Аата суох кэпсээн

– Сылайдахпыан... Хаарыан тулабар үүнэн турбут араас дьэрэкээн өҥнөөх сибэккилэр эмиэ хатан, тохтон, кубарыһан хааллылар. Дьыл кэмэ хаһан да, кимтэн да тугу да ыйыппат, кими да, тугу да аһыммат. Эн, баҕар, оройгор да туран хаамп, баҕар, лыах да буолан тэлээр эбэтэр хаар да буолан көт. Кинини туох да тохтоппот, хайа да бэйэлээх боппот. Айылҕаны утары барбыт суох, оннук модун күүстээх.

Бу мин баарбын дии, аат эрэ харата тураахтыыр... Бу туран олус диэн элбэҕи көрдүм ини, иһиттим ини? Ону ким да билбэ-эт. Сатаан кимиэхэ да, тугу да  кэпсээбэт барахсаммын. Ааһан иһэр дьон миигин көрдөҕүнэ, тыын ыла түһүөн баҕарар. Истэбин өссө ардах курулаччы кутарын, тыал кыыһыран холорук буолан силбиэтэнэ ытылларын, халлааны аһыммакка уотунан ньиргитэ таһыйар этиҥ тыаһын, оҕолуу чуопчаара чыыбыгыраһар чыычаахтар саҥаларын.

Бу турар хатыҥчааны быыкаа, саҥа быкпыт эрдэҕиттэн эҥээрдэһэн кэллим. Хатыҥчааным барахсан билигин силигилии улаатан, киэҥ лабааларыгар чыычаахтар күнү-күннээн көрүлүүллэр, оҕо курдук оонньууллар. Онтон күһүн саһарбыт сэбирдэҕинэн таммалыы турарын көрөн аһына саныыбын, хайдах эрэ курутуйбут кыыһы санатан, сэбирдэҕинэн ытыы турарга дылы буолар. Сайын устата суугунуур тыаһын истэн дуоһуйарым. Мин эмиэ кэрэни кэрэхсиибин эбээт! Күүтүүлээх сандал саас кэлиитэ туох барыта уһуктар, чэбдигирэр, бэл, хатыҥчааным үөрбүттүү нарын киистэлэринэн далбаатыыр. Сааскы салгын мэник тыалыныын тэҥҥэ көтөн барсыах курдук, күннээх халлаан диэки лабааларын өрө уунаҥныыр. Онтон кыһынын? Кыһынын иккиэн да чуҥкуйабыт. Кэлии-барыы да аҕыйыыр, дьыл кэмэ тохтообукка дылы буолар. Хатыҥчааным барахсан халыҥ хаарга баттатан, төбөтө хоҥкуйан, хайдах эрэ курутуйбут кыыһы санатар. Арыт эрэ тыын ылардыы, хахсаат тыалтан лабаата оргууй хамсаан, санаабар, мин диэки аһыннарардыы көрөн, мүчүк гынаахтыырга дылы гынар...

Ити көстөр хара дьиэ арыгы маҕаһыына буолан турар. Оо, оттон урут манна оҕо аймах түмсэр сирэ этэ. Сарсыардаттан иһирдьэнэн-таһырдьанан оҕо бөҕө тоҕуоруһара, ырыа, хоһоон, музыка арааһа иһиллэрэ, тыалга кыһыл хаалтыстара тэлимниирэ... Нууччалыы наһаа да бэрт ырыалаахтар этэ, сорох тыла өйбөр билигин да баар... «Взвейтесь кострами, синие ночи! Мы пионеры – дети рабочих. Близится эра светлых годов, клич пионеров: «Всегда будь готов!»... Барахсаттар, сырдык олох кэлиэ диэн эрэнэллэрэ, үтүө да оҕолор этэ. Билигин улаатан, киһи-хара буолан ырааттахтара.

Биир кэмҥэ тоҕо эрэ бу дьиэҕэ оҕо кэлэрэ-барара чарааһаан барбыта. Кэлин букатын да куруутун аһаҕас турбут аана тимир күлүүһүнэн көрөн турбута. Чуҥкуйан турбут эргэ мас дьиэни таһыттан көрдөххө улаханнык уларыйбатах курдуга, көстүүтэ син биир дьоһун этэ. Бөдөҥ бэрэбинэттэн дьаарыстаммыт көнө эркиннээҕэ, улахан түннүктэрдээҕэ, ураннык чочуллан оҥоһуллубут хоруобуйалааҕа, ыстаабаннааҕа. Арааһа, уруккута хайа эрэ баай олорон аастаҕа. Оттон билигин? Билигин иккиттэн аҕыс чааска эрэ диэри арыллар кэмигэр аһыы утахха баҕарбыт дьон тоҕуоруһар. Субу баардыы өйдүүбүн, биир үтүө күн кыахтаахтык туттубут-хаптыбыт, хара “джип” көлөлөөх уолаттар «Оҕо искусствотын дьиэтэ» диэн өлбөөрбүт суругу көтүрэ тардыбыттара уонна дьэрэкээн уотунан чаҕылыҥныыр улахан буукубалардаах “АЛКОМАРКЕТ” диэни тоҕоһолоон бардырҕаппыттара! Бүттэхпит ол. Өр-өтөр буолбатаҕа, кылырҕас тыастаах дьааһыктары сүкпүт бөтөстөр иһирдьэнэн-таһырдьанан сүүрүкэлэспиттэрэ.

 Дьэ, арыгы баар элбэх киһи дьылҕатын алдьаппыт, уйулҕатын хамсаппыт. Испит киһи иирбит кэриэтэ дьүһүн кубулуйар, оннооҕор мин куттанабын да, хайыыр да кыаҕым суох. Хайдах куотуохпунуй? Иһиэн баҕарбыт киһини туох да тохтоппот. Ол эрээри хайа да киһи иһээччи буолан төрөөбөтөҕө чахчы. Бу сиргэ оҕо аанньал кэриэтэ ып-ыраас  кэлэр. Кэлин хайдах дьылҕаланарын ким да билбэт буолаахтаатаҕа.

 Эдэркээн кыыстаах уол бу хатыҥчааным аттыгар өөр да өр куустуһан туралларын үгүстүк көрөөччүбүн. Кыысчаан уһун суһуоҕар тыал мэниктиирэ, ыһылла хамсыыр баттаҕын уолчаан сэрэниин-сэрэнэн имэрийэн ылара. Биирдэ туохтан эрэ бурайсан турбуттара, устунан хаһыытаһан барбыттара! Уол кыыс илиитин илгийэн баран: «Сымыйалаама! Барыта бүттэ!» –– диэн хаһыырбыта, эргиллэн да көрбөккө, тус хоту сүүрэ турбута. Кыысчаан көрдөһөн ыҥыра сатыырыгар кыһамматаҕа. Аныгы дьон арахса, холбоһо охсоллоро түргэнэ. Кыыс тоҥ муус курдугунан көрөн баран өөр да өр саҥата суох, биир сири тонолуппакка көрөн олорбута. Онтон эмискэ тигээйигэ тиктэрбит киһилии ойон тураат, ити хара маҕаһыыҥҥа ыстаммыта. Бэрт тиэтэлинэн хантата-хантата испитэ уонна ытыы олорон сир-халлаан икки ардыгар утуйан хаалбыта. Устунан бу кыыһым кыһыл суруктаах маҕаһыыным «иччитэ» буолбута. Саарбах соҕус сирэйдээх-харахтаах дьоннуун суксуруһара элбээбитэ. Ытаабыт харахтара кууран, киһи билбэт киһитигэр кубулуйбута. Аһынан да хайыамый, өйдөтөр кыаҕым суох. Арай дьон кыһамма-ат, көрө-көрө көрбөтөҕө буолаллар. «Бу туох кыыһа сытарый?», «Манна сытан тоҥуо», «Туохха эрэ түбэһиэ» да диэбэттэр эбит. Дьэ дьикти кэм...

Дьон урукку олохтон букатын уларыйбы-ыт. Былыр барыта атын этэ. Бэл, халлаан да быдан сырдыга, дьон санаата да ырааһа... Билигин олох атын үйэ кэллэ. Бары ханна эрэ ыксыыллар, харахтарын дуома төлөпүөннэриттэн арахпат. Хайдах эрэ, санаабар, билиҥҥи дьон тоҥуй соҕус буолбут курдук. Туора дьоҥҥо болҕомто уурбаттар, утары аасыһан иһэн дорооболоспоттор, бары бу таас куорат курдук таас сирэйдээхтэр. Урут мас куорат эрдэҕинэ дьон бэйэ-бэйэлэригэр быдан истиҥ сыһыаннаах курдуктара. Күлэн-үөрэн мичилиспит мэник оҕолор сарсыардаттан күн солото суох таһырдьа оонньууллара. Дьиэ иһиттэн иһит-хомуос, ас-үөл тутуурдаах дьон мин таспар олорон, сиргэ ыскаатар тэлгээт да, аһаабытынан бараллара. Аттыбар баян тыаһа ньиргийэрэ, сылабаар буруота унаарара... Ол барыта билигин ханна сүттэ, симэлийдэ?

Биир кыһыҥҥы түүн ортото бэрт тиэтэллээхтик үктэммит хара сонноох киһи соҕотох ааһан испитэ. Кэнниттэн икки хара күлүк батыһан иһэрин өйдөөн көрбөккө хаалбыта, түөкүттэр ситэн кэлэн тимиринэн оройго саайбыттара. Охтоотун кытары хап-сабар тэбиэлээбитинэн барбыттара уонна күндү түүлээх бэргэһэтин харбаан ылаат, атахха биллэрбиттэрэ. Ол түүн ыйдаҥалаах буолан, түөкүттэр сирэйдэрин-харахтарын чуолкайдык көрбүтүм. Охтон сытар уолу уруккуттан көрөн билэр эбиппин. Бу эргин улааппыта. Куруук мин таспынан ийэтиниин сиэттиһэн ааһааччы. Көрөн билэр уолчааммар ис дууһабыттан «ыалдьыбытым». Оҕокком барахсан тиһэх күүһүнэн мин диэки сыыллыбыта. Ыар ынчык быыһыгар бүтэһик тыла «...ийээ...» диэн этэ. Биир бэргэһэттэн сылтаан биир олох быһыннаҕа ити. Абааһы аһаабыт сириттэн арахпат дииллэринии, били түөкүттэр сотору кэминэн бу эргин эмиэ “бултуу” сылдьан түбэһэн, илиилэрин кэдэрги тутан милииссийэ массыынатыгар укпуттарын өлбөөркөй лаампа уотугар кыһайан көрбүтүм.

Оннук ыар санааҕа баттатан кыстаабытым. Хайыамый? Олох салҕанар буоллаҕа. Биир саас аттынааҕы дьиэттэн бу эргин дьаарбайарын сөбүлүүр эмээхсин солуурга уулаах тахсан миигин сууйан-сотон киирэн бардаҕа үһү. Оо, онно аата чэпчээтэхпиэн! Куорат быыла, буора, ыыра-дьаара да элбэҕэ. Аҥаардас ити табахсыттар да күллэрэ сөп оҥорор. Куура быһыытыйан истэхпинэ, хата, биир эдэр дьахтар маҥан кыраасканан соппута. Арааһа, ити эмээхсин кыыһа быһыылааҕа. Ыраахтан кылбайан, күн уотугар сандааран көстүбүтүм! Ол кэннэ сайыны быһа күннээбити-им! Һэ-һээ! Кэрэчээн кыргытта-ар, таптаһар сүрэхтэ-эр, оҕо аймах даҕаны, мин үрдүбэр олорон хаартыскаҕа түһэллэрэ, мааны ыалдьыттарым буолбуттара. Үөрэн ойуоккалыахпын, хайа эрэ диэки сүүрүөхпүн, хомойуох иһин – киһи буолбатахпын. Саатар ыт дуу, куоска дуу эбитим буоллар ньии... Чэ, ол эрээри мин кинилэрдээҕэр уһун үйэлээхпин, дьоҥҥо да туһам быдан улахан.

Күннэтэ таспынан араас кыһалҕалаах, кэпсээннээх дьон ааһар. Ол быыһыгар хаамаайылар барахсаттары, төһө да быдьардык тылласталлар, хотуолаан да өҕүйдэллэр, быттара, былахылара да саккыраатар, аһынан да биэрээччиби-ин. Ити мээнэҕэ инник олоххо тиийбэтэх сордоохтор ээ. Хаһан эрэ кинилэр даҕаны ким эрэ күүтүүлээх оҕото, тапталлаах аҕата этилэрэ эбээт! Мин эрэ билэбин, истэбин кинилэр дьиҥнээх кэпсэтиилэрин. Хомойуох иһин, тугунан да көмөлөһөр, сүбэлиир кыаҕым суох.

Ким да анаан махтамматар даҕаны, куорат биир муннугар түүннэри-күнүстэри сулууспалыы турабын. Ыксаабыт дьон миигин орон да гыналлар, остуол да оҥостоллор. Бэл, доҕор-атас да буолуохпун сөп. Мин улахан, кыһыл таҥаска коммунизмҥа «Иннибит хоту!» диэн үрдүк күүрээннээх тылларынан арыллыбыт, тутуллан иһэн быраҕыллыбыт паарка биир муннугар бүгэн тураахтыыбын. Хаһан эрэ, хайа эрэ уус дуу, болуотунньук дуу туппут мас ыскамыайката буолабын. Бадаҕа, оҥорооччум ис сүрэҕиттэн иэйэн-куойан уһаммыт буолан, киһилии саныыр санаа, амарах иэйии мин мас киэлибэр иҥнэҕэ...

Хаартыска: Ааптар тиксэриитэ