Аҕа дойду Улуу сэриитин сыыппаралара, чахчылара

57 600 ньиэмэс байыаннай билиэннэйдэрин Москва устун хаамтарбыттара

1944 сыл от ыйын 17 күнүгэр Москва уулуссаларынан 57 тыһыынча кэриҥэ ньиэмэс саллааттара уонна эпиһиэрдэрэ хааман ааспыттара. Билиэннэйдэр марштара «Кыайтарбыттар парадтара» диэн ааттаммыта. Хаайыылаахтар чыыннарынан арахсыбыттара: колонна баһыгар сүүрбэ вермахт генерала, кэннилэриттэн – полковниктан уонна онтон алларааҕа диэри эпиһиэрдэр, салгыы унтер-эпиһиэрдэр, уонна, дьэ, рядовой саллааттар түмүктээбиттэрэ. Билиэннэйдэри Москва ипподромуттан куорат киинигэр илдьибиттэрэ, онно тиийэн колонна арахсыбыта. Манна даҕатан эттэххэ, 35 сыл буолан баран, 1979 сыллаахха, «Сэрии бүппүтүн туһунан ырыаҕа» Владимир Высоцкай параады «Хаайыылаахтары Москва түннүгүнэн үөһэттэн көрбүтэ» диэн строканан ахтыбыта.

Кыайыы күнүн 17 сыл бырааһынньыктаабатахтара

Кыайыы күнүн 1945 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр буолбут бастакы бырааһынньыкка киэҥ далааһыннаахтык бэлиэтээбиттэрэ. Оттон билигин үгэскэ кубулуйбут Кыайыы парада 1945 сыллаахха бэс ыйын 24 күнүгэр эрэ Кыһыл болуоссакка ыытыллыбыта. 1947 сылга диэри ыам ыйын 9 күнэ сынньалаҥ күн этэ уонна кэнсиэрдэринэн, салюттарынан арыалланара. Ол эрээри бу бырааһынньык кэнниттэн Кыайыы күнэ тохтотуллан, бүтүн 17 сылы быһа көннөрү үлэ күнэ буолбута.

Ол кэнниттэн бастакы бырааһынньык 1965 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр эрэ киэҥник бэлиэтэммитэ.

Кыайыы кэнниттэн 10 сыл «сэрии» күөдьүйүөн сөп этэ

Кыайыы кэнниттэн уон сыл устата Сэбиэскэй Сойуус Германияны кытта формальнайдык сэрии туругар сылдьыбыта. Тоҕо диэтэххэ, сэриигэ кыайан баран, фашистскай Германия бэриммитин кэннэ, ССРС өстөөҕү кытта эйэлэһиигэ илии баттыыртан аккаастаммыт, инньэ гынан Германияны кытары сэрии хаһан баҕарар буолар куттала хаалбыта. Арай 1955 сыллаахха эрэ, тохсунньу 25 күнүгэр ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиума «Сэбиэскэй Сойуус уонна Германия икки ардыларыгар сэрии туругун тохтотор туһунан» ыйааҕы таһаарбыта.

Левитан иһин 250 тыһыынча ньиэмэс маарката

Аатырбыт диктор Юрий Левитан Аҕа дойду Улуу сэриитин биир бэлиэтэ буолбута. Кини куолаһа сэбиэскэй норуот тыынын өрө көтөҕөрө, маны нацистар салалталара букатын сөбүлээбэтин ааһан, диктор «төбөтүгэр» 250 тыһыынча маарка харчы (атын иһитиннэриилэринэн, 100 тыһыынча маарка) бириэмийэ эрэннэриллибитэ. Сэбиэскэй былаас Левитаны кичэйэн харыстыыра уонна диктор тас көстүүтүн туһунан сымыйа иһитиннэриилэри СМИ-гэ таһаараллара.

30 мүнүүтэ иһигэр 22 тааҥка

Аҕа дойду Улуу сэриитин биир ураты рекордун старшай лейтенант Зиновий Колобанов экипаһа 1-кы тааҥка дивизияттан «КВ» тааҥкаҕа оҥорбута. 5 тааҥкаттан турар лейтенант Колобанов ротата Луга, Волосово уонна Кингисеппа өттүттэн кэлэн иһэн Ленинград диэки барар үс суолу сабыахтааҕа. Кыргыһыы саҕаламмыта 30 мүнүүтэ ааспытын кэннэ ньиэмэстэр 43 тааҥкаларын сүтэрбиттэрэ, онтон 22-тин Колобанов танкистара тус бэйэлэринэн суох оҥорбуттара. Кини хорсун быһыыта сэрии историятын тухары тааҥканан саамай ситиһиилээх, түмүктээх  кыргыһыы быһыытынан Гиннесс рекордтарын Кинигэтигэр киирбитэ.

80 тыһыынча эпиһиэр — дьахталлар

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыргыһыы хонуутугар дьахталлар оруоллара сүҥкэн. Сэрии сылларыгар 600 тыһыынчаттан 1 мөлүйүөҥҥэ диэри дьахтар илиилэригэр сэп-сэбиргэл тутан кыргыспыттара, онтон 80 тыһыынчата эпиһиэр этэ. Дьахтар-доброволецтартан авиационнай полкалар, стрелковай уонна разведчиктар биригээдэлэрэ, моряк дьахталлар роталара тэриллибиттэрэ. Сэрии кэмигэр «Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа» наҕарааданы 87 дьахтар ылбыта.

5 Дьоруой-оҕо

Оҕолор эмиэ дойдуларын туһугар охсуспуттара. Бойобуой өҥөлөрүн иһин уонча тыһыынча оҕо уордьанынан, мэтээлинэн наҕараадаламмыттара, олортон биэһэ «Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа» наҕарааданы ылбыттара: 14 саастаах Леня Голиков уонна Саша Чекалин, ону тэҥэ 15 саастаах Марат Казей, Валя Котик уонна Зина Портнова. Оҕолор сүрүннээн бартыһаан-разведчиктар буолан, дьылҕалара иэдээннээх буолбута: сэрии үгүс эдэр кыттыылаахтара кыргыһыыга олохторун толук уурбуттара эбэтэр ньиэмэстэр илиилэриттэн өлбүттэрэ, онон наҕараадалара өлбүттэрин кэннэ иҥэриллибитэ.

60 тыһыынча ыт сулууспалаабыта

Кыыллар эмиэ Аҕа дойду Улуу сэриитигэр улахан оруолу ылбыттара. Сэрии былаһын тухары араас фроннарга 60 тыһыынчаттан тахса ыт сулууспалаабыта. Кинилэр өстөөх эшелоннарын суох оҥороллоро, өстөөх 300-тэн тахса бронетиэхиньикэтин дэлби тэптэрэн 200-тэн тахса донесениены аҕалбыттара. Сапер-ыттар 300-тэн тахса нэһилиэнньэлээх пууннары миинэттэн суох оҥорорго көмөлөспүттэрэ. Ону таһынан, ыттар бааһырбыттары сэрии хонуутуттан госпитальга түргэнник тиэрдэллэригэр көмөлөһөллөрө. Джульбарс диэн бойобуой наҕараадаҕа тиксибит соҕотох ыт буолар: «Бойобуой өҥөлөрүн иһин» мэтээллээх (байыаннай сулууспатын кэмигэр 7468 миинэни уонна 150-тан тахса снаряды булбута). Бааһырбыт ыт оннооҕор 1945 сыл бэс ыйын 24 күнүгэр Москваҕа Кыайыы Парадыгар кыттыбыта.

350 байыаннай тэбиэн

Сталинград аннынааҕы кыргыһыылар кэмнэригэр Астрахаҥҥа тэриллибит 28-резервнэй Сэбиэскэй Аармыйа тэбиэннэри илдьэ сылдьан кыргыспыта, кинилэр пушканы, аһы-үөлү тиэйэргэ көмөлөспүттэрэ. Сэбиэскэй буойуннар массыыналара, атын да тиэхиньикэлэрэ, сылгылара тиийбэт буолан дьиикэй кыыллары тутан ылан иитэргэ уонна үөрэтэргэ күһэллибиттэрэ. Саамай биллиилээх тэбиэннэринэн Мишка уонна Машка этилэр, кинилэр саллааттары кытта Берлиҥҥэ тиийбиттэрэ, Кыайыы кэнниттэн олохтоох зоопаркаҕа хаалбыттара.

Ярославль куораттан Ленинградка 4 вагон куосканы аҕалбыттара

Куоскалар сэрии кэмигэр окуопаҕа олорон, крысалары, кутуйахтары утары охсуспуттара. Ол гынан баран блокадалаах Ленинград историятыгар ураты оруолу толорбуттара. 1943 сыллаахха аһы-үөлү, наадалаах маллары сэргэ куоракка Ярославльтан 4 вагон толору куосканы аҕалбыттара. Аччыктааһын сылларын кэннилэриттэн Ленинграды крысалар толору ылан кэбиспиттэрэ, кинилэри утары дьон да кыайан турууласпат буолбута, ол оннугар куоскалар кинилэри кыайа-хото туппуттара. 1945 сыллаахха куоракка өссө 5 тыһыынча кэриҥэ куосканы аҕалбыттара, бу сырыыга — Сибииртэн. Аныгы Санкт-Петербурга бу кыылларга, көмөлөһөөччү куоскаларга пааматынньыктар туруоруллубуттара, оттон Тюмень куоракка 2008 сыллаахха блокадалаах Ленинграды крысалартан быыһаабыт куоскалар кэриэстэригэр «Сибиир куоскаларын искибиэрэ» аһыллыбыта.

News.mail.ru сайтан тылбаастанна