр 90 сааһын томточчу туолуохтааҕа... Ытык Тааттаҕа буолар Манчаары оонньууларын кэмигэр өрөспүүбүлүкэ үөрүүлээх быһыыга-майгыга киэҥ таһымнаахтык бэлиэтииргэ бэлэмнэнэрэ...

Афанасий Егорович тус олоҕо, таһаарыылаах уонна айымньылаах үлэтэ бүүс-бүтүннүү спорду кытта алтыһан, сиэрдээх, чөл олоҕу кытта ыкса ситимнэнэн, бар-дьонугар, норуотугар, тапталлаах Сахатын сиригэр анаммыта. 

1950-ус сыллардаахха Саха АССР Госкомспордун бэрэссэдээтэлэ Н.Н. Тарскай спорт маассабаһын сайыннарыыны сүрүн сорук быһыытынан туруорбута. Ол сыалы-соругу толорууга Афанасий Егорович Алексеев саха төрүт оонньууларын сайыннарар аналлаах «Урожай» спорт уопсастыбатын тэрийиини көҕүлээбитэ, бэрэссэдээтэлинэн анаммыта. Саха АССР миниистирдэрин сэбиэтиттэн уонна ССКП уобаластааҕы кэмитиэтиттэн эрчимнээхтик туруорсан, 1968 с. тыа сирин түөрт көлүөнэ спортсменнарын – оҕолор, улахан дьон, 35-44 уонна 45 үөһээ аҕам саастаах бэтэрээннэр – ортолоругар Манчаары Баһылай 1-кы Спартакиадатын үрдүк тэрээһиннээхтик ыытыы ситиһиллибитэ.

Ити кэрэ-бэлиэ түгэнтэн ыла Афанасий Егорович Алексеев спорт национальнай көрүҥнэрин сайыннарыыга бөдөҥ кылааты киллэрбит салайааччы, тэрийээччи  быһыытынан Саха сирин спордун историятыгар үйэ-саас тухары кыһыл көмүс буукубаларынан суруллубута.

Манчаары Баһылай аатынан спартакиаданы аан бастаан тэрийэн ыытыы судургута суоҕа. Онуоха өрөспүүбүлүкэ, Уһук Илин уонна Сибиир сүүрэр суолларыгар иннин кимиэхэ да биэрбэтэх уҥмат тыҥалаах кус-быһыйа, рекордсмена буолара, эҥкилэ суох бэрээдэгэ, чөл олоҕу тутуһара, киһилии үтүө майгыта, ыччаты, үлэһит дьону, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатын, ССКП уобаластааҕы кэмитиэтин 1-кы сэкирэтээрэ Г.И. Чиряевкэ тиийэ,  хайа да түгэҥҥэ уопсай тылы булан кэпсэтэр мындыр өйө-санаата, киэҥ эйгэҕэ ытыктабылынан туһанара төһүү буолбуттара.

Спартакиадаҕа тыа сирин 12 оройуонун уонна Дьокуускай куорат 253 бастыҥ спортсменнара күрэхтэспиттэрэ. Маҥнайгы чөмпүйүөннэр: мас тардыһыытыгар – Дьокуускайтан Андрей Захаров, гиирэ спордугар – Александр Хворов (Үөһээ Бүлүү), Юрий Шишигин (Мэҥэ Хаҥалас), хапсаҕайга – Владимир Андросов (Таатта), атах оонньуутугар Николай Санников (Ньурба) абсолютнай чөмпүйүөн буолбуттара. Оҕунан ытыыга Чурапчыттан Павел Стасов, Ульяна Сидорова бастаабыттара. Улахан дьоҥҥо хапсаҕайга – бэйэлэрин ыйааһыннарыгар Трофим Алексеев (Бүлүү), Вячеслав Карпов (Чурапчы), Иннокентий Халдеев (Уус Алдан), Егор Прокопьев (Үөһээ Бүлүү), Семен Алексеев (Бүлүү); уолаттарга Костя Мандаров (Үөһээ Бүлүү), Афоня Седалищев (Чурапчы), Вася Пахомов (Горнай), Николай Давыдов (Үөһээ Бүлүү), Василий Степанов (Ньурба), Юра Андреев (Ньурба); бэтэрээннэргэ Николай Винокуров (Анаабыр), Афанасий Мачахов (Үөһээ Бүлүү), Серафим Саввинов (Үөһээ Бүлүү), Василий Румянцев (Бүлүү) бастаабыттара, умнуллубат түгэннэри бэлэхтээбиттэрэ. Атах оонньуутугар уолаттарга Чурапчы орто оскуолатын бүтэрэммин кылыыга уонна ыстаҥаҕа бастаабытым, Амматтан Слава Окороков куобахха бастаабыта.

Манчаары 1-кы спартакиадата сүҥкэн суолталаммыта. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ыччаттар, дьон-сэргэ физкультуранан уонна спордунан умсугуйан дьарыктаныыта күүһүрбүтэ, материальнай базаны бөҕөргөтүүгэ болҕомто улааппыта, оройуоннарга, нэһилиэктэргэ сир ахсын спорт саалата, былаһаакка, стадион тутуллубуттара. Баһырхай хамсааһын саҕаламмыта.

Ити Манчаары спартакиадатыттан ыла мин тус дьылҕам үтүө өттүнэн салаллыбыта. Үөрэххэ киирбитим, олохпор киэҥ аартык арыллыбыта. Көлүөнэм бастыҥнара, уһулуччулаах кылыыһыттар Николай Санниковы, Иван Гороховы кытта бииргэ эрчиллибитим, кэлин үтүөлээх учуутал аатын ылбыт Вячеслав Окороковтыын, тустуу, мас тардыһыытын, атах оонньуутун дэгиттэр маастара Алексей Афанасьевтыын, Василий Пахомовтыын, Вячеслав Карповтыын уо.д.а. кытта үөрэ-көтө көрсөн, дьоллоох кэмнэрбитин ахтыһан-санаһан ыларбыт. Ол үтүө үгэспит салҕанар.

Үлэм сүнньүнэн Афанасий Егоровичтыын билсэн, бу Орто дойдуттан барыар диэри ыкса алтыспыппыт, хам-түм да буоллар, тоҕоостоох түгэннэргэ махталбын биллэрэ сылдьыбытым.

Афанасий Егорович былаһын тухары киһи, салайааччы уонна тэрийээччи быһыытынан  кэскили түстүүр, дэгиттэр, ыраас өйүн-санаатын көрдөрдө, итэҕэттэ. Кинилиин үгүстүк алтыһан, кэпсэтэн-бодоруһан билбитим-көрбүтүм үгүс. Сылаас, истиҥ сыһыанынан, үтүөнэн эрэ сыдьаайар намыын куолаһынан, киһини тардар сымнаҕас майгытынан, түмэр тылынан-өһүнэн дьон кутун тутар уратылааҕа. Өрөспүүбүлүкэ хоту-соҕуруу улуустарынан, оройуоннарынан Госкомспорт, спорт министиэристибэтин күннэригэр сырыыларга коллегия чилиэнин быһыытынан сүбэлээн-амалаан, саҥаны киллэрэр этиилэрэ, чаҕылхай идеялара, ханна да тиийдэрбит-сырыттарбыт, хамсатар күүстээх буолаллара.

Нэһилиэнньэ бүттүүнэ физкультуранан уонна спордунан дьарыктаналларын ситиһэр ыра санаалааҕа. Сарсыарда эрдэттэн сүүһүнэн киһини болуоссакка таһааран чэбдигирии сэрээккэлэрин оҥортороро, мунньахтары, көҕүлүүр дьаһаллары ыытыһара, оҕону-ыччаты, кырдьаҕастары кытта астына-дуоһуйа сэлэһэрэ. Күлэн-үөрэн, олус сэргэхтик, лаппа сааһыран да баран эрчимин, сэниэтин ыһыктыбакка сырытта. Олус сэргэх, инникини эрэ түстүүр, кыайыыга дьулуһар, төрөөбүт дойдутун, тапталлаах Сахатын сирин дьиҥнээх патриотун быһыытынан бэйэтин көрдөрдө. Биир дойдулаахтара Афанасий Егорович Алексеев аатын нэһилиэктэрин спортивнай саалатыгар иҥэрбиттэрэ, сыл түмүгүнэн оскуола үчүгэй үөрэнээччилэригэр, спортсменнарыгар  стипендиялар туттарыллаллар.

Ытык сааһа ыган кэлбитин, бытаарбытын билиннэрбэтэҕэ. Чугас доҕотторо «100 сааскар диэри олор» диэтэхтэринэ, «эс, уон эрэ сыл олоробун дуо?» диэн хаадьылаһан күллэртиирэ.

Эдэр-эрчимэн саастарыттан мэлдьитин сүүрэн-дабайан кэлбит ытык Чочур Мырааныгар көмүс күһүн үгэннээн турар кэмигэр, балаҕан ыйын эргэтигэр, тиийэ сылдьыбыппыт. Сүүрэ-хаама, сиэлэ сылдьан балтараа чаас курдук наҕылыччы кэпсэппиппит. Оҕо эрдэҕиттэн сүүрэрин сөбүлүүрүн, алааска баар дьиэтиттэн оскуолатыгар диэри сүүрүүнэн-хаамыынан төттөрү-таары тиэстибитин, төрүттэригэр быһый-кыанар дьон баалларын, куска-куобахха, улахан да булка Байанайа күндүлүүрүн кэпсээбитэ. Биирдэ Чочур Мырааҥҥа ыраах тыа саҕатын диэки сүүрэн элэстэнэ сылдьан, арыый тэйиччи, ойуур суолун туораан икки бөрө куорат туһаайыытынан сүүрэ турбуттарын көрбүтүн кэпсээбитэ. Хата, бөрөлөрө кинини көрбөтөхтөр быһыылаах, кыһаллыбатахтар. Итинник, хара тыа маанылаах кыылларын кытта ыы муннунан анньыспыт түгэннэрин умсугутуулаахтык кэпсиирэ.

Афанасий Егорович Алексеев 1935 с. кулун тутар 30 күнүгэр Бүлүү оройуонун Баппаҕаайытын нэһилиэгэр, Илбэҥэҕэ күн сирин көрбүтэ. 1955 с. Н.Г. Чернышевскай аатынан Бүлүүтээҕи педагогическай училищены, 1967 с. Саха судаарыстыбаннай университетын историко-филологическай факультетын историяҕа салаатын, онтон Москваҕа Хомсомуол Үрдүкү оскуолатын, профсоюзтар Академияларын бүтэртээбитэ.

1955 с. Муома оройуонун Улахан Чыыстай оскуолатыгар история учууталынан үлэтин саҕалаабыта. Уопсастыбаннай олоххо көхтөөх, сытыы-хотуу спортсмен ыччат хомсомуол оройуоннааҕы кэмитиэтигэр талыллан, 1958-1961 сс. 1-кы сэкирэтээринэн таһаарыылаахтык үлэлээн, дьоҥҥо-сэргэҕэ сөбүлэппитэ. Гимнастиканан дьарыктанар Тааттаттан кэлэ сылдьар, бэйэтэ этэринии, «сүр имигэс, быраас кыыс» Капитолина Егоровналыын олохторун холбообуттара.

Эрчимнээх эдэр салайааччыны бэлиэтии көрөннөр, Хомсомуол уобаластааҕы кэмитиэтигэр спорт отделын сэбиэдиссэйинэн анаабыттара. Салгыы, 1964-1971 сс., «Урожай» ДСО уобаластааҕы сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн өрө таһаарыллыбыта. 1971-1977 сс. тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин профсоюһун уобаластааҕы кэмитиэтин сэкирэтээринэн, ССКП уобаластааҕы кэмитиэтин инструкторынан; 1977-1986 сс. Саха АССР миниистирдэрин сэбиэтин иһинэн спорткэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир сылларыгар элбэҕи оҥорбута. Өрөспүүбүлүкэҕэ спортивнай тутуулары ыытыы  бырагырааматын Саха АССР миниистирдэрин сэбиэтигэр туруорсан ыллаттарбыта, 83 спорт саалатын, 17 стадиону, Дьокуускай куоракка 100 миэстэлээх гостиницалаах Физкультурниктар дьиэлэрин туттарбыта. Көҥүл тустууга уонна боксаҕа РСФСР чемпионаттара ыытыллыбыттара. 1985 с. Дьокуускайга «Спартак» стадиоҥҥа ССРС көҥүл тустууга 41-ис чемпионата үрдүк таһымҥа ыытылларын ситиспитэ. Василий Гоголев – кыһыл көмүс, Владимир Яковлев, Роман Цыпандин – үрүҥ көмүс, Артур Константинов боруонса мэтээллэри ылаттааннар, бар дьоннорун үөрдүбүттэрэ. Саха тустуута чаҕылхай көрдөрүүлэммитэ.

1986-1988 сс. Дьокуускай куорат исполкомун бэрэссэдээтэлин 1-кы солбуйааччынан; 1988-2001 сс. потребкооперация үлэһиттэрин профсоюһун рескомун бэрэссэдээтэлинэн; 2001-2004 сс. «Холбос» Респотребсоюз бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан; 2005-2010 сс. «Холбос» бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ.  Социалистическай куоталаһыыларга, ол иһигэр Саха сирин үлэ кэлэктииптэрин  комплекснай спартакиадаларыгар бастаталааннар, Кыһыл Знамяларынан, улахан Кубоктарынан наҕараадаланаллара. Ол барыта бас-көс салайааччыттан тутулуктаах.

Төрүттэрин удьуордаан, иннигэр икки атахтааҕы түһэрбэт сүүрүк-быһый быһыытынан биллибитэ. Булт соноругар сатыы сылдьара, астыныыны-дуоһуйууну ылара. Сарсыарда аайы Чочур Мырааҥҥа сүүрэн кэлэрэ. Күҥҥэ төһөнү сүүрбүтүн бэлиэтэнэн иһэрэ. «Сир шарын 7-8 эргийдим» диэн сөхтөрөрө. 5000 уонна 10 000 м дистанцияларга Саха сирин 17 төгүллээх чөмпүйүөнэ. Уһук Илиҥҥэ түөртэ бастаабыта, РСФСР тыатын сирин спортсменнарын чемпионатыгар 5000 м үрүҥ көмүс призера, ССРС тыатын сирин чемпионатын боруонса призера. Тапталлаах Сахатын сирин соргулаахтык ааттаппыта.

ССРС, РСФСР, Саха АССР үтүөлээх тренерэ Д.П. Коркинныын истиҥник доҕордоһоллоро. «Бөтүрүөбүс уолаттара» дойду киин куораттарыгар «Урожай» көбүөрдэриттэн саҕалаан, ССРС, РСФСР чемпионаттарыгар кыттыыларын куруутун өйүүрэ. Дмитрий Петрович Александра Семеновнатыныын сыбаайбаларыгар Чурапчы Дириҥэр ыҥырыллан ыалдьыттаабыта. 70-ус сыллар бүтүүлэригэр ШВСМ астаран, Д.П. Коркины киин куоракка көһөрөн аҕалбыта. Үрдүк кылаастаах бөҕөстөрү бэлэмнээһин саҕаламмыта.

Оһуохайы бастыҥ таһаарааччынан, «Дархан этээччинэн» биллибитэ. Айан суолугар ыллаан-туойан, олорон да иһэр буолларбыт, оһуохайдатан да ылара. 

Таһаарыылаах уонна айымньылаах үлэтинэн РФ, Саха АССР физическэй култуураҕа уонна спорка үтүөлээх үлэһитэ, Саха АССР, Арассыыйа, ССРС физическэй култуураҕа туйгуна, ССРС, РСФСР уордьаннарын, мэтээллэрин кавалера, СӨ физическэй култуураҕа уонна спорка эйгэтигэр Д.П. Коркин  судаарыстыбаннай  бириэмийэтин лауреата,  тоҕус улуус, оройуон уонна Дьокуускай куорат Ытык олохтооҕо, «Манчаары оонньууларын» төрүттээччитэ, XX үйэ физическэй култуураҕа уонна спорка лауреата Афанасий Егорович Алексеев оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэнэ амарах аҕаларын, эйэҕэс эһэлэрин олоҕун салгыыллар, сырдык, үтүө аатын ааттаталлар.

Өрөспүүбүлүкэҕэ физическэй култуура уонна спорт сайдыыларыгар сүдү кылаатын киллэрбит уһулуччулаах спортсмен, тэрийээччи, салайааччы, киһи кэрэмэһэ Афанасий Егорович Алексеев норуотун туһугар оҥорбут үтүөтэ, ыра санаалара, Манчаары оонньууларыттан тирэҕирэн кынаттаммыт саха төрүт оонньуулара – хапсаҕай, мас тардыһыыта, атах оонньуулара киэҥ Арассыыйа уонна аан дойду таһымыгар тахсыахтара уонна Олимпийскай оонньууларга киирэллэригэр бары бүттүүн үлэлэһэммит, саха омук спорт чыпчаалларын дабайыаҕа, килбиэннээх аата үйэлэргэ ааттана туруоҕа!

Хаартыскалар: Ааптар тиксэриитэ